TOG' TUPROQLARI REJA 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. 2. Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari 3. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari 4. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari Kalit so’zlar: Tuproq, tog’ tuproqlari, zonallik, inversiya, migratsiya, ona jins, dlyuvial, Qutbiy, Boreal, Subboreal va Subtropik. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. Tog‘li xududlar Yer sharida keng tarqalgan bo‘lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil etadi(V.G.Rozanov, 1977) . MDH hududida tog‘li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6 foiz). Tog‘ tuproqlar maydonining ko‘p bo‘lishi, tog‘ tizmalarining mavjudligi bilan bog‘liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog‘lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O‘rta Osiyo tog‘ sistemalari kiradi. Tog‘ tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga bo‘ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo‘ylab iqlim va o‘simliklarning o‘zgarishiga bog‘liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan almashinib borishi tushuniladi. Tog‘li o‘lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo‘ylab joylashadi, ammo joyning balandligiga qarab tuproqlarning birin-ketin o‘zgarish tartibi ancha boshqacharoqdir. Shuning uchun ham tuproqlarning vertikal zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo‘lmasdan, balki o‘ziga xos tuproqlarini tashkil etadi. Tog‘li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda murakkab tarqalgan va ba‘zan vertikal zonalar tekisliklardagidek bo‘lsa-da, ular ba‘zan teskari yo‘nalishda "noto‘g‘ri" joylashadi. Bu hodisaga tuproq zonasining inversiyasi deyiladi. Ko‘pincha bir tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog‘ vodiylari bo‘ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga ana shunday aralashib ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog‘li viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi. Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari Tog‘li viloyatlrning tuproq paydo bo‘lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi. I q l i m i tekislik hududlaridagidan o‘zini yil davomida haroratning pastligi, yog‘inlar miqdorining ko‘pligi, havo nisbiy namligining va quyosh radiasiyasining yuqori bo‘lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, har 100 m balandlikka ko‘tarilgan sayin havoning o‘rtacha harorati 0,50S ga pasayib, yog‘inlar miqdori (ma‘lum balandlikkacha) ko‘payadi. Yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 800-1200 dan 1500 mm va undan ko‘p bo‘ladi. Tog‘li nohiyalarning qishi uzoq bo‘lib, qor ko‘p yog‘adi, yozi qisqa. R ye l ye f i. Tog‘ o‘lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq qoplami ham nihoyatda turli-tuman. Bu yerdagi relyef nurash mahsulotlarining taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo‘lish jarayonlariga juda katta ta‘sir etadi. Joyning ekspozisiyasi, (kunga yoki soya tomondaligi) tuproqning suv va issiqlik rejimlariga ta‘sir etadi. Nam va issiqlik rejimlaridagi farqlar o‘simlik va tuproq qoplamiga ham ta‘sir qiladi. T u p r o q p a y d o q i l u v ch i o n a j i n s l a r. Turli tarkibli va yoshdagi tog‘ jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning ona jinslari hisoblanadi. Ayniqsa bo‘r va uchlamchi davr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi) cho‘qindi jinslar va shuningdek, magmatik jinslarning nurash maxsulotlari keng tarqalgan. Tog‘ oralig‘i vodiylarida va cho‘kmalaridagi tub jinslar yuzasi to‘rtlamchi davrning turli qalinlik va tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan qoplangan. Tyanshan va Pomir tog‘ tizmalari va boshqa joylardagi ona jinslar tarkibida suvda oson eruvchi tuzlar bo‘lganidan, odatda tuproqlar sho‘rlangan. O‘ s i m l i k l a r q o p l a m i. Atmosfera yog‘inlari miqdori va harorati rejimiga qarab o‘simliklar qoplami ham o‘zgaradi va o‘ziga xos mintaqa hosil qiladi. Turli balandlik va ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning o‘zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi. Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog‘ tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy tiplari (MDH tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida) ajratiladi: tog‘ tundra tuprog‘i 7,6, tog‘ o‘tloqi tuproqlari 0,7, tog‘ o‘tloqi-dasht tuproqlari 0,5, tog‘ podzolllashgan va muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli tog‘-muzloq-tayga tuproqlari 1,4, tog‘-chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog‘-sur-o‘rmon tuproqlari 0,7, tog‘-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog‘-o‘rmon-qo‘ng‘ir tuproqlari 0,9, tog‘-sariq tuproqlar 0,1, tog‘ jigarrang tuproqlar 0,3, tog‘ qora tuproqlari 0,5, tog‘ kashtan tuproqlari 0,6, tog‘ bo‘z tuproqlar 0,2, baland tog‘ cho‘l tuproqlari 0,2, tub tog‘ jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1. Tog‘ tuproqlari asosan tog‘larning yonbag‘irlarida tarqalganligidan, tuproq paydo bo‘lish jarayonlari ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag‘irlardan yog‘inlarning tez oqib ketishi sababli tuproqlar yuqori kserofit (quruq) xususiyatga ega. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. Tog‘ tuproqlarini klassifikasiyalash borasida ikki xil nuqtai nazar mavjud bo‘lib, uning birinchisiga ko‘ra tog‘ tuproqlari tekisliklardagi o‘ziga o‘xshash tuproqlardan farq qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan MDH ning tekisliklarida uchramaydigan va tog‘lardagi o‘ziga xos orginal tog‘ tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog‘-o‘tloqi, qora tuproqlarga o‘xshash tog‘-o‘tloqi va tog‘-o‘tloqi-dasht tuproqlari kiradi. Boshqa tiplardagi tog‘ tuproqlari umumiy tarzda o‘zining tekisliklardagi o‘xshashliklariga ega bo‘lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari o‘rganilayotganda qarab chiqiladi. Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo‘jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko‘ra tog‘ tuproqlari 3 guruppaga bo‘linadi: 1. Qiyaligi 100 dan ortiq bo‘lgan sharoitda shakllanadigan tog‘-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog‘" so‘zi qo‘shiladi (masalan, tog‘-podzol tuproqlar va boshqalar). Ulardan dehqonchilikda foydalanish chegaralangan. 2. Tog‘li tekislik tuproqlari tog‘larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan kam bo‘lgan uchastkalarida tarqalgan va ko‘pincha dehqonchilikda foydalaniladi (masalan, tog‘li tekisliklarning ishqorsizlangan qora tuproqlari). 3. Tog‘ oralig‘i tekislklari va tog‘ vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4-50 dan oshmaydigan tekislik va yonbag‘irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog‘oraligi tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng foydalaniladi. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland tog‘lardagi tuproqlarning o‘ziga xos original tiplari hisoblanadi hamda atmosfera yog‘inlari ko‘p yog‘adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan turli o‘tloq o‘simliklar ta‘sirida, har xil ona jinslarda hosil bo‘ladi. Tog‘-o‘tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni va gumus to‘planish darajasi o‘simliklar qoplami va ona jinslar xarakteri bilan belgilanadi (50-rasm). Karbonatli jinslarda qalin va ko‘p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz jinslarda shakllangan tog‘-o‘tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining yuzaga kelishida joyning relyefi katta rol o‘ynaydi. Alp zonasi tog‘-o‘tloqi tuproqlari odatda past tog‘lardagi o‘tloqlarning yuqori mintaqasini egallaydi. Subalp zonasining tog‘- o‘tloqi tuproqlari esa baland bo‘lib o‘sadigan turli o‘simliklardan iborat tog‘ o‘tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi. Tog‘-o‘tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo‘ng‘ir (och qo‘ng‘irdan to‘q qo‘ng‘irgacha) tusi, ammo uncha qalin bo‘lmagan (20-40 sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Gumusli A1 gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli strukturaga ega, ko‘pincha temir oksidlari ta‘sirida zang tusli. Subalp mintaqasining ayrim tog‘-o‘tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha qalin bo‘lib, 50 sm dan oshadi. Tog‘-o‘tloqi va o‘tloqi-dasht tuproqlarining profili o‘zining skeletli bo‘lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan xarakterlanadi. Tog‘-o‘tloqi va tog‘-o‘tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo‘ladi va uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko‘proq. Azot miqdori 0,3 dan 1,2 foizgacha o‘zgarib turadi. Harakatchan fosfor va kaliy oz. Singdirilgan kationlar orasida kalsiy va magniy bilan bir qatorda Kavkaz va boshqa tog‘lar tuproqlarida vodorod va alyuminiy ham ko‘p bo‘ladi, natijada tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (pH 4,6-5,3). Ammo O‘rta Osiyo tog‘ sistemalaridagi tog‘- o‘tloqi va tog‘-o‘tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan to‘yinganligi sababli neytral yoki ishqoriy reaksiya (pH 6,6-7,4) bo‘lishi bilan xarakterlanadi (105-jadval). Tog‘-o‘tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo‘lmaydi. Bu tuproqlar orasida tipik chimli tog‘-o‘tloqi, torfli va torf-gleyli tog‘-o‘tloqi tuproqlar ko‘proq uchraydi. Turli tuman t o g‘ - o‘ t l o q i - d a sh t tuproqlari orasida tog‘ -o‘tloq-dasht qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega. Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da va subalp mintaqasining dashtlashgan o‘simliklari ostida rivojlanadi. Ularda chim qatlam va gumusli gorizontining qalin va yaxshi rivojlanganligi (kukunsimon strukturaning ko‘proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20 foizgacha va CgCa : CfCa nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig‘imi 100 g tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog‘-o‘tloqi-dasht tuproqlari tog‘-o‘tloqi tuproqlardan gumusli gorizontining qalinroq bo‘lishi, torflanish darajasi, ishqorsizlanganligi va skeletligi bilan ajralib turadi. Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari va ayrim tog’li viloyatlarning tuproqlari. Vetikal mintaqalar bo‘yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog‘ o‘lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi bilan belgilanadi. Demak, har bir tog‘ sistemasinin tuproq qoplami, o‘zining rivojlanish qonuniyatlari va xaraktrli beligilariga ega. Odatda tog‘ tuproqlarining pastki mintaqasi o‘zi joylashgan zona tabiiy sharoitiga qarab o‘zgarib boradi. Turli tog‘ sistemalarida vertikal zonallik har xil va shuningdek, muayyan bir tog‘ tizmasida uning yo‘nalishi haqida yonbag‘ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq zonasining joylashuvi farq qiladi. Ana shunday o‘zgarishlar, ayniqsa Bosh Kavkaz tog‘ tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog‘ o‘lkalarining vertikal zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal va Subtropik sinflari ajratiladi (V.M.Fridland) Nazorat savollari: 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni? 2. Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlarini izohlang? 3. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari nimalarga bog’liq? 4. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari xossalari? Tavsiya qilingan adabiyotlar. 1. Boboxo‘jayev I., Uzokov P.- “Tuproqshunoslik”. “Mehnat” T 1995. 2. Qo‘ziev R.K.- «Genetik tuproqshunoslik muammolari», T.1996 3. Гафурова Л.А ва бошқалар “Мелиоратив тупроқшунослик” –Т. 2002 4.Кауричев И.С. «Почвоведение», Москва «Высшая школа», 1989 5. Маxсудов X.М., Одилов А.А. Эрозияшунослик Т.1998 й. 6. Турсунов Л. - “Тупроқ физикаси”, “Меҳнат” нашриёти. Т.1988 . 7.И. Турапов, Х. Номозов Тупроқ бонитировкаси Т-2010 8.Белоусов М.А. «Физиологические основны корневого питания хлопчатника», - Т.: «Фан», 1975.