Tog` jinslarining suv-fizik xossalari Tog‘ jinslarini tarkibi. Xossa va hususiyatlari ularni qanday yo‘l bilan (magmatik, cho‘kindi, metatorfik) hosil bo‘lganligiga, ular tarqalgan hududlarni eng avvalo tektonik, gemorfologik, klimatik, gidrogeologik sharoitiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga odamlarning injenerlik, xo‘jalik faoliyatlari (yerlarni o‘zlashtirish, suv omborlari, kanallar, imoratlar, yo‘llar qurish va b.q.) oqibatida yer sathining tabiiy tuzilishi, yer osti suvlarining tabiiy holatini (sathi oqish yo‘nalishi, oylik va yillik rejimi va x.k.) o‘zgarishi o‘z navbatida tog‘ jinslarini tabiiy strukturasini,namligini o‘zgarishiga ta’sir etadi. O‘z navbatida tog‘ jinslari yer osti suvlarini ximiyaviy tarkibiga xossa va hususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, tog‘ jinslarini tashkil qilib turgan mineral zarralarning o‘lchamiga (katta-kichikligiga), shakliga, ularni bir-birlariga nisbatan joylashish holatiga qarab yer osti suvlarining harakat tezligi va qator hususiyatlari ham har xil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun tog‘ jinslarining tarkibi, xossa va hususiyatlarini laboratoriya va dala sharoitida aniqlash usullari to‘g‘risida ma’lum darajadagi bilimga ega bo‘lmoq darkor. 3.1.Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibi Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibi deganda, ularni tashkil qilib turuvchi mineral zarrachalarni katta-kichikligi tushiniladi. Ana shu zarrachalar katta- kichikligiga qarab ma’lum guruhdagi fraksiyalarga ajraladi (6.1-rasm). Har bir guruhdagi fraksiyalar tog‘ jinslari xajmini u yoki bu qismini tashkil etadi. Bu xolat tog‘ jinslarini suv o‘tkazuvchanligiga suv berish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Shuning uchun injener-geologik amaliyotda tog‘ jinslarini tashkil qilib turgan 6.1-расм. Чикинди қум ва гил тоғ жинсларини гранулометрик таркибини аниқлаш учун ишлатиладиган элаклар мажмуаси 1-элаклар комплектининг устки қопқоғи; 2 0 1 fraksiyalarni, ularni miqdorini aniqlash kerak bo‘ladi, buning uchun qator usullar mavjud. Bular: 1.Harsangtoshlar, juda yirik, yirik shag‘allarni dala sharoitida (ochilmalarda) to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘z bilan kuzatish,maxsus Harsang toshlarni, juda yirik shag‘allarni tashkil etuvchi fraksiyalar miqdorini aniqlash uchun o‘rganilayotgan maydon ma’lum kichik-kichik maydonchalarga (qismlarga) ajratilib chiqiladi. Maydonchalarni o‘lchami eng katta fraksiyaning (harasangtosh yoki yirik shag‘alning) o‘lchamidan 10 marotaba katta bo‘lishi talab etiladi. Jumladan agar maydondagi eng katta fraksiyaning diametri 1000 mm bo‘lsa, maydoncha tomonlarning o‘lchami 10.000 x 10.000 mm etib ajratiladi. So‘ngra har bir maydoncha ichidagi mavjud fraksiyalarni miqdori yuqorida keltirilgan o‘lchagichlar yordamida o‘lchab hisoblab chiqiladi. Shu bilan birga har bir fraksiyaning qaysi genetik guruhdagi tog‘ jinslariga (magmatik, cho‘kindi, metimorfik) mansub ekanligiga ham e’tibor beriladi. Masalan maydondagi tog‘ inslarining 50 % magmatik (intruziv, effuziv), 30 % cho‘kindi va 20 % metamorfik tog‘ jinslariga to‘g‘ri kelishi mumkin. Bu esa o‘z navbvtida u yoki bu xavzasida tarqalgan tog‘ jinslarining egallagan maydoni to‘g‘risida fikr yuritishga asos bo‘ladi. Cho‘kindi tog‘ jinslarini tashkil qilib turuvchi fraksiyalarning (zarralarning) umumiy klassifikatsiyasi (V.D.Lomtauzedan) Fraksiyalar Fraksiyalarni o‘lchami, mm Fraksiyalar Fraksiyalarni o‘lchami, mm 1. Silliqlangan va qirrali harsangtoshlar: 4.qum zarralari: Katta 800 Dag‘al 2-1 O‘rtacha kattalikda 800-400 Yirik 1-0,5 Mayda 400-200 O‘rtacha 0,5-0,25 2. Silliqlangan va qirrali shag‘allar. Mayda 0,25-0,1 Juda yirik 200-100 Juda mayda (Mayin) 0,1-0,05 Yirik 100-60 5.Chang zarralari: O‘rta 60-40 Yirik 0,05-0,01 Mayda 40-20 Mayda 0,01-0,002 3. Silliqlangan va qirrali mayda shag‘allar. 6. Gil zarralari: Yirik 20-10 Dag‘al 0,002-0,001 O‘rtacha 10-4 Mayin 0,001 Mayda 4-2 Eslash uchun. Bu usul uchun metaldan yasalgan ikki xil elaklar yig‘masi (komplekti) qo‘llaniladi. Birinchi xildagi elaklarni ko‘zlari 200, 100, 60, 40, 20, 10 mm o‘lchamlarda bo‘lib, shag‘allarnitashkil etuvchi fraksiyalar miqdorini aniqlashda, ikkinchi elak yig‘masi ko‘zlarining o‘lchami 10, 5, 2, 1, 0,5, 0,25, 0,1 mm (6.1-rasm) bo‘lib, qum jinslarini hamda mayda shag‘allarni tashkil qiluvchi fraksiyalar miqdorini aniqlashda ishlatiladi. Shag‘allarni fraksion tarkibini aniqlash uchun o‘rganish maydonlaridan, miqdori 3-5 kg, ba’zan ularni tashkil etuvchi fraksiyalar o‘lchamini kattaligini, yechilayotgan masalaning maqsadi va vazifalariga qarab 10-15 kg bo‘lgan namunalar laboratoriyaga keltirilib yaxshilab yuviladi va havo haroratida quritilib dastlabki og‘irligiga nisbatan qolgan og‘irligi aniqlanadi. So‘ngra sinovga tayyorlangan ma’lum og‘irlikdagi anna shu na’muna ketma-ket o‘rnatilgan birinchi xildagi elaklar jamlamasiga kiruvchi eng yuqorigi elakka solinadi va elash jarayoni amalga oshiriladi. Natijada olingan namuna teshiklari o‘lchami 200, 100, 60, 40, 20, 10 mm bo‘lgan elaklar bo‘yincha ajraladi. Har bir elakda qolgan fraksiyalar miqdori (A, %) quyidagi formula yordamida aniqlanadi. bu yerda gf –har bir elakda qolgan fraksiyalar og‘irligi, g g-tadqiqot uchun olingan, havo haroratida quritilgan na’munani umumiy og‘irligi, g. qum, qumli tog‘ jinslarini tashkil qiluvchi fraksiyalar miqdorini aniqlashda1, tadqiqot uchun olingan namuna tabiiy holatda yuvilmasdan yoki yuvilish orqali amalga oshiriladi. Bu ularni tarkibidagi chang va gil zarralarini ko‘p ozligiga bog‘liq. Agar jins tarkibida chang va gil zarralari ko‘p bo‘lsa yuvish usuli qo‘llaniladi. Yuvmasdan fraksiyalarga ajratish usuli. Tahlil uchun kerakli o‘rtacha namuna katakchalarga bo‘lish uslubi orqali ajratib olinadi. Buning uchun jins qattiq qog‘oz yoki faner ustiga yupqa qavat bilan yopiladi, yoyilmas uzunasiga va ko‘ndalang yo‘nalishlarida pichiq bilan ariqchalar chizilib kvadartlariga ajratiladi va har qaysi kvadratdan oz-ozdan tahlil uchun namuna olinadi. Olingan namuna tarozida tortiladi va elaklar jamlamasidagi 10 mm li elakka solinib elanadi. Elash 1 Izbekiston Respublikasi standartga 817-97 va bosh=a mavjud uslubiy =illanmalardan foydalaniladi. jarayonida namuna elakning boshqa qismlari bo‘yicha fraksiyalarga ajratiladi. Bunda taglikka o‘tgan zarralarning diametri 0,1 mm dan kichik, 10 mm li elakda qolgani zarralar esa 10mm dan katta zarralar deb olinadi. Har bir elakda qolgan zarralar og‘irligi avvaldan og‘irligi aniq stakanchalarga solinib torozda tortiladi va dastlabki tahlil uchun olingan havo haroratida quritiladi jins og‘irligiga nisbatan yuqoridagi formula orqali foizlarda hisoblab chiqiladi. Yuvish orqali fraksiyalarga ajratish. Tahlil uchun olingan namuna maxsus chinni kosachalarga solinib suv va 0,5 sm3 5 % li ammiak eritmasida namlanadi. Namlangandan keyin 10-15 minut o‘tgach qorishma rezina qinli tayoqcha yordamida ezilib aralashtiriladi va 30-40 mm qalinlikda suv solinib hosil bo‘lgan suspenziya loyqalantiriladi hamda 10-15 s tindiriladi. Suvni cho‘kmagan zarrachalar bilan birga, teshik o‘lchamlari 0,1 mm bo‘lgan elakka ag‘dariladi. Loyqalantirish va ag‘darish cho‘kma ustidagi suvning to‘liq tiniqlashishigacha amalga oshiriladi. Elakda qolgan zarrachalar rezinali siqma nokcha yordamida chinni kosachaga yuvib tushiriladi. qumli jinsning yuvilgan namunasi havo quruqligi darajasida quritilib kosacha bilan birga tortiladi. Jinsning 0,1 mm dan kichik bo‘lgan o‘lchamli zarrachalari og‘irligi taxlil uchun olingan namunaning massasi bilan yuvilgandan keyin quritilgan qumli jins 6.2-rasm. Jinslarning granulometrik tarkibini Sabanin usuli yordamida aniqlash jarayonida qo‘llaniladigan anjomlar namunasi-og‘irligi orasidagi farq bo‘yicha aniqlanadi, yuvilib havo harorati darajasida quritilgan massasi elaklar jamlamasidan o‘tkaziladi. Har bir elakda qolgan fraksiyalar maxsus stakanlarga solib tortiladi va tahlil natijalari jurnaliga yozilib boriladi (6.2-jadval). Hisob dastlab olingan havo haroratida quritilgan o‘rtacha namuna og‘irligiga nisbatan protsentda aniqlanadi. 