TOG‘ TUPROQLARI. LALMI VA YAYLOV TUPROQLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

2,3 MB


TOG‘ TUPROQLARI. LALMI VA YAYLOV TUPROQLARI Reja: 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. 2. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. 3. Tog’li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. Tog’li xududlar Yer sharida keng tarqalgan bo’lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil etadi(V.G.Rozanov, 1977) . MDH hududida tog’li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6 foiz). Tog’ tuproqlar maydonining ko’p bo’lishi, tog’ tizmalarining mavjudligi bilan bog’liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog’lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O’rta Osiyo tog’ sistemalari kiradi. Tog’ tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga bo’ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo’ylab iqlim va o’simliklarning o’zgarishiga bog’liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan almashinib borishi tushuniladi. Tog’li o’lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo’ylab joylashadi, ammo joyning balandligiga qarab tuproqlarning birin-ketin o’zgarish tartibi ancha boshqacharoqdir. Shuning uchun ham tuproqlarning vertikal zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo’lmasdan, balki o’ziga xos tuproqlarini tashkil etadi. Tog’li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda murakkab tarqalgan va ba’zan vertikal zonalar tekisliklardagidek bo’lsa-da, ular ba’zan teskari yo’nalishda "noto’g’ri" TOG‘ TUPROQLARI. LALMI VA YAYLOV TUPROQLARI Reja: 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. 2. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. 3. Tog’li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish. Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. Tog’li xududlar Yer sharida keng tarqalgan bo’lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil etadi(V.G.Rozanov, 1977) . MDH hududida tog’li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6 foiz). Tog’ tuproqlar maydonining ko’p bo’lishi, tog’ tizmalarining mavjudligi bilan bog’liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog’lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O’rta Osiyo tog’ sistemalari kiradi. Tog’ tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga bo’ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo’ylab iqlim va o’simliklarning o’zgarishiga bog’liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan almashinib borishi tushuniladi. Tog’li o’lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo’ylab joylashadi, ammo joyning balandligiga qarab tuproqlarning birin-ketin o’zgarish tartibi ancha boshqacharoqdir. Shuning uchun ham tuproqlarning vertikal zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo’lmasdan, balki o’ziga xos tuproqlarini tashkil etadi. Tog’li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda murakkab tarqalgan va ba’zan vertikal zonalar tekisliklardagidek bo’lsa-da, ular ba’zan teskari yo’nalishda "noto’g’ri" joylashadi. Bu hodisaga tuproq zonasining inversiyasi deyiladi. Ko’pincha bir tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog’ vodiylari bo’ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga ana shunday aralashib ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog’li viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi. Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari Tog’li viloyatlrning tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi. I q l i m i tekislik hududlaridagidan o’zini yil davomida haroratning pastligi, yog’inlar miqdorining ko’pligi, havo nisbiy namligining va quyosh radiasiyasining yuqori bo’lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, har 100 m balandlikka ko’tarilgan sayin havoning o’rtacha harorati 0,50S ga pasayib, yog’inlar miqdori (ma’lum balandlikkacha) ko’payadi. Yillik o’rtacha yog’in miqdori 800-1200 dan 1500 mm va undan ko’p bo’ladi. Tog’li nohiyalarning qishi uzoq bo’lib, qor ko’p yog’adi, yozi qisqa. R ye l ye f i. Tog’ o’lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq qoplami ham nihoyatda turli-tuman. Bu yerdagi relyef nurash mahsulotlarining taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo’lish jarayonlariga juda katta ta’sir etadi. Joyning ekspozisiyasi, (kunga yoki soya tomondaligi) tuproqning suv va issiqlik rejimlariga ta’sir etadi. Nam va issiqlik rejimlaridagi farqlar o’simlik va tuproq qoplamiga ham ta’sir qiladi. T u p r o q p a y d o q i l u v ch i o n a j i n s l a r. Turli tarkibli va yoshdagi tog’ jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning ona jinslari hisoblanadi. Ayniqsa bo’r va uchlamchi davr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi) cho’qindi jinslar va shuningdek, magmatik jinslarning nurash maxsulotlari keng tarqalgan. Tog’ oralig’i vodiylarida va cho’kmalaridagi tub jinslar yuzasi to’rtlamchi davrning turli qalinlik va tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan qoplangan. Tyanshan va Pomir tog’ tizmalari va boshqa joylardagi ona jinslar tarkibida suvda oson eruvchi tuzlar bo’lganidan, odatda tuproqlar sho’rlangan. joylashadi. Bu hodisaga tuproq zonasining inversiyasi deyiladi. Ko’pincha bir tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog’ vodiylari bo’ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga ana shunday aralashib ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog’li viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi. Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari Tog’li viloyatlrning tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi. I q l i m i tekislik hududlaridagidan o’zini yil davomida haroratning pastligi, yog’inlar miqdorining ko’pligi, havo nisbiy namligining va quyosh radiasiyasining yuqori bo’lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, har 100 m balandlikka ko’tarilgan sