TISHNING QATTIQ TO‘QIMALARI: EMAL, SEMENT VA DENTINLARNING RIVOJLANISHI VA TUZILISHI XUSUSIYATLARI. TOJ VA ILDIZ QISMIDAGI PULPA. PERIODONT VA PARADONT TUZILISHI Tishning umumiy tuzilishi Tish qattiq va yumshoq to‘qimasidan iborat. Tishning asosiy qismini dentin - dentinum tashqil etadi. Tish toji sohasida bu modda emal - enamelum bilan qoplanib, tish ildizi sohasida esa sement - cementum bilan qoplangan bo‘ladi. Emal ustidan yupqa, oxaklanmagan tish kutikulasi, cuticila enameli, yoki Nasmit qobig‘i bilan qoplangan. Dentin suyak to‘qimasiga o‘xshash bo‘lganligi bilan, undan xo‘jayra yo‘qligi va qattiqligi bilan farqlandi. Dentin 70—72% ga yaqin mineral tuzlarni o‘z ichiga oladi, qolganlarini organik moddalar tashqil qiladi. Tuzlar tarkibida xammadan ko‘proq gidroksiappatit [SaZ(R04)2 • Sa(ON)2], shuningdek kalsiy karbonat [SaSOZ], natriy karbonat [Na2C03], kalsiy ftor [SaG‘2] va boshqalar uchraydi. Dentin xujayralari – odontoblastlar pulpaning periferik qismlarida tafovut etiladi. Dentin o‘z navbatida asosiy modda va unda joylashgan dentin kanalchalaridan- tubuli dentinalis (Toms tolalari) iborat, bu kanalchalardan odontoblastlarning o‘simtalari o‘tadi. Dentin tarkibidagi asosiy modda - kollagen tolalari va yopishqoq modda bo‘ladi. Dentinda ikkita qatlam farqlanish mumkin: tashqi qatlam – plashch va ichki qatlam – pulpaoldi dentin yoki predentin. Ushbu coxa dentinning doimiy o‘sish joyi deb hisoblanadi. Tashqi qatlamda kollagen tolalar asosan radial joylashadi, pulpaoldi dentin kavatida esa – tangetsial (qiya). Kollagen tolalari orasida mineral tuzlar va gidroksiappatit kristallari yig‘iladi. Kollagen tolalarini ohaklanishi kuzatilmaydi. Emal - toj dentinini tashqaridan qoplovchi, tishni qattiq to‘qimasidir. Emal 96—97% mineral tuzlardan iborat va atigi 3-4% organik moddalar ulushiga to‘g‘ri keladi. Tuzlar orasida gidroksiappatit (84%), kalsiy karbonat, kalsiy ftorid va magniy fosfat kiradi.Emal qalinligi tishning hamma qismida bir xil emas, bo‘yin sohasida atigi 0,01 mm bo‘lsa, chaynov yuzasida esa 1,7-3,5 mm bo‘lishi mumkin. Emal emal prizmalar - prismae enameli va prizmalararo yopishqoq moddasidan iborat. Emal prizmalarining yo‘nalishi turli. Tishning bo‘ylama kesimida (tish shlifi) radial chizig‘i - Gunter—SHreder chiziqlari va qiyshiq, konsentrik shaklda o‘ralgan - Retsius chizig‘i ham ko‘rish mumkin. SHuni aytishi lozimki, Retsius chiziqlar soni ko‘payishi emal taraqqiyot davrida kalsiy etishmovchiligi bilan bog‘liqdir, ya’ni oxaklanish jarayonini o‘ta sekinlashganligidan dalolat beradi. Emal tashqi tomondan tish kutikulasi bilan qoplanadi. U o‘z navbatida ikkita qavatdan iborat: ichki va tashqi. Ichki qavat (birlamchi kutikula) qalinligi 0,5-1,5 mkm glikoprotein qatlamidan iborat. Tashqi qavat (ikkilamchi kutikula) – qalinligi 10 mkm, tish chiqish davrida emal a’zosining epitelial xo‘jayralaridan paydo bo‘ladi. Emirilish natijasida bu qavat faqat tishning yon yuzalarida qoladi. Kutikula ustidan yupqa parda - pelikula bilan qoplanadi. U doimiy regeneratsiyaga uchraydi, tarkibidagi organik moddalar og‘iz so‘lagidan xosil bo‘ladi. Bu parda fFaqat mexanik tozalishda yo‘qolishi mumkin, ammo bir necha soatdan so‘ng yana tiklanadi. Sement – qattiq tolali suyakni eslatuvchi, tish ildiz dentinini tashqi qoplovchi, qalin to‘qima. Kimyoviy tarkibi buyicha u suyakka yaqin turadi. Uning tarkibida organik moddalar 30 % va anorganik moddalar esa fakat 70%ni hosil qiladi. Sementning asosiy moddasi xar xil yo‘nalishdagi kollagen tolalardan va yopishqoq moddasidan iborat bo‘ladi. Sement xo‘jayrasiz (birlamchi) va xo‘jayrali (ikkilamchi) sohalarga bo‘linadi. Xo‘jayrasiz sement fakat ildiz chuqqisida va katta miqdorda- bir-biriga qaragan ildiz yuzasida joylashadi. Xo‘jayrali qismi maxsus xo‘jayralar – sementotsit va sementoblastlaridan iborat bo‘lib, ular gistologik tuzilishga ko‘ra osteotsitlarga o‘xshab ketadi. Sementning oziklanishi periodontdan diffuziya yuli bilan amalga oshiriladi. Patologik holatlarda sementnining miqdori oshib ketishi – gipersementoz tafovut etiladi. Tish pulpasi – tish bo‘shlig‘ini to‘ldiruvchi qon-tomir va nerv tolalariga boy siyrak biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan. Tish bo‘shlig‘i yoki kamerasi tish relefini takrorlaydi. Pulpa kichik va katta ozig‘ tishlarining chaynov yuzasi joylashgan chaynov bo‘rtiqlarni to‘ldiruvchi pulpa shohlarini hosil qiladi. Pulpa mezenximadan rivojlanadi va bu o‘z navbatida uning funksiyalarini shakllantiradi:  plastik, ya’ni dentin xosil qiluvchi funksiyasi - tarkibidagi odontoblastlar borligi hisobiga;  trofik – sensor funksiyasi, tarkibidagi qon-tomir va nerv tolalari hisobiga;  himoya – tarkibidagi makrofag, limfotsitlar va boshqa immun xo‘jayralar xisobiga. Paradont – paradontum – tishlarning tayanch-fiksatsiya apparati. Uning tarkibiga tish alveolasi, periodont, milk va tish ildizi sementi kiradi. Tish ildizi alveola maxsus biriktiruvchi tollari yordamida birlashadi. Bu birlashuv fibroz birlashuvlar , ya’ni gomphosis deyiladi – bir suyakning ikkinchi suyak orasiga (xuddi mix qoqilganday) kirib borish yo‘li. Natijasida tish va suyak alveola orasida zich tish-alveola sindezmozi (syndesmosis dentoalveolaris) paydo bo‘ladi. Periodont, periodontium - tish ildizi va jag‘ suyagining alveolasi oralig‘ida joylashgan biriktiruvchi tolalar (SHarpey tolalari) dan tashkil topgan tuzilma. Periodont yoki peritsement ichki suyak ustki parda vazifasini bajaradi . Umuman olganda periodont qo‘yidagi vazifalarni bajaradi:  fiksatsiya vazifasi – tishni suyak alveolasida ushlab turishi  amortizatsiya vazifasi - chaynov bosimini bir miyorda teng taqsimlash  trofik vazifasi – sement va pulpani oziqlantiradi  gomeostatik va reparativ vazifalari Periodont tolalari tor periodontal bo‘shliqda (yoriqda) joylashadi. Periodontal yoriqning kengligi tish bo‘ylab bir xil emas, o‘rtacha 0,2-0,3 mm xosil qiladi. Periodont tolalar qo‘yidagi tutamlarni xosil qiladi:  tish-milk tolalari – fibrae dentogingivales. Tolalar milk cho‘ntagi tubidan va tish ildiz sementidan boshlanib, milk to‘qimasiga yoyilgan xolatda tarqaladi  tishlararo tolalar - fibrae interdentales. Bu gurux tolalarining qalinligi 1-1,5 mm bo‘lib, xar bir tishning kontakt yuzasidagi sementdan boshlanib, tishlararo to‘sig‘i orqali qo‘shni tishlar sementiga birikadi. Bu tolalar sirkulyar boylamni xosil qiladi va tishlar qatorini saqlashga, chaynov bosimini teng taqsimlanishiga yordam beradi. Ko‘p ildizli tishlarda esa ildizaro tutamini - fibrae interradialesni farqlanish mumkin.  tish-alveola tollari - fibrae dentoalveolares (fibrae cementoalveolares). Tish ildizi sementidan boshlanib tish alveola devoriga birikadi. Ildiz uchidan boshlangan tolalar gorizontal yo‘nalgan, qolgan qismida esa pastdan yuqoriga qiyshiq yo‘nalgan. Umuman olganda, periodont tolalarining yo‘nalishi chaynov bosimi ta’sirida shakllanadi. Katta bosim natijasida periodont qalinlashadi va natijada sement miqdarini oshishiga olib kelishi mumkin (gipersementoz). Antogonisti yo‘k tishning periodonti siyraklashadi. Xar bir tish va suyak alveola yuqorgi va pastki jag‘da uzining maxsus joyini egallaydi va xar bir tishiga, uning atrofidagi to‘qimasiga aloxida qon-tomir va nervlar kiradi. SHuning uchun, yuqorgi va pastki jag‘larda tish-jag‘ segmenti ajratishimiz mumkin. Tish-jag‘ segment tarkibiga kiradi: 1) tish; 2) tish alveolasi va uni o‘rab turuvchi to‘qimalar; 3) periodont; 4) qon-tomir va nervlar. Tish ildizining uchi - apex radicis dentis deb atalib, shu sohadagi teshikga foramen apicis deyiladi. O‘z navbatida bu teshik ildizning ichida joylashgan kanal - canalis radicis ga davom etadi. Kanal esa tish tojining ichida hosil bo‘ladigan bo‘shliq - cavitas dentis - bilan tutashadi. Bu bo‘shliq o‘z navbatida toj qismi ichidagi bo‘shliq – cavitas coronae va tish ildizining kanali – canalis radicis dentis lardan hosil bo‘ladi. Tish ildizi uchidagi teshikdan nerv, qon tomir, limfa tomirlari yo‘naladi. Kanal orqali yo‘nalgan bu hosilalar, tish toji ichida qon - tomir - nerv chigalini va siyrak pulpa dentis ni - hosil etadi. Tish pulpasi o‘z navbatida toj qismi ichidagi pulpa coronalis va ildiz ichidagi pulpa radicularis lardan tashqil topadi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.