6.2-jadval Jinslarning granulometrik tarkibini elash usuli yordamida olingan natijalarni yozib borish jurnali Elaklar ko‘zlarining o‘lchami Elak jamlamalarida qolgan zarrachalar o‘lchami, mm Har bir elak jamlamasida qolgan zarralar miqdori g % 10 10 dan katta 5 5-10 2 2-5 1 1-2 0,5 0,5-1 0,25 0,25-0,5 0,1 0,1-0,25 Elak tagi 0,1 dan kichik Tahlil uchun olingan namunali o‘rtacha miqdorini aniqlashda o‘rganilayotgan jins tarkibida bo‘lgan o‘lchami 2 mm dan katta zarralarni ko‘p ozligiga e’tibor beriladi. Agar jins tarkibi 2 mm dan katta bo‘lgan o‘lchami zarralardan tashkil topgan bo‘lsa 100 g, 10% gacha 2 mm o‘lchamda katta bo‘lgan zarralardan tashkil topgan bo‘lsa 500 g, 10 dan 30% gacha 2 mm o‘lchamda katta bo‘lgan zarrachalardan tashkil topgan bo‘lsa 1000 g, 30 % dan ortiq 2 mm o‘lchamdan katta bo‘lgan zarrachalardan tashkil topgan qumli jinslardan kamida 2000 g namuna olinadi. Sof gil va gilli (less va lessimon) jinslarni tashkil etuvchi fraksiyalarni (qum, chang, gil) aniqlash usullari ancha murakkab. Buning uchun amaliyotda asosan Sabanin, areometrik va pipetka usullari qo‘llaniladi. Sabanin usuli. Bu usul asosan mayin, juda mayda (0,1-0,05 mm) qum zarralarini va yirik chang (0,05-0,01 mm) zarralarini aniqlashda qo‘llaniladi (6.2- rasm). Agar yirik chang zarralaridan tashkil topgan jinslarda 0,01 mm dan kichik zarralar miqdori 10% dan ortiq bo‘lsa, yaxshisi pipetka usulini qo‘llagan ma’qul. Chunki sabanin usuli qo‘llanilishi jarayonida 0,01 mm li zarralarni yirik zarralar bilan cho‘kmaga tushishi oqibatida o‘rganilayotgan jins tarkibida 0,01 mm dan zarralarni miqdorini oshib ketishiga olib kelishi mumkin. Mayin va yirik chang zarralarini aniqlash usuli metodik qo‘llanmlarda (Ye.Ye.Chapovskiy. 1958, P.I.Fadiyev. 1968), darsliklarda (A.F.Frolov., I.V.Korotlik, 1999 va b.q.), gostlarda (O‘zRST 817-97) keltirilgan. Pipetka usuli. Bu usul gil jinslarini tashkil qilib turuvchi 0,1; 0,1-0,05; 0,05- 0,01; 0,01-0,005; 0,005-0,001 mm dan yirik va 0,001 mm dan mayda zarrachalarni miqdorini aniqlashda qo‘llaniladi. Usul turli diametrdagi jins zarralarini ma’lum haroratga ega bo‘lgan tinch suvda (jins va suv aralashmasida) o‘z og‘irliklariga qarab ma’lum vaqt mobaynida cho‘kishga asoslangan (6.3- jadval). U yoki bu dimetrdagi zarralari cho‘kish tezligi stoks formulasini qo‘llash yordamida aniqlanadi. bunda: -suyuqlikdagi (suvdagi) zarralarning cho‘kish tezligi, sm/g; -zarralar radiusi, sm: -zarralar zichligi, g/sm3; -suyuqlikning zichligi, g/sm3; -suyuqlikning (suvning) qovushqoqligi, m2/s. Shuningdek, A.N.Sabanin, Dj.Stoks, Atterberglar tomonidan jins zarralarning diametri bilan ularni suvda cho‘kish tezliklari orasida bog‘liqlik borligi empirik shkalasi ham ishlab chiqilgan bo‘lib qulayligi bilan ajrab turadi. 6.3-jadval Zarralarni suvda cho‘kish tezligi bilan, ularni diametrlari orasidagi bog‘liqlik shkalasi Zarralarni cho‘kish tezligi sm/s 1 sm cho‘kish uchun ketgan vaqt Zarralarning diametri, mm Stoks bo‘yicha Sabanin bo‘yicha Atterberg bo‘yicha 0,2 5 s 0,05 0,05 0,06 0,022 45 s 0,0168 - 0,02 0,02 50 s 0,0156 0,01 - 0,0028 6 min 0,0053 - 0,006 0,000046 36 min 0,0023 0,005 - 0,00036 48 min 0,002 - 0,002 0,00011 2 s 24 min 0,0012 0,001 - Ma’lum diametrdagi zarralarni, ma’lum vaqt mobaynida cho‘kishga asoslangan holda qaysi chuqurlikdan qanday diametrli zarralarni pipetka yordamida so‘rib olish esa N.A.Kachinskiy (1958) tomonidan ishlab chiqilgan (6.4-jadval). Yuqoridagi keltirilgan formula va jadvallar gil jinslarini tashkil etuvchi zarrachalarni pipetka usulida aniqlashning asosini tashkil etadi. jadval Chang va gil zarralarini ma’lum chuqurlikdagi ma’lum vaqt davomida pipetkaga olish sxemasi (N.A.Kachinskiy bo‘yicha, 1958) № Zarrachalar o‘lchami, mm Silindrdagi suspenziyadan namuna olish chuqurligi, sm Namuna olik muddati, sek 1 0,05 dan kichik 25 10 2 0,01 dan kichik 10 15 3 0,005 dan kichik 10 20 4 0,001 dan kichik 7 30 Pipetka usulida gil jinslarini granulometrik tarkibini aniqlash quydagicha amalga oshiriladi (RST Uz 817-97 bo‘yicha ixchamlashtirilib olindi). Katakchalarga bo‘lish usuli havo harorati quruqligidagi 200 g o‘rtacha namuna tahlil uchun olinadi va ko‘zlarining (teshiklarining) 10; 5; 2; 1 mm bo‘lgan elaklar jamlamasidan o‘tkaziladi. Elaklarda tugilib qolgan va taglikka o‘tgan fraksiyalar analitik torozda tortiladi. Ko‘zlarining o‘lchami 1 mm bo‘lgan elakdan o‘tgan zarrachalar yana katakchalarga bo‘lish yo‘li bilan ajratilib ulardan o‘rtacha namuna olinadi. Olingan namuna avvaldan og‘irligi tortilib aniqlab qo‘yilgan chinni kosachaga solinadi va tortiladi. Tahlil uchun olingan o‘rtacha namunaning massasi gillar uchun 10 g, sugliniklar (qumoq lessimon jinslar) uchun 15 g, supeslar (qumloq lessimon jinslar) uchun 20 g ni tashkil qilishi kerak. Olingan o‘rtacha namuna 250 sm3hajmi kolbaga yuvgichdagi suv oqimi orqali yuvib tushiriladi va ustiga (kolbaga) 200 sm3 dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda suv quyiladi (6.3-rasm). Grunt va suv aralashmasi kolbaga 25 sm3 4% li yoki 6,7% li pirofosfornordan natriy solinadi. Bu 4% suvsiz pirofosfornordan natritga (Na4P2O7) 6,7 li suvli pirofosfornordan natritga hisoblagandagi qiymat. So‘ngra kolba teskari sovitgich yoki 4 dan 5 sm gacha diametrli varankalik pukak qopqoq bilan berkitiladi va suspenziya 1 soat davomida sekin asta qaynatiladi. qaynatilgan suspenziya 15-200S haroratga sovitilib ko‘zlarining o‘lchami 0,1 mm bo‘lgan elak orqali diametrli 14 mm varanka kiydirilgan hajmi 1 l bo‘lgan shisha silindrga ag‘dariladi. Kolbaning ichki yuzasida qolgan jins zarralari yuvgichdan tushuvchi suv oqimi orqali yaxshilab yuvib tushiriladi. Elakda tutilib qolgan zarrachalar va agregatlar suv oqimi bilan chinni kosachaga yuvib tushiriladi, ularni rezina qinli dosta yoki yupqa g‘ilof kiydirilgan barmoq bilan yaxshilab ezgilanadi. Kosachada hosil bo‘lgan muallaq suyuqlik ko‘zlarining o‘lchami 0,1 mm bo‘lgan elak orqali silindrga ag‘dariladi. Kosachadagi cho‘kmani silindrga quyish kosacha tubida qolgan zarrachalar ustidagi suvni to‘liq tiniqlanishigacha davom ettiriladi. Elakda tutilib qolgan zarrachalarni chinni kosacha tubida qolgan zarrachalarga qo‘shib, ularni avvaldan tortilgan chinni tigel yoki shisha stakanchaga o‘tkaziladi va qum hammomda bo‘llantirilib, o‘zgarmas massagacha quritish shkafida quritiladi. O‘zgarmas massagacha quritilgan jins zarrachalari ko‘z o‘lchamlari 0,5; 0,25; 0,1 bo‘lgan elakdan elab o‘tkaziladi. Tarkibida organik moddalar bo‘lgan gil jinslarini tahlil qilishda, zarralar, ko‘zlari o‘lchami 10; 5; 2; 1; 0,5; 0,25; 0,1 mm bo‘lgan elaklar jamlamasi orqali elanadi. Ko‘zlari 0,1 mm bo‘lgan elakdan o‘tgan zarralar suspenziyani silindrga o‘tkaziladi. Elaklarda tutilib qolgan jins fraksiyalari tortiladi. O‘lchov silndrdagi suspenziya esa 1 l hajmga yetkaziladi. Namuna olish oldidan tayyorlangan suspenziya 1 min davomida, cho‘kma silindr tubidan sekin-asta chayqatilib aralashtiriladi. Chayqatilib aralashtirilgan suspenziya namuna olinguncha bo‘lgan vaqt davomida xoli qolidiriladi. Suspeniziya namunalari olish vaqti (0,05; 0,01; 0,005; 0,001 mm dan kichik zarralar bilan) tindirish boshlangan vaqtdan keyin jins zarrachalarning zichligi va harorati hisobga olingan holda (-ilova) aniqlanadi. Namuna suspenziyasidan pipetkaga olish chuqurligi va davomiyligi 6.4-jadvalda berilgan. Namuna olishda pipetkani yopiq holatda shtativ bo‘ylab ko‘tariladi va markaz bo‘yicha suspenziyali silindrga tushiriladi. Joiz vaqt o‘tgach, pipetkani aspirator bilan tutamlashtiruvchi jumrakni burish bilan o‘lchov chizig‘iga yetguncha, suspenziyani pipetka ichga surilishi amalga oshiriladi. So‘ngra jumrak berkitiladi, pipetka sug‘arilib silindrdan boshqa tarafga olinadi, tayanch xalqasigacha pastga tushiriladi hamda suspenziya avvaldan og‘irligi o‘lchangan shisha stakanchaga yoki chinni tigelga o‘tkaziladi. Pipetka shtativni yuqori qismiga o‘rnatilgan va pipetka bilan rezina shlang va bir yoqlama jumrak bilan birlashuvchi kolbadan o‘sha stakancha yoki tigel miqdordagi distirlangan suv bilan yuviladi. Stakanchalardagi namunalar qum hammomda (10520S harorat ostida) o‘zgarmas massaga erishguncha bug‘latiladi va analitik torozida tortiladi. Jins zarralarining stakandagi massasi g-larda havo harorati quruqligida namunalarni tahlil etishda yoki gigroskopik namlikka bo‘lgan tuzatishlarni hisobga olgan holda quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi. bu yerda: -jinsning mutloqo o‘rtacha namunasi, massasi, g; -jinslarning havo harorati quruqligidagi (yoki gigroskopik namlikdagi) o‘rtacha namunasi massasi, g; -gigroskopik namlik, %. Jinsning tashkil etuvchi 0,5; 0,25 va 0,1 mm L o‘lchamdan katta bo‘lgan fraksiyalari tarkibi % larda ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi. bu yerda: -doimiy og‘irlikgacha quritilgan, berilgan jins fraksiyasi massasi, g; -gigroskopik (yoki tabiiy) namlikga bo‘lgan tuzatish bilan olingan jinsning o‘rtacha namunasi massasi, g; k-1,0 mm dan katta o‘lchamli jins fraksiyasi yig‘indi tarkibi, %. O‘rganilayotgan jinsning 0,005 mm dan kichik, 0,01 mm dan kichik, 0,005 mm dan kichik hamda 0,001 dan kichik fraksiyalar tarkibi (L) quydagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi. bu yerda: -pipetka hajmida o‘zgarmas og‘irlikgacha quritilgan tuproq fraksiyasining massasi, g; -tahlil uchun olingan tuproqning mutloq quruq o‘rtacha namunasi massasi, g; -pipetka hajmi, sm3; -1 mm dan katta o‘lchamli tuproq fraksiyalari yig‘indisining miqdori, %. So‘ngra 0,05 mm dan 0,01 mm gacha bo‘lgan fraksiyalar tarkibi 0,05 mm dan kichik va 0,01 kichik fraksiyalar foiz tarkiblari orasidagi tafovut bo‘yicha hisoblab topiladi. Aynan shunday yo‘sinda jinsning 0,01 mm dan 0,005 mm gacha va 0,005 mm dan 0,001 gacha fraksiyali foiz tarkiblarining miqdorlari ham hisoblab topiladi. Jinsning 0,001 mm dan kichik fraksiyasining hisoblashda kiritiluvchi dissperslovchi tarkibiga tuzatishlar kiritiladi, buning uchun jinsning berilgan fraksiyasi massasidan pipetka hajmida quritilgan mutloq quruq dispesrlovchi massasi ayrib tashlanadi. Jinsning 0,1 mm dan 0,05 mm gacha bo‘lgan fraksiyasi quydagi tafovut orqali topiladi: 10% dan pipetka yordamida aniqlovchi (dispesrlovni kiritilishiga bo‘lgan tuzatishni hisobga olgan holda) va elash tahlili usuli orqali olingan ma’lumotlar asosida olingan barcha fraksiyalar yig‘indisi ayirib tashlanadi. Tahlil natijalari jurnal ko‘rinishda (6.5-jadval) berilishi joiz bo‘lib, unda o‘rganilgan jins tarkibida mavjud bo‘lgan quyidagi o‘lchamli fraksiyalar % da ko‘rsatiladi: 10, 10-5, 5-2, 2-1, 1-0,5, 0,5-0,25, 0,25-0,1, 0,1-0,05, 0,05-0,01, 0,01-0,005, 0,005-0,001 mm va 0,001 mm dan kichik. Tahlil natijalari qo‘llanilgan dispesrlovchi gigroskopik (yoki tabiiy) namligi foiz tarkibi va zichligini ko‘rsatish orqali kuzatib borilishi zarur. Amaliyotda sof gil. Ayniqsa less va lessimon jinslarini granulometrik tarkibini aniqlash bilan bir vaqtda mikroagregat tarkibi ham aniqlanadi. Mikroagregat tarkibini aniqlashda, granulometrik tarkibini aniqlashga qarama- qarshi o‘laroq kimyoviy ta’sir qo‘llanilmaydi, jins laboratoriya tahlili uchun faqat suvda ivitish va fizik-mexanik (ezish, silkitish, va x.k.) ta’sir etish yo‘li bilan tayyorlanadi. Ikkinchi usul yordamida olingan natijalar jinslarni tabiiy holatini ko‘rsatadi. Bu ikki yo‘l bilan aniqlangan jins tarkibini tashkil qilib turuvchi gil zarralarini miqdori bir-birlaridan farq qiladi. Bu farqni fanda jinslarning mikroagregat ko‘rsatgichi deb yuritilib, quyidagicha ifodalaniladi: Kmikr-ggran- gmikr. g gran-jinslar granulometrik tarkibini aniqlash yo‘li bilan olingan gil zarralarining miqdori; g mikr-jinslar mikroagregat tarkibini aniqlash yo‘li bilan olingan gil jinslarining miqdori. 6.5-jadval Gil jinslarini granulometrik va va mikroagregat tarkibi bo‘yicha pipetka usulida olingan natijalarni yozib borish laboratoriya jurnali (O‘zRST 817-97 binoan ba’zi ixchamlashtirishlar bilan) Tahlil o‘tkazish sanasi Jins namunasi ni elaborato riya raqami Jins namunasi olingan chuqurlik , m Jins zarrachal ari zichligi, g-sm3 Jinsning gigrosko pik namligi 10 dan katta 10-5 5-2 2-1 1-0,5 0,5-0,25 0,25-0,1 0,1q0,05 0,05-0,01 0,01- 0,005 0,005- 0,001 0,001 dan kichik Eslatma Tahlil o‘tkazuvchi shaxsning familiyasi, ismi, sharifi Tahlil natijalarini tekshiruvchi shaxsning familiyasi, ismi, sharifi «__»_____2007 y. 6.6-jadval Less jinslarini granulometrik va mikroagregat va mikroagregatlik ko‘rsatkichi (Kmak) Shurf lar tartib nomeri Namu na olinga n Granulometrik tarkibi, % Mikroagregat tarkibi, % 0,005 mm dan kichik fraksiyalar miqdori Mikro agregat ko‘rsatg ichi, chuqu rlik, m qum Cha ng Gi l qu m Cha ng Gil Granul o metrik tarkibi bo‘yic ha Mikro agrega t tarkibi bo‘yic ha Kmak Shurf 2 2,0 3,66 80, 41 15, 85 5,3 2 90,9 1 2,56 15,85 2,56 13,29 5,0 3,65 79, 85 16, 48 4,6 2 90,6 0 2,98 16,48 2,98 13,50 Shurf 5 1,0 6,46 82, 16 11, 67 7,4 6 90,1 2 4,50 11,67 4,50 7,17 5,0 3,42 83, 14 13, 42 6,8 1 89,7 2 3,62 13,42 3,62 9,80 8,0 6,00 86, 00 8, 00 7,0 0 90,0 2 3,01 8,00 3,01 5,0 15 4,00 83, 72 10, 67 7,1 1 92,9 7 0,85 10,67 0,85 4,89 21,5 6,75 75, 24 15, 13 8,0 1 91,0 1 1,12 15,13 1,12 14,01 25,0 5,01 80, 10 14, 93 6,0 0 90,1 0 3,90 14,93 3,90 11,03 30,0 6,10 79, 90 14, 00 7,0 0 89,5 0 3,50 14,00 3,50 10,5 Granulometrik natijalar ikki xil: grafik va jadval ko‘rinishida ifodalaniladi. Granulometrik tarkibini grafiklarda ifodalashda obssissa o‘qiga zarrachalarni diametri (d) qo‘yilib ordinata o‘qiga zarracha fraksiyalarini % larni o‘sib boruvchi holatda qo‘yiladi. Amaliyotda bu grafik (6.4-rasm) orqali tog‘ jinslarini tashkil etuvchi zarralarni harakatdagi yoki 6.4-rasm. Tog‘ jins zarralarini effektiv diametrini va o‘lchamlari koeffitsiyentini ko‘rsatuvchi chizma effektiv diametri-de va jins zarrachalarini har xil o‘lchamlari koeffitsiyentini aniqlanadi. Effektiv yoki asosiy ishlayotgan diametri zarrachalarni o‘lchami har xil diametrlardan tashkil topgan jinslarni filtratsion hususiyatini ko‘rsatadi. Bunday diametrli zarrachalar jinslarni 10 % ginasini tashkil qiladi. Zarrachalarni har xillik koeffsiyenti (Kx) deb jins zarrachalarini 60% ni tashkil qilgan diametrini effektiv diametrli nisbatiga aytiladi. 12 , 0 54 , 0  х 5 , 4  Har xillik koeffsiyenti qumlarda 3 dan katta, tuproqlarda 5 dan yuqori bo‘lsa, zarrachalar har xil deb yuritiladi. Agarda zarrachlarni diametrlari katta oraliqda o‘zgarsa unda obsissa o‘qi uzunlashib ketadi, natijda grafikni eni cho‘ziladi. Bu kamchilikdan qutilish uchun, zarracha diametrlarini o‘lchamini lagorifimik ko‘rinishda ko‘rsatish ham mumkin (6.5-rasm). 6.5-rasm. Jinslarni mexanik tarkibini logarifmik masshtablardagi grafigi. 1- soztuproq; 2-qum Chizmalardan tashqari tog‘ jinslarini granulometrik tarkibini jadval orqali ifodalaniladi (6.7-jadval). 6.7-jadval Tog‘ jinslarini tashkil qiluvchi zarralar miqdorini o‘zgarishini ko‘rsatuvchi jadval Fraksiya miqdorini oddiy holdagi ko‘rinishi Fraksiyalarni qo‘shilgandagi miqdori Zarrachani diametri mm Miqdori % larda Fraksiya ichidagi zarrachani eng katta diametri Ortib boruvchi foizlar 0,01 1,2 0,01 1,2 0,01-0,1 7,3 0,1 8,5 0,1-0,5 48,5 0,5 57,0 0,5-1,0 32,4 1,0 89,4 1,0-3,0 8,2 3,0 97,4 3,0-5,0 2,4 5,0 100 Tog‘ jinslari zarrachalarini har xillik koeffsiyentidan tashqari egri chiziqni holatiga qarab ham granulometrik tarkibini umumiy harakterini aniqlash ham mumkin. Agar zarrachalarni o‘lchami (diametri) bir xil bo‘lsa, egri chiziq tik holatda, zarracha o‘lchamlari (diametri) har xilda bo‘lsa, egri chiziq nisbatan yotiq bo‘ladi.olib borilgan tadqiqotlar (6.1; 6.9; 6.10-jadval) natijasi bo‘yicha tog‘ jinslarini tasniflari yaratilgan. 6.9-jadval Uch xil o‘lchamli tog‘ jinslarini granulometrik tarkibini tasnifi Gruntlar nomi Zarrachalar miqdori, % larda Gillili (0,005 mm) Changsimonliligi (0,05-0,005 mm) qumli (2,0-0,05 mm) Gil 60 - - Gilli grunt 60-30 - - Changsimon gilli gruntlar 60-30 Alohida olingandagi oldingi gruhlarni har biridan ko‘p - Og‘ir sog‘ tuproq 30-20 - Changsimonga qaraganda ko‘p O‘rtacha sof tuproq 20-15 - Changsimonga qaraganda ko‘p Changsimon og‘ir sog‘ tuproq 30-20 qumliklarga qaraganda ko‘p - Changsimon o‘rtacha sog‘ tuproq 20-15 qumliklarga qaraganda ko‘p - Yengil sog‘ tuproq 15-10 - Changsimonga qaraganda ko‘p Changsimon yengil sog‘ tuproq 15-10 - qum tuproq 10-3 - Changsimonga qaraganda ko‘p Changsimon grunt 10-3 qumliklarga qaraganda ko‘p - Chang 3 50 - qum changli 3 50-20 - qum 3 20 - 6.10-jadval Tog‘ jinslarini sementlangan va sementlanmaganligi bo‘yicha granulometrik tarkibini tasnifi Jinslar Asosiy fraksiyalar miqdori Zarrachani diametri, mm Sementlanmagan Sementlangan 0,5 0,2 5 0,1 0,0 1 0,001 Juda katta qum Konglomerat(zarrachasini kattaligi 2,5 mm). Yetarli - - - - - darajada katta zarrachali qumtosh (zarracha o‘lchami 2,5-1,0 mm). Katta zarrachali qum Katta zarrachali qumtosh. 50, 0 - - - 10,0 O‘rta zarrachali qum O‘rta zarrchali qumtosh. - 50, 0 - - 10,0 Mayda zarrachali qum Kichik zarrachali qumtosh. - - 50, 0 - 10,0 Yupqa zarrachali qum Yupqa zarrchali qumtosh. - - - 50, 0 10,0 Gilli qumlar Gilli qumtoshlar. - - - - 50,0 qumli gillar Slaneslar - - - - 50,0 Gillar Slaneslar - - - - 75,0 Tog‘ jinslarining ximiyaviy tarkibi Yer osti suvlarining ximiyaviy tarkibi, ba’zi fizik hususiyatlari va ularni o‘zgarishi, asosan tog‘ jinslarining kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Tog‘ jinslarini kimyoviy tarkibiga qarab yer osti suvlari xatto shifobaxsh bo‘lishi, ba’zan ichib bo‘lmasligi ham mumkin. Shuning uchun yer osti suvlari mavjud bo‘lgan tog‘ jins qatlamlarini kimyoviy tarkibini bilish amaliy va nazariy jixatdan katta ahamiyatga ega. Ma’lumki aksariyat tog‘ jinslari kimyoviy tarkibini u yoki bu darajada SiO2, TiO2, AlO3, FeO3, FeO, MnO, MgO, CaO, Na2O, K2O, H2O-110, H2O, P2O5 komponentlari tashkil etadi. Jumladan, magmatik, metamorfik, gilli cho‘kindi jinslarida SiO2, Al2O3, H2O-110 va cho‘kindi karbonat jinslarida CaO, MgO, CO2 eng asosiy kimyoviy komponentlar bo‘lib hisoblanadi (6.10;6.11- jadvallar). Shu bilan birga qoya tog‘ jinslar nurash jarayonida o‘zlarini avvalgi tabiiy kimyoviy tarkibini butunlay o‘zgartirishlari (oshishi va kamayishi) yangi mahsulotlarni hosil qilishlari mumkin (6.12-jadval). Injener-geologik nuqtai nazardan tog‘ jinslarini, ayniqsa gil jinslarini umumiy kimyoviy tarkibini, ya’ni yuqorida ko‘rsatilgan komponentlarni, hamda o‘larni tarkibida mavjud bo‘lgan suvda yaxshi eruvchan tuzlarni jumladan, xloridlarni-NaCl, NaCl2, MgCl2, sulfatlarni-Na2SO4, K2SO4, MgSO4, korbonatlar-CaCO3, MgCO3, NaCO3, K2CO3 aniqlash, ularni miqdorini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Chunki gil jinslarini tashkil etuvchi zarralarni kimyoviy tarkibiga qarab gil minerallarini turlari ajratiladi (6.13-jadval). Ulardagi tuzlarni miqdoriga qarab sho‘rlanish darajalari, korrozion hususiyatlari aniqlanadi va baholanadi. Tog‘ jinslaridagi mavjud tuzlarning (qattiq qoldiq) hamda xlorning miqdoriga qarab, ular sho‘rlanmagan (qattiq qoldiq 0,3%, xlor 0,01%), kam sho‘rlangan (0,3-1,0 va 0,01-0,04%), o‘rtacha sho‘rlangan (1,0-2,0 va 0,01-0,1%), kuchli sho‘rlangan(2,0-3,0 va 0,1-0,3%) va shurxok (3,0 va 0,3%) jinslarga hamda sulfat va xlor ionlarining miqdoriga qarab kam karroziya hususiyatli (sulfat va xlor ionlarining miqdori 0,00 dan 0,05%), o‘rta (0,05 dan 0,20%), yuqori (0,2 dan 0,5%), baland (0,5-1,20 %), juda baland (1,2%) karroziya hususiyatiga ega bo‘lgan jinslarga ajratiladi. Bu holatlar xalq xo‘jaligi imorat va inshoatlari uchun joy tanlashda, ularni rejalashda va qurishda katta amaliy ahamiyatga ega. Har bir kimyoviy komponent va suvda eruvchan tuzlarni laboratoriya sharoitida aniqlash uchun maxsus uslublar, metodik qo‘llanmalar mavjud (Isxovskaya, 1968 va b.q.). Gil va gilli jinslarining umumiy kimyoviy tarkibini aniqlash uchun laboratoriyaga olib kelingan namunadan 125-150 g, suvda eruvchan tuzlarni aniqlash uchun 100 g olinib havo harorati darajasida quritiladi. quritilgan namuna chinni kosachada, rezina qinli tayoqcha bilan eziladi, tarkibidagi mavjud o‘simlik tanalari lupa orqali tozalanadi va ko‘zlari 1 mm o‘lchamli elakdan elanib o‘tkaziladi. Ba’zibir magmatik, metamordik va chkindi tog‘ jinslarining o‘rtacha ximiyaviy tarkibi (Shaxsiy va adabiy ma’lumotlar asosida tuzildi) № Eng asosiy ximiyaviy komponentl ar Magmatik Metomorfik Cho‘kindi Grani t Diorit Porfor Tuf Gips Slanes Ohaktos h qumtos h Palegon qumi (kermana) Gil (Karax toy) Less 3 SiO2 72,84 51,87 67,49 63,1 2 68,55 44,15 7,03 78,33 88,00 56,32 52,80 5 A12O3 13,88 16,47 15,46 15,8 4 16,48 39,84 1,67 4,77 9,45 19,80 12,09 4 TiO2 0,27 1,18 0,28 0,57 0,67 - 0,00 - 0,08 0,80 0,56 6 Fe2o3 0,94 3,16 2,05 1,85 0,82 14,87 0,36 1,07 0,11 - 2,90 7 FeO 1,61 5,87 1,71 3,18 3,46 - 0,68 0,30 - 5,60 1,33 8 MnO 0,07 0,19 0,08 0,78 - - 0,04 - - - 0,09 9 MgO 0,77 4,73 0,13 1,07 1,13 0,27 5,60 1,30 0,19 3,18 3,01 1 0 CaO 1,74 8,04 2,81 2,63 1,82 0,48 45,18 5,50 0,45 - 11,17 1 K2O 4,36 3,55 4,53 4,42 1,47 1,36 - 1,31 6,26 5,10 1,62 2 1 1 Na2O 3,84 3,05 2,78 2,63 3,43 0,51 - 0,45 0,90 - 1,18 1 3 P2O5 0,11 0,73 0,08 - - - - 0,08 0,03 0,064 0,02 1 4 CO2 0,26 0,59 0,63 - - - 36,86 5,03 - 0,31 8,20 1 5 SO3 0,05 0,07 0,27 - - - - 0,07 - 0,27 1,20 1 6 H2O-100 0,18 0,25 0,65 0,15 3,05 - 8,71 1,63 - - 0,9 1 7 H2Oq 0,22 - - - - - - - - - - Har xil inetik turga kiruvchi less va lessimon jinslarning umumiy ximiyaviy tarkibi (Sharqiy O‘zbekiston misolida) Ginetik guruhlar Tar tib belg SlO2 Al2O3 Fe2 O3 FeO TiO 2 MnO Mg O K2 O Na2 O CaO SO 1 CO2 H2O p.p.p. CO2 va isi H2O siz 1.Hozirgi zamon allyuvial lessimon jinslar. 1 63,96 15,39 2,6 2 2,38 0,51 0,10 3,26 2,82 2,70 16,4 9 0,29 12,6 5 1,94 2,94 2 48,39 7,84 0,6 2 1,41 0,26 0,05 1,18 1,50 1,00 2,66 - 6,16 0,30 0,65 3 53,62 11,13 1,8 2 2,00 0,40 0,07 5 2,62 2,00 1,55 11,7 0 - 10,2 5 0,75 2,05 2.Yuqori to‘rlamchi davr alyuvial lessimon jinslar. 1 52,88 12,44 3,4 0 2,97 6,47 0,08 8,58 2,50 1,71 18,5 1 3,24 13,2 0 3,14 5,21 2 44,78 8,46 1,6 6 1,77 0,47 0,05 1,25 1,50 0,50 10,1 0 0,09 7,70 0,54 1,97 3 48,78 10,71 2,6 0 2,39 0,50 0,06 6 2,88 1,90 1,13 13,7 4 0,14 10,0 3 1,68 3,40 3.O‘rta to‘rtlamchi davr alyuvial lessimon jinslar. 1 52,80 12,50 2,9 6 2,75 0,60 0,08 4,96 3,44 2,07 18,9 3 0,36 14,0 8 2,16 5,46 2 44,79 8,80 0,9 9 1,77 0,32 0,05 2,23 1,17 0,60 10,6 6 0,07 7,92 0,60 2,22 3 49,32 10,04 1,8 4 2,26 0,48 0,06 3,46 2,08 1,30 13,8 8 0,13 10,8 2 1,08 3,31 4.Hozirgi zamon elyuvial-delyuvial lessimon jinslar. 1 49,14 14,87 2,2 9 3,04 0,46 0,11 3,64 2,00 2,00 12,4 8 - 10,0 10,6 0 5,46 2 46,20 14,39 1,1 5 1,54 0,40 0,04 2,25 1,87 1,44 12,0 6 - 7,92 1,20 2,93 3 47,67 14,63 1,7 2 2,29 0,43 0,07 5 2,93 1,93 1,72 12,2 7 - 8,96 5 0,90 4,195 5.O‘rta va yuqori to‘rtlamchi davr delyuvial lessimon jinslar. 1 62,65 13,74 3,1 2 1,57 0,73 0,12 2,66 2,17 1,50 20,7 6 - 16,5 0 1,30 4,30 2 40,52 8,91 1,5 7 0,55 0,22 0,05 1,48 1,23 0,78 2,52 - 4,62 0,78 0,50 3 48,85 12,85 2,8 5 1,11 0,58 0,09 2,69 1,80 0,96 13,6 2 - 10,6 4 1,13 2,80 6.Hozirgi zamon elyuvial lessimon jinslar. 1 64,72 18,39 1,5 4 4,83 0,71 0,11 3,26 3,29 2,33 30,1 5 - 22,7 7 2,58 5,21 2 27,87 8,45 0,3 3 2,58 0,38 0,03 0,76 1,41 0,19 1,12 - 0,33 0,58 1,73 3 52,89 13,76 1,0 5 3,46 0,58 0,07 2,25 2,30 1,27 9,77 0,27 7,20 1,69 3,12 7.Yuqori va hozirgi zamon flyuvioglyatsial lessimon jinslar. 1 63,07 17,27 3,4 1 1,97 0,43 0,09 2,68 2,24 1,92 16,1 3 - 13,7 5 2,24 4,95 2 42,10 11,15 2,9 3 0,37 0,31 0,08 2,21 1,73 1,03 2,24 - 0,55 0,84 3,33 3 52,58 14,21 3,1 7 1,17 0,37 0,08 2,44 1,98 1,47 9,18 - 7,15 1,54 4,14 Eslatma: 1-maksimal; 2-minimal; 3-o‘rtacha qimmatlar Magmatik, metamorfik va cho‘kindikarbonat jinslari tabiiy ximiyaviy tarkibini nurash jarayonida o‘zgarishi (Razanov, Gorrassov ma’lumotlari bo‘yicha M.A.Pankovdan; 1963) Eng asosiy ximkomponentlar Granit Og‘irligiga nisbatan, % Gneys Og‘irligiga nisbatan, % Dolomit Og‘irligiga nisbatan, % (oksidlar) Granitning nurashidan hosil bo‘lgan mahsulotning xim. tarkibi Gneys nurashidan hosil bo‘lgan mahsulotning xim. tarkibi. Dolomit nurashidan hosil bo‘lgan mahsulotning xim. tarkibi SlO2 69,49 59,85 68,55 51,78 0,75 35,96 Al2O3 13,55 18,87 16,48 18,81 0,24 11,50 TiO2 - - 0,67 11,15 - - Fe2O3 6,20 7,69 0,82 5,36 - - FeO - - 3,46 2,40 - - CaO 3,48 2,62 1,82 0,92 30,80 20,72 MgO 1,33 2,72 1,13 1,67 19,52 4,15 K2O 2,42 2,92 1,47 1,72 0,08 1,46 Na2O 2,41 2,01 3,43 0,88 0,21 1,20 MnO 0,16 0,23 - - - - P2O5 0,16 0,13 - - - - SO3 0,12 0,15 - - 0,10 0,05 CO2 - 042 - - 46,50 18,63 H2O - - 3,05 15,70 - - 6.13-jadval Gil minerallarning ximiyaviy tarkibi (N.I.Gorbunov ma’lumotlaridan ba’zi o‘zgarishlar bilan) Eng asosiy minerallar Ximiyaviy komponentlar SlO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO K2O Na2O 3 2 2 O K SiO Montmorillonit 65,0 21,9 4,00 0,26 5,80 0,24 0,09 4,5 Kaolinit 54,3 43,0 1,30 0,20 0,13 0,02 0,01 2,1 Girosmoda 52,3 25,8 4,04 0,50 2,60 6,5 0,33 3,13 Galluzit 50,8 45,0 1,82 6,20 0,13 0,01 0,03 1,9 Vermikulit 44,5 16,4 9,6 0,89 23,6 0 0 33 Getit 0 0 89,9 - - - - - Gibbeit 0 65,4 - - - - - - Less jinslari tarkibidagi suvda eruvchan tuzlarning, anion va kationlarning miqdorini aniqlash natijalari Shurf, Namu Namu Tahlil quru Anionlar67 Anion Kationlar Kation tartib raqam, joyi na olinga n chuqu rlik, m na olinga n vaqt o‘tkazil gan vaqt q qoldi q % CO 3’’ HCO ’3 Cl’ SO’’ 4 NO’ 3 lar miqdo ri Caqq Mg qq K1 Na1 lar miqdor i Toshkent 1,0- 1,5 06.06. 2003 07.07.20 03 0,05 5 - 04 , 0 7 , 0 002 , 0 05 , 0 008 , 0 15 , 0 002 , 0 04 , 0 0,94 02 , 0 72 , 0 002 , 0 17 , 0 - 001 , 0 04 , 0 0,94 2,0- 2,5 06.06. 2003 07.07.20 03 0,49 1 0,3 0 03 , 0 43 , 0 02 , 0 38 , 0 30 , 0 25 , 6 - 7,15 06 , 0 86 , 2 02 , 0 53 , 1 2,7 6 0,05 5 7,15 2,5- 3,0 06.06. 2003 07.07.20 03 0,47 1 01 . 0 38 . 0 03 , 0 37 , 0 03 , 0 62 , 0 27 , 0 66 , 5 0,06 6,91 03 , 0 50 , 1 01 , 0 02 , 1 06 , 0 44 , 2 11 , 0 58 , 4 6,91 3,0- 4,0 07.06. 2003 07.07.20 03 0,26 0 0,2 6 04 , 0 66 , 0 01 , 0 16 , 0 14 , 0 90 , 3 - 3,98 02 , 0 71 , 0 01 , 0 68 , 0 01 , 0 06 , 0 07 , 0 94 , 2 3,98 4,0- 5,0 07.06. 2003 07.07.20 03 0,70 6 - 03 , 0 50 , 0 01 , 0 15 , 0 41 , 0 66 , 9 0,55 10,36 1 , 0 68 , 6 03 , 0 25 , 2 - 03 , 0 42 , 1 10,36 5,0- 6,0 07.06. 2003 07.07.20 03 0,05 7 - 04 , 0 62 , 0 002 , 0 04 , 0 014 , 0 29 , 0 0,08 0,90 01 , 0 61 , 0 004 , 0 33 , 0 - 001 , 0 07 , 0 0,901 6,0- 7,0 08.06. 2003 07.07.20 03 0,05 3 - 04 , 0 63 , 0 002 , 0 04 , 0 01 , 0 22 , 0 - 0,90 008 , 0 41 , 0 006 , 0 40 , 0 - 003 , 0 12 , 0 0,90 67Eslatma: Suratida-100 g, absalyut quruq jinsga nisbatan mg-ekv, mahrajida absalyut quruq jinsga nisbatan % 33 O‘lchami 1 mm dan kichik zarralar yig‘ib olinib, maxsus kimyoviy ishlovlar berilib (natriy, ammniy, ionlari ta’sirida) suspenziya tayyorlanadi. Tayyorlangan suspenziyadan granulometrik yoki mikroagregat uslubi yordamida o‘lchami 1-0,05 (qum), 0,05-0,002 (chang), 0,002 mm dan kichik (gil) zarralari ajratib olinadi va talab doirasida qum, chang, gil zarralari kimyoviy tarkibi aniqlanadi. Gilli jinslar tarkibidagi tuzlarni umumiy miqdorini (quriq qoldiqni), ulardagi mavjud kationlarni (Caqq, Mgqq, Kq, NH4q, Naq, Alqqq, Feqq va Hq) va anionlarni (CO13, HCO13, SO411, el1, NO12, NO13 b.q.) tarkibini aniqlash uchun, laboratoriyaga olib kelingan. Havo harorati darajasida quritilgan. Namunadan 50- 100 g olinadi va suvli so‘rim tayyorlanadi. Suvli so‘rim-bu ma’lum miqdordagi gilli jinsni, ma’lum miqdordagi distirlangan suvda eritilib, filtrlab olingan eritma. Amaliyotda eritma uchun bir qism jinsga besh qism distirlangan suv solinadi. Gilli jinslar tarkibidagi mineral tuzlar miqdorini bilish uchun ma’lum miqdordagi farfor kosachaga olingan eritma suv banyasida quriguncha parlatiladi va 0,2-0,4 g Na2SO4 qo‘shiladi. Olingan quriq qoldiq ikkinchi marotaba suv banyasida quritiladi. So‘ngra termostatda (quritgich shkafida) 2-3 soat mobaynida 150-1800 haroratda quritiladi. Termostatdan olinib, eksikatorda sovitiladi. Sovitilgan quriq qoldiqli kosacha yana termostatga qo‘yilib 1 soat mobaynida quritiladi. Keyin termostatdan olinib katta eksikatorda sovitiladi. Sovigan quriq qoldiqli kosacha torozida tortiladi va kosachani hamda qo‘shilgan NaSO4 ni ayirib tashlash yo‘li bilan o‘rganilayotgan gilli jins tarkibida mavjud bo‘lgan mineral tuzlarni miqdori aniqlanadi. Mavjud anion va kationlarni miqdori ham shu tayyorlangan eritmadan maxsus kolbalarga 50-100 ml dan olinib, ma’lum kimyoviy eritmalar qo‘shish va titrlash usuli bilan aniqlanadi. Olingan hamma natijalar jadval holatida ko‘rsatiladi (6.14-jadval). Jadvalda keltirilgan natijalarni tahlil qilib ko‘rilsa o‘rganilayotgan jinsni sho‘rlanish darajasi bo‘yicha sho‘rlanmagan, kam sho‘rlangan jinslar toifasiga, karroziyalash hususiyati bo‘yicha esa kam, o‘rta va yuqori karroziyalash hususiyatli jinslar toifasiga kiradi. 6.3.Tog‘ jinslarining fizik va suvli hususiyatlari Tog‘ jinslarini fizik va suvli hususiyatlariga asosan ularni zichligi, g‘ovakligi, namligi, suv berish, suv o‘tkazuvchanligi, kapillyarligi, suvni o‘ziga shimish qobiliyati, suv ta’sirida ivish va ko‘chish hususiyatlari kiradi. 34 6.3.1.Tog‘ jinslarining zichligi Tog‘ jinslarining zichligi deganda, tabiiy holatdagi 1 sm3 hajmdagi jins massasi tushuniladi. Amaliyotda jinslarning zichligini baholash maqsadida uch ko‘rsatgich: jinslarning tabiiy zichligi  , sklet zichligi   ск  , jinslarning mineral qismi zichligi   м  aniqlanadi va foydalaniladi. Jinslarning tabiiy holatidagi zichligini aniqlash uchun tog‘ jinslaridan o‘lchami 4x4, 5x5 sm kattalikdagi2 kub ko‘rinishidagi gilli jinslardan esa ma’lum holatdagi metall silindrda namuna qirqib olinadi. Olingan namuna tarozida tortilib, egallagan xajmiga (slindrning xajmiga) bo‘lish yo‘li bilan tabiiy zichlik quydagi formula yordamida aniqlanadi. 3 1 2 / см ч q q     bu yerda:  -tog‘ jinslarining tabiiy zichligi, g/sm3; q1-namuna qirqib olingan silindr og‘irligi, g; q2-silindr bilan namunani birgalikda og‘irligi, g; v-silindrni xajmi, sm3 Tog‘ jinslari skelet xajmini (quriq jins xajmini) zichligi deganda 1 sm3 xajmdagi jins quriq qismining zichligi tushuniladi. Miqdoriy jixatdan quriq jins massasi (g) ning uni egallagan xajmiga (V1qV2) bo‘lgan nisbatiga teng bo‘ladi, quydagi formula orqali aniqlanadi. 3 2 1 / см г v v g ск    Shuningdek, amaliyotda quriq jins zichligi, jins tabiiy namligini (W) hamda mineral qismining   m  qo‘llash yordamida ham aniqlanadi. 3 / 001 , 0 1 см г W м ск      Tog‘ jinslarining mineral zarrachalar egallagan zichligi   m  deganda 1 sm3 2Agar to\ jinslaridan =ir=ish usuli bilan namuna olishni iloji bilmasa, shoshlagan shaklda namuna olinib, pagafinlash va gidrostotik tortish usuli bilan ularning tabiiy zichligi ani=lanadi (Ye.T.Chapovskiy, 1958). 35 xajmdagi quriq mineral massaning og‘irligi tushuniladi. Miqdoriy jixatdan mineral massa og‘irligi (g1), uni mineral zarralar egallagan xajmiga (V1) bo‘lgan nisbatiga teng bo‘lib, quydagi formula bilan aniqlanadi. 3 / 1 1 см г v g   Jins mineral massasining zichligi, jinsni tashkil qilib turgan minerallarning turiga va miqdoriga bog‘liq bo‘lib, og‘ir minerallar miqdori ortishi bilan ortib, yengil minerallar miqdorining ortishi bilan kamayib boradi. Jinslarning mineral qismining zichligi ularning g‘ovaklarini aniqlashda ishlatiladi. Intruziv tog‘ jinslarining (granit, siyenit, granodiorit va b.q.) tabiiy zichligi asosan 2,50 dan 2,85 g/sm3 gacha, effuziv jinslarning (kvarsli porfir, diabozlar, bazaltlar, andezitlar va b.q.), mentamorfizm jarayoniga kam uchragan tog‘ jinslarida (seritsitli kvars, xloritli kvars va b.q.) 2,55 dan 2,72 g/sm gacha metamorfizm jarayoniga uchragan jinslarda (amfibolit, pironsenit, mramor, kvarsit va b.q.) 2,63 dan 300 g/sm3 gacha, karbonat jinslarida (ohaktoshlar, dolomit va b.q.) 2,50 dan 2,70 g/sm3 cho‘kindi gil, gilli, qumli jinslarda (sof gil, argillit, alevrolit, qumtosh va b.q.) 1,90-2,40 dan 2,40-2,70 g/sm3 gacha, less va lessimon jinslarda 2,40-2,70 g/sm3 oralig‘ida o‘zgaradi. Tog‘ jinslari zichligining o‘zgarishi ularning paydo bo‘lish sharoitiga, yotish xolatiga, nurash jarayoniga uchraganlik darajalariga bog‘liq (6.15; 6.16-jadvallar). 6.15-jadval. Sharqiy O‘zbekistonning har xil yoshga mansub tog‘ jinslari zichligi va g‘ovakligi Tog‘ jinslari Yoshi Zichligi, g-sm3 /ovakligi, % dan gacha dan gacha Granitlar Devon 2,67 2,68 1,50 1,70 Granitlar Karbon 2,42 2,85 0,36 7,27 Granit Trais 2,50 2,63 1,92 2,25 Granodiorit porfirit Devon 2,45 2,73 1,2 9,6 Granodiorit porfirit Perm 2,27 2,76 0,36 16,11 Siyenit-dioritlar Perm 2,30 2,75 0,74 15,14 36 Diorit-porfirlar Devon 2,55 2,67 4,1 7,3 Kvarsli-porfirlar Karbon 2,41 2,66 1,1 9,45 Liparitli-porfir Karbon 2,40 2,68 2,27 10,40 Porfiritlar Karbon 2,52 2,69 2,7 6,5 Tuflar Karbon 2,15 2,74 0,7 18,6 Tuflar Karbon 2,42 2,65 9,09 9,36 Lavalar Karbon 2,44 2,71 0,36 10,72 Tufokonglometrlar Karbon 2,16 2,53 0,22 18,26 Tufopeschaniklar Karbon 2,32 2,50 7,7 12,3 Tufopeschaniklar Permtrais 2,30 2,69 0,5 12,5 Ohaqtoshlar Devon 2,34 2,87 0,37 6,33 Ohaqtoshlar Karbon 2,27 2,81 0,35 4,6 Gil jinslar Poleogen 2,10 2,40 10-15 30-35 Shag‘altoshlar To‘rtlamc hi 1,60 2,11 14,5 40 qumlar To‘rtlamc hi 1,31 1,68 30,1 43,5 Less va lessimon jinslar To‘rtlamc hi 1,20 1,80 45 58 Nurash jarayoniga uchragan trais davri qoya tog‘ jinslarining ba’zi bir injener-geologik hususiyatlari Tog‘ jinslari O‘rganilgan namunalar miqdori Mineral zarralar zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm3 /ovakligi, % O‘ziga suvni yutishi, % Siqilishga bo‘lgan qarshiligi, MRa Kvarsli porfirlar 22 2,67 1,97- 2,54 3,01-2,67 0,15- 1,89 34,0-61,6 Tuflar 19 - 1,83- 2,31 - - 20,6-65,7 Kvarsli 37 2,59-2,70 2,14- 9,2-14,9 0,19- 11,6- 37 porfirlar 2,46 2,65 143,0 Kaolin giliga aylangan kvarsli porfirlar 10 2,63-2,70 1,90- 2,12 27-33 - - Tog‘ jinslarni g‘ovakligi G‘ovaklik deb ma’lum xajmdagi tog‘ jinslarini zarrachalarini oralig‘ida mavjud bo‘lgan har xil o‘lchamdagi, har xil yo‘nalish va shakldagi bo‘shliqga aytiladi. Ularni bu hususiyati yer osti suvlarini joylashishiga va haraktlanishga olib keladi. Tog‘ jinslaridagi g‘ovaklar, bo‘shliqlar va yoriqlarni kattaliklariga qarab bir biridan farq qiluvchi kapillyar bo‘lmagan g‘ovaklar-diametri 1 mm dan katta va kapillyar g‘ovaklar-diametri 1 mm dan kichik g‘ovaklarga bo‘linadi (6.6-rasm). G‘ovaklar va yoriqlarni katta-kichikligiga qarab ularni uchta turga bo‘linadi. 1.O‘rta kapillyar g‘ovaklar (g‘ovaklarni kattaligi 0,5 mm dan katta, yoriqlarniki esa 0,254 mm dan katta); 2.Kapillyar g‘ovaklar (g‘ovaklarni kattaligi 0,5-0,0002 mm, yoriqlar esa 0,254-0,0001 mm); 3.Sub kapillyar g‘ovaklarga (g‘ovaklarni o‘lchami 0,0002 mm dan kichik, yoriqlarni kattaligi 0,0001 mm dan kichik) bo‘linadi. Tog‘ jinslarining o‘ta kapillyar g‘ovaklarida asosan erkin suvlar harakatlanadi, kapillyar g‘ovaklarda esa erkin suvlar qisman kapillyar kuchlar ta’sirida harakat qiladi, sub kapillyar g‘ovaklar va yoriqlar o‘zlaridan suvni o‘tkazmaydilar. G‘ovaklarni va yoriqlarni yana quydagi turlarga ajratishadi: umumiy, ochiq, dinamik yoki effektiv. G‘ovaklar va yoriqlar hamma turdagi tog‘ jinslarida uchraydi, faqat ular hosil bo‘lish sharoiti bilan farq qiladi. Magmatik tog‘ jinslarida g‘ovaklik magmani qotish jarayonida ayrim kristallarni ichida yoki ularni oralarida bo‘shliqlar hosil bo‘lib, ular suv bug‘lari bilan to‘lgan bo‘ladi. Ulardan tashqari lavalarni yuqoriga ko‘tarilib ularni qotish davrida suv bug‘larini va har xil turdagi gazlarni ajralishi natijasida ham g‘ovaklar 38 paydo bo‘ladi. Har xil tog‘ jinslarida uchrovchi g‘ovaklarni turlari. 1-qoya toq jinslarida uchrovchi g‘ovaklar va yoriqlar; 2-qoya tog‘ jinslaridagi g‘ovak va yoriqlarni nurash jarayonidan keyin ko‘payishi; 3-tog‘ jinslaridagi mavjud mineral zarralarni suv yordamida yuvilib eritilib olib ketilgandan keyin hosil bo‘lgan kovak-yoriqlar; 4- bo‘shoq qumli jinslarni tashkil etuvchi zarralar oralig‘idagi g‘ovaklar; 5-nisbatan bo‘shoq, har xil zarralardan tashkil topgan qum jinslari g‘ovaklar xolati; 6-kam g‘ovaklardan tashkil topgan, sementlashgan qum jinslari; 7- mikro va makrog‘ovakli lessimon jinslar; 8-mikro g‘ovakli gil jinslari; 9- deformatsiya jarayoni oqibatida g‘ovaklari kamaygan gil jinslari Metomorfik tog‘ jinslaridagi g‘ovaklar birlamchi cho‘kindi jinslarni yoki ularni metomorfizm jarayoniga uchrashi tufayli qaytatdan kristallanish natijasida paydo bo‘ladi. Tog‘ jinslaridagi mavjud g‘ovaklarni turlariga qarab, ular: -alohida strukturali g‘ovakli va yoriqli qoyatoshlar; -nurash jarayoni orqali g‘ovaklari ko‘payayotgan qoyatoshlar; -tarkibidagi ishqoriy moddalarni yuvilishi va minerallarni erishi orqali katta bo‘shliqli kovakli jinslar; -yuqori g‘ovakli, nisbatan zarrachalari yaxshi joylashgan, bo‘sh birikkan qumli toshlar; -zarrachalarni har xilligi tufayli kam g‘ovakli bo‘sh birikkan qum toshlar; -jinslarni bo‘shliqlarida sementlanish jarayonini vujudga kelishi va ularni o‘sishi orqali hosil bo‘lgan kichik g‘ovakli qumtoshlar; 39 -makro va mikro g‘ovakli lyossli jinslar; -defformatsiyalanish natijasida vujudga kelgan kichik g‘ovaklardan iborat gilli jinslariga bo‘linadi. Tog‘ jinslarini g‘ovakligi «n» bilan belgilanadi va u quruq jins g‘ovaklarini umumiy xajmini, shu jins xajmiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi va ular foizlarda ifodalanadi. Ya’ni: % 100   ж г n   yoki 100    г ск г     bu yerda: vg‘-umumiy g‘ovaklar xajmi; Vj-tog‘ jinsini xajmi; г -jins mineral qismini zichligi, g/sm3; ж  -quriq jinsning zichligi, g/sm3. Amaliyotda g‘ovakli koeffitsiyenti-YE0 ham ishlatiladi, uni aniqlash quydagi formula yordamida amalga oshiriladi: ск ск г      0 Fanda ochiq va dinamik g‘ovaklik koeffsiyentlari tushunchasi ham mavjud. Ochiq g‘ovaklik koeffitsiyenti deb ochiq tutash g‘ovaklar xajmining Vot, tog‘ jinsining xajmiga (V) nisbatiga aytiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi. V V H dt o  Dinamik g‘ovaklik koeffsiyenti deb tog‘ jinslarini bo‘shliqlarida harakatlanayotgan suv xajmini (Vq) tog‘ jinsi xajmiga (Vt) bo‘lgan nisbatiga aytiladi va quydagi formula orqali ifodalaniladi. T q q Y Y H  G‘ovaklik koeffsiyenti o‘lchami quydagilarga bog‘liq: 1. Donalarini joylashishiga (zich joylashgan bo‘lgan bo‘lsa, g‘ovaklik kamayadi, zich joylashgan bo‘lmasa g‘ovaklik ko‘payadi); 2. O‘lchami bo‘yicha dona va zarrachalarini bir hildagiligiga (zarrachalarni bir xil emas jinslarda, g‘ovaklik kamayadi, natijada katta zarrachalar oralig‘i maydalari 40 bilan to‘ladi, bu holda g‘ovaklarni quriq qorishmaga to‘lishi taxminan olinadi, komponentlarni g‘ovaklariga teng bo‘ladi); 3. Jins zarrachasi va donalarini bir birlari bilan sementlanish darajasiga (kam simentlangan jinslar katta g‘ovaklar, o‘ta simentlangan jinslar esa kam g‘ovaklikga ega); 4. Mineral moddalarda aylanib yurgan suvlar orqali olib chiqib tashlangandan va nurashidan keyingi jinslarni holatiga; 5. Tog‘ jinslarida g‘ovaklar bilan birga uchraydigan har xil yo‘nalishdagi katta-kichik yoriqlarni harakteriga. Tog‘ jinslarini yoshiga, tarkibiga va kelib chiqishiga qarab ularni g‘ovaklari turlicha bo‘lishi mumkin (6,17-jadval). 6.17-jadval Tog‘ jinslarining tarkibi, xossa va hususiyatlariga qarab g‘ovakligini o‘zgarishi (G.A.Maksimov bo‘yicha) Jins gruhlari Jinslar nomi /ovakligi, % Aniqla ngan soni maksimal minim al o‘rt acha 1 2 3 4 5 6 Yangi cho‘kmalar Gilli illar 90,0 19.83 50.0 18 Tuproq Torf. Tuproqni har xil turlari. 89,0; 65,0 76.0; 43.75 80.0 ; 55.0 4 50 Nurash po‘sti yuqorisidagi jinslar qumlar. Lyoss, lesli suglinkalar. Yuqoridan qoplangan sutlinkalar. Gillar. Ohakli tuflar. 48,0; 59,06; 50,0; 55,0; 32,2 17.33; 35.3; 24.23; 18.30; 20.02 35.0 ; 45.0; 35.0; 35.0; 25.0 267 282 94 321 4 41 Cho‘kindi jinslar Bushoq qumlar. Bosilgan qumlar. Kaynozoy va mezozoy davr qumtoshlari. Paleozoy davr qumtoshlari. qoakli ohaktoshlar. Ohakli dolomitlar. Platforma xududidagi gillar. Burmalangan xududdagi gillar. Gips. Angidirit. Ko‘mir. Bo‘r. 50,9; 29,5; 42,0; 26,5; 34,0; 33,0; 54,93; 50,08; 6,0; -; -; 55,0; 49. 26.4; 11.2; 2.23; 1.09; 0.21; 1.5; 17.23; 10.4; 0.1; -; -; 3.28; 20.00 35.0 ; 25.0; 20.0; 10.0- 12.0; 5.0; 5.0; 40.0; 20.0; 3.0; 1.0; 4.0; 30.0; 35.0 54 46 683 110 76 9 273 28 4 1 2 33 10 Metomorfik jinslar Gilli slaneslar.yuqori qatlam slaneslari. Kremniyli slaneslar. Marmar. Kvarsitlar. Gneslar. Amfibolitlar. 10.0; 10.28; 0.91; 6.0; 3.4; 2.4; 1.1 0.49; 1.16; 0.85; 0.11; 0.008; 0.3; 0.9 4.0; 4.0 1.0; 1.0; 1.0; 1.0; 1.0; 14 59 2 7 5 2 2 Magmatik jinslar Nordon parfiritlar. Granitlar. Siyenitlar. Asosiy effuzivlar, intruzivlar. 6.73; 1.9; 2.8; 6.0; 2.0 0.38; 0.02; 0.5; 0.6; 0.65 2.0; 1.0; 1.0; 2.0; 1.0 9 50 7 19 10 6.3.3. Tog‘ jinslarining namligi 42 Qadimdan ma’lum tog‘ jinslarini tarkibida doimo ma’lum miqdorda suv bo‘ladi. Bu suvlar grunt suvlarini yuzasidan yer yuzasigacha bo‘lgan oraliqda ya’ni, aeratsiya mintaqasida tuproq va tog‘ jinslari bo‘shliqlarida joylashgan bo‘lib, obi havoni o‘zgarishiga qarab yil mobaynida keskin o‘zgarib turadi. Suvli qatlamda esa jinslarni namligi yuqori darajada, o‘zgarmas va doimiy bo‘ladi. Tabiiy namlik. Tabiiy namlikni aniqlashda shurflar orqali tog‘ jinslaridan strukturalarini buzmagan xolda namuna olinadi. Olingan namunani tarkibidagi namlik bug‘lanishini oldini olish maqsadida ularni parafin bilan qoplanadi. Buning uchun namuna 1050-1070S da qizdirish orqali amalga oshiriladi. Jinslar tarkibidagi suvlarni miqdorini xajmiy namlik orqali ifodalash ham mumkin. Tabiiy namligi- jinslarni tarkibidagi suvni og‘irligini 1050-1070S da quritilgan jinslar og‘irligiga nisbati bilan ifodalanadi. % 100 1 3 2 1     q q q q Wн bu yerda: Wn-tabiiy namlik q1-tog‘ jinsi namunasi solinadigan stakan (byuks)og‘irligi q2-stakancha bilan xo‘l tog‘ jinsining birgalikdagi og‘irligi; q3-tog‘ jinsini 1050-1070S da quritilgandan keyingi og‘irligi. Xajmiy namligi-jinslarni 1 sm3 xajmida uchraydigan suvni xajmi bilan ifodalaniladi.    o x W W Wx-tog‘ jinsini xajmiy namligi, % Wo-tog‘ jinsining tabiiy namligi, % -quriq jinslarni zichligi, g/sm3 Bu ko‘rsatgichlardan tashqari gidrogeologik tadqiqotlarda tog‘ jinslaridagi tabiiy namligini aniqlashda nisbiy namlik yoki jinslarni namlik koeffsiyenti, hamda ularni suvga to‘yinmaganlik darajasi ham aniqlanadi. Jinslarni namlik koeffitsiyenti. Yoki suvga to‘yinganlik darajasi deb, tog‘ jinslaridagi namlik xajmini ularni g‘ovaklariga bo‘lgan nisbati bilan ifodalaniladi. 43 n Wx w    bu yerda: Kw-namlik koeffsiyenti,% Wx-xajmiy og‘irlik,% -quriq jinslarni zichligi, g/sm3 n-jinslarni g‘ovakligi, % Absalyut quriq tog‘ jinslarida Kw ning qiymati-0 bo‘ladi, agar jins bo‘shliqlari suv bilan to‘lgan bo‘lsa, Kwq1. qumli tog‘ jinslar namlik koeffsiyentlariga qarab, uch turga bo‘linadi: 1.quruq qumlar, ularda O< Kw<1/3; 2.Nam qumlar, ularda 1/3< Kw<2/3; 3.Bo‘kishdan oldin xo‘l qumlar, ularda 2/3<Kw<1. Tog‘ jinslarini suvga to‘yinmaganlik darajasi-deb, to‘liq namlik sig‘imi bilan tabiiy namlik orasidagi farq tushuniladi. dmqWtn-Wt bu yerda: dm-to‘yinmaganlik darajasi, % Wtn-jinslarni to‘liq namligi,% Wt-tabiiy namlik, % Namlik sig‘imi. Tog‘ jinslarini ma’lum miqdordagi suvni o‘ziga qabul qilishi, singdirilishi va tutib qolish qobiliyatiga namlik sig‘imi deyiladi. Ular gigroskopik, molekulyar, kapillyar va to‘liq namlik sig‘imi turlariga bo‘linadi. Gigroskopik va molekulyar namlik sig‘imi –deb tog‘ jinsi zarrachalari yuzasiga elektoromolekulyar kuchlar ta’sirida tortib turilgan gigroskopik va parda ko‘rinishidagi suvlar miqdoriga aytiladi. Kapillyar namlik sig‘imi –deb, kapillyar g‘ovaklarni to‘ldirgan suv miqdoriga aytiladi. To‘liq namlik sig‘imi. Tog‘ jinslari g‘ovaklarini barchasini to‘ldirgan suv miqdoriga aytiladi. Maksimal gigroskopik namlik sig‘imi. Nisbatan 100 % lik namlikka ega bo‘lgan havodan, tog‘ jinsi zarrachalarini o‘ziga namlikni tortib (sarbsiya) olgan 44 miqdoriga aytiladi. Maksimal molekulyar namlik sig‘imi. Tog‘ jinslari tarkibidagi parda ko‘rinishdagi suvni miqdoriga teng keladi. Tog‘ jinslari namlik sig‘imlari bo‘yicha: yuqori sig‘imli (torf, il, gillar,sugliniklar); kam sig‘imli (bo‘r, mergel, tuproqli qum, lessli jinslar); sig‘imsiz (magmatik massivlar, metomorfik va cho‘kindi jinslar-qum, chaqiq, tosh, shag‘allar) turlarga bo‘linadi. Tog‘ jinslarini suvni bera olish-qobiliyati deb, to‘liq to‘yingan jinslarda tortish kuchi ta’sirida erkin oqib chiqib ketuvchi suvlarni miqdoriga aytiladi. Tog‘ jinslarini suvni bera olishi, suvni bera olish koeffsiyenti bilan ifodalaniladi. мм н W W     -suvni bera olish koeffsiyenti, % Wtn-to‘liq namlik sig‘imi, % Wmm-maksimal molekulyar namlik sig‘imi, %  -jinslarni suvni bera olish koeffsiyenti asosan ularni granulometrik tarkibiga suvni yopishqoqligiga va jinslarni o‘zidan suvni o‘tkazish muddatiga bog‘liq (6,18-jadval). 6,18-jadval Tog‘ jinslarini suvni bera olish koeffsiyentlarini miqdorlari quydagicha (O.B.Skirgello bo‘yicha) Tartib raqami Jinslarni nomi Suvni bera olish koeffsiyentlari 1 Yupqa donali qum va supeslar 0,1-0,15 2 Mayda donali gilli qumlar 0,15-0,20 3 O‘rtacha donali qumlar 0,20-0,25 4 Katta donali shag‘alli qumlar 0,25-0,35 5 Gilli sementidagi qumtoshlar 0,02-0,03 6 qo‘ng‘ir ko‘mir 0,03-0,05 7 Yoriqli ohaktoshlar 0,008-0,1 45 6.3.4.Tog‘ jinslarining suv o‘tkazuvchanlik hususiyati Tog‘ jinslarini suv o‘tkazuvchanligi-deb, tog‘ jinslarini g‘ovaklari va bo‘shliqlari orqali o‘zidan suvni o‘tkazish hususiyatiga aytiladi. Ularni g‘ovaklik darajasi ulardan oqib o‘tuvchi suvlar miqdorini aniqlaydi. Ba’zi tog‘ jinslar yuqori darajali g‘ovaklarga ega bo‘lgani bilan, o‘zidan suvni o‘tkazuvchanligi past bo‘ladi. Bunga misol qilib, gill jinslari g‘ovakligi 60% ni tashkil qilsa ham, g‘ovakligi 30% bo‘lgan qumlarni o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘ladi. Jinslarni o‘zidan suvni o‘tkazishini filtratsiya koeffsiyenti bilan ifodalaniladi va ularni o‘lchov birliklari sm/sek; m/sek; m/kunlarda o‘lchanadi (6,19-jadval). Bu birliklar filtratsiyani chiziqli qonuni Darsi qonuniga to‘g‘ri keladi. 6.19-jadval Har xil granulometrik takibdagi jins qatlamlaridan suvning sizib o‘tish koeffsiyenti (V.A.Priklonskiy bo‘yicha) Jinslar (gruntlar) Suvning grunt qatlamlaridan sizib o‘tish koeffsiyenti, m/sut Toza shag‘allar 100 dan ko‘p qum aralash shag‘allar 100-20 Toza har xil kattalikdagi (o‘lchamdagi) qumlar 50-2 Gilli qumlar va supeslar (qumoq) turoqlar 2-0,1 Sugliniklar (sog‘ tuproqlar) 0,1 dan kam Sof gil jinslari 0,001 dan kam Darsi qonuni bo‘yicha ma’lum vaqtda jinslardan oqib o‘tayotgan suv miqdori (Q), filtratsiya koeffitsiyenti (K), suv oqib o‘tayotgan yuzaga (/) va bosim gradiyentiga (I) to‘g‘ri praporsional bo‘lgan holda o‘rganilayotgan tog‘ jinsining filtratsiya koeffsiyenti I F Q    bo‘ladi. Bu yerda: Q-ma’lum vaqt mobaynida, jins qatlamidan sizib o‘tgan (yoki 46 filtratsiya uchun sarf bo‘lgan) suv miqdori m3/sut; K-bosim gradiyenti Iq1 bo‘lgandagi filtratsiya koeffsiyenti.-suv sizib o‘tgan sirt, m2 I-gidravlik gradiyentq1 6.3.5.Tog‘ jinslarining kapillyarlik hususiyati Kapillyarligi. Ma’lumki tog‘ jinslaridagi mavjud g‘ovaklar, bo‘shliqlar va yoriqlar har xil ko‘rinishda va o‘lchamda bo‘ladi. Mayda g‘ovaklar shunday hususiyatga egaki, ularni g‘ovaklari juda kichik tik yo‘nalgan naychalarni hosil qiladi. Grunt suvlarini yuzasida kapillyar ko‘tarilish jarayonlari yuzalarni tortish kuchi hisobiga ko‘tariladi. Tog‘ jinslarini kapillyarlik darajasini uch xil usulda aniqlanadi. 1. Emprik formula orqali. 2. Shiyila naychada tajriba orqali. 3. Kapillyametr orqali. 1. Emprik (Kozeni) formulasi orqali. x к d n n      1 046 , 0 bu yerda: Nk-kapillyar ko‘tarilish balandligi, sm; n-umumiy g‘ovaklik, %; dx-jinslarni harakatdagi diametri, sm 2.Tajriba orqali qum bilan to‘latilgan 2-3 sm diametrga ega shisha naycha olinib, naychani pastini sekin asta suvga 0,5-1,0 sm tushiriladi. Ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng naychadagi qumni namlanganligini kuzatiladi. Bu xolat namlanish balandligini kapillyar ko‘tarilish (Nk) darajasini ko‘rsatadi. 3.G.N.Kamenskiy kapillyametri orqali (6.7-rasm) kapillyar balandliklarni aniqlash. Buning uchun; 1.10-12 sm li shisha trubka olib unga qum solinadi va sekinlik bilan bosiladi, keyin uni b naycha uchiga o‘rnatiladi. 2.1-qisqich olinadi va sekin asta qum suvga bo‘ktiriladi 2-qisqich berkligida; 47 3.qum to‘liq suvgabo‘kib, uning tepasida 0,5-1,0 suv qatlami hosil bo‘lishi bilan 2-qisqich sekin asta ochiladi, S naychadagi suv satxi sekin asta pasaya boshlaydi. Bu hol odatda suvni qumdan o‘tish ohirida S naychadagi suvni satxini sakrashi kuzatiladi. Shu daqiqadagi S naychadagi suv satxining balandligi Nk o‘rganilayotgan qumlardagi suvni kapillyar ko‘tarilish balandiligiga to‘g‘ri keladi. Tajriba natijasi aniq bo‘lish uchun 3 marta o‘tkaziladi. Kapillyar ko‘tarilish tezligi va balandligi jinslar g‘ovaklarini katta- kichikligi, suvni harorati, mineralizatsiyasi, jinsni donalariga bog‘liq. /ovaklari katta bo‘lsa, kapillyar ko‘tarilish balandligi kam, kapillyar ko‘tarilish tezligi yuqori suv harakati katta bo‘lsa, ko‘tarilish shuncha kam bo‘ladi. Mineralizatsiyasini ortishi bilan ko‘tarilish tezligi kamayadi. Suvda erigan tuzlarni turiga qarab o‘zgaradi. Bir xil konsentratsiyaga ega lekin har xil tuzlarni erishi bo‘yicha kamayish ketma-ketligi (S.P.Kryukova ma’lumotiga asosan) quyidagicha; (H2ONH4ClK2SO4(NH4)2SO4NaNO3NaClNa2CO3). 6.20-jadvalda ba’zi tog‘ jinslaridagi kapillyar ko‘tarilish balandligi keltirilgan. 6.20-jadval Tog‘ jinslaridagi kapillyar ko‘tarilganlik balandligi qiymatlari Jinslarni nomi Nk sm qiymati 1 2 Katta donali qumlar 2,0-3,5 6.7-rasm. Gil va gili jinslar ivuvchanligi (a) va ko‘pchuvchanligini (b) aniqlash asboblarining umumiy ko‘rinishi 48 O‘rta donali qumlar Kichik donali qumlar 12,0-35,0 35,0-120,0 Supeslar 120,0-350,0 Suglinok Yengil gillar 350-650 650-1200 6.3.6.Tog‘ jinslarining suvni shimish hususiyati Tog‘ jinslarini o‘ziga ma’lum miqdordagi suv shimib singdirib olish jarayoni tushuniladi. Laboratoriya sharoitda o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra quydagi formula yordamida aniqlanadi. q q s sh g g g W   bu yerda: Wsh-qoya va yarim qoya tog‘ jinslarining o‘ziga suvni shimish darajasi; gq-quruq jins namunasining og‘irligi, g;gs-quruq jins namunasining suvda bo‘ktirilgandan keyingi og‘irligi, g. Natija % da ifodalanishi ham mumkin. Amaliyotda qoya va yarim qoya tog‘ jinslarini o‘ziga suvni shimib olish hususiyati natijasini (Wsh), uni suv bilan to‘yinish hususiyati (Wt) natijasiga bo‘lgan nisbati ularni suv to‘yinish koeffsiyenti (Kt) deb ataladi (6.18-jadval) va quydagi formula bilan ifodalaniladi: t s t W W   6.18-jadval Ba’zi qoya tog‘ jinslarining suvni shimish, suvga to‘yinish darajalari va suvga to‘yinish koeffsiyentlari (V.D.Lomtadze bo‘yicha) № Tog‘ jinslari Suvni shimishi Suvga to‘yinishi Suvga to‘yinish koeffsiyenti, K 1 Granit 0,36 0,42 0,86 2 Granit 0,48 0,56 0,86 3 Granit-gneys 0,35 0,51 0,69 49 4 Gneys 0,35 0,43 0,81 5 Diabaz 0,04 0,21 0,19 6 Diabaz 0,60 1,10 0,55 7 Ohaktosh 0,68 0,76 0,89 8 Mustahkam qumtosh 0,53 0,69 0,77 9 Gilli qumtosh 5,44 7,79 0,70 Gilli va qumli jinslarni suvga to‘yinish koeffsiyenti yoki namlik darajasi (Kn) ularning g‘ovaklari qay darajada suvga to‘lganligi bilan harakterlanadi va o‘rganilayotgan tog‘ jinsining tabiiy namligi (W), quruq jins zichligini ( ск  ), g‘ovaklarini (p) hisobga olgan holda quydagi formula orqali aniqlanadi. п W K ск n    Olingan natijalar bo‘yicha Kp ning qiymati oKh0,5 bo‘lsa, kam namli yoki g‘ovaklarni yarim qismi suv to‘lgan bo‘ladi. Agarda g‘ovaklarning yarmidan ko‘pi suv bilan to‘lgan bo‘lib, 0,5< Kn<0,08 bo‘lsa, namli yoki g‘ovaklarning 0,8 qismi suvga to‘lgan bo‘ladi. Kn<0,8<1 bo‘lganda, jins g‘ovaklari butunlay suv bilan to‘lgan bo‘ladi. Olingan natijalar xalq xo‘jaligi ob’ektlarini qurilish nuqtai nazaridan baholashda katta ahamiyatga ega. 6.3.7.Tog‘ jinslarining ko‘pchish hususiyati Tog‘ jinslarining ko‘pchish hususiyati deganda (gil va gilli) jinslarining suv ta’sirida o‘z xajmini oshirishi tushuniladi. Jinslarning ko‘chuvchanlik hususiyati «ko‘chuvchanlikni» aniqlash asbobi yordamida amalga oshiriladi (6,7b-rasm). Buning uchun laboratoriyaga olib kelingan monolitlardan xalqasimon metal silindrga namuna qirqib olinadi. Ayni bir vaqtda o‘rganilayotgan jinsning tabiiy namligi, plactiklik hususiyatlari, zichligi, mineralogik, kimyoviy tarkibi ham aniqlab bjrildi. Monolitdan halqa yilindrdga qirqib olingan namuna ustki va ostki qismiga qog‘oz sizgich qo‘yilib ko‘pchuvchanlikni aniqlash asbobiga joylanadi. Namuna ustiga qo‘yilgan plastmassa poresheniga asbob moslangan orqali indikator 50 o‘rnatiladi va uni strelkasini «O» holatiga keltirib qo‘yiladi. So‘ngra asbob vannasiga sekin-asta suv quyilib, xalqa silindrdagi jins namunasiga suv shimdirilib boriladi. Shu bilan bir vaqtda indikatordan ham hisob olib boriladi. Asbob vannasiga quyilgan suv satxi pastki qismi balandligidan ushlab turiladi. Indikatordan 1, 5, 10, 30, 60 minut, sutka davomida olingan ko‘rsatgichlar tajriba daftariga yozib boriladi. Ko‘pchuvchanlik darajasi yoki nisbiy ko‘pchuvchanlik (Nk) quydagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: h h h ёки h h h H k к k k      % 100 bu yerda: Nk-xalqa silindrga jinsning dastlabki balandiligiga nisbatan ko‘pchish qiymati, % к -nisbati ko‘pchuvchanlik, h-xalqa silindrdagi jinsning dastlabki balandligi, hk-xalqadagi tog‘ jins namunasining ma’lum vaqt davomidagi o‘zgargan balandligi, mm 6.8-rasm. Less jinslari ko‘pchuvchanligini vaqt birligida o‘zgarishi. I-tabiiy namlik xolatida; II-tabiiy bosim ostida namlanib, cho‘kish jarayoni o‘rganilib xavo haroratida quritilgandan keyingi (2-5% namlik) xolati Tajriba oxirida xalqa silindrdagi suv shimiltirilgan jinsdan «namuna olinib» ko‘pchuvchanlikning maksimal qiymatiga to‘g‘ri kelgan namligi aniqlanadi. Namlikni aniqlash tog‘ jinslarining namligini aniqlash usuli bilan amalga oshiriladi. Jinslarning ko‘pchuvchanligi ularning boshlang‘ich tabiiy namligiga, mineralogik, granulometrik, kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘lib, 0 dan 20% oralig‘ida o‘zgaradi (6,8-rasm). qurilish me’orlari va qoydalari bo‘yicha ko‘chuvchan gil tog‘ jinslari 51 nisbiy ko‘pchuvchanligini ( к  ) hisboga olgan holatda kam ko‘pchuvchan (0,04<bk<0,08), o‘rtacha ko‘pchuvchan (0,08<bk<0,12), juda ko‘pchuvchan (bk<0,12) jinslarga ajratiladi. Jinslarni ivichanligi Ayniqsa gilli jinslardagi less va lessimon jinslar suv ta’sirida o‘z mustaxkamligini juda tez o‘zgartiradi. Ularni iviganligi maxsus «Ivivchanlik asbobi (PRG)» yordamida aniqlanadi (6,7a-rasm). Buning uchun 3x3x4x4 o‘lchamdagi less jins bo‘laklarini ivivchanlik asbobidagi maxsus to‘r moslama ustiga quyib, sekin- asta jinsli to‘r asbobni suv to‘ldirilgan qismiga botirilsa to‘r ustidagi less jins bir necha minut yoki sekund mobaynida butunlay ivib, bo‘lak-bo‘laklarga ajralib, to‘r ko‘zlaridan o‘tib suvli idish ostiga cho‘kmaga tushadi. Lekin ba’zi bir sof gil jinslari suv ta’sirida o‘zlarining tabiiy holatini o‘zgartirishi uchun bir necha soat, bir necha sutka kerak bo‘ladi yoki o‘zlarining tabiiy holatini deyarli o‘zgartirmasligi ham mumkin. Tog‘ jinslari, ayniqsa gil jinslari o‘zlarining suv ta’sirida ivichanligiga qarab quydagi gruhlarga bo‘linadi: 1-suv ta’siriga o‘ta beriluvchan jinslar bo‘lib, butunlay uvoqlanib ketishi uchun bir necha sekunddan minutgacha vaqt ketadi; 2-suv tasiriga o‘rtacha beriluvchan jinslar-bu jinslarni uvoqlanib ketishi uchun bir necha soatdan sutkagacha vaqt ketadi; 3-suv ta’siriga berilmaydigan jinslar-bunday jinslar o‘zlarini tabiiy shaklini bir necha o‘n sutka, xatto bir necha oy mobaynida o‘zgartirmaydi. Tog‘ jinslarini ivichanligini aniqlash ayniqsa avtomabil va temir yo‘llar qurilishlarida katta ahamiyatga ega. Takrorlash va tekshirish uchun savollar 1.Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibi deganda siz nimani tushunasiz? 2.Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibi suvlarni qaysi xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi? 3.Tog‘ jinslarini tashkil etuvchi zarralar miqdorini aniqlashdagi qanday usullarni bilasiz? 4.Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibini aniqlash natijalarini jadval va chizma 52 ko‘rinishida ifodalash to‘g‘risida sizning tushunchangiz? 5.Tog‘ jinslarini granulometrik tarkibini aniqlash natijasida yaratilgan tasniflar (klassifikatsiyalar) to‘g‘risida tushuntirib bering? 6.Tog‘ jinslari tarkibida uchrovchi eng asosiy ximiyaviy komponentlarni yozib bering. 7. Suvda yaxshi eruvchan tuzlarga qanday tuzlar kiradi? 8.Suvli so‘rim qanday eritma? Eritma tayyorlash uchun olinadigan tog‘ jinsi bilan disterlangan suv nisbati qanday bo‘lishi kerak? 9.Tog‘ jinslarining fizik va suvli hususiyatlari to‘g‘risida gapirib bering. 10.Tog‘ jinslarining «zichligini», «g‘ovakligi», «namligi», «namlik koeffsiyentini» aniqlash formulalarini yozing. Ularni ta’riflab bering. 11.Ma’lum vaqt mobaynida jinslardan oqib o‘tadigan suv miqdori qaynday aniqlanadi? Suv miqdorini aniqlash formulasini yozing. Nima uchun usulni Darsi qonuni deb atashadi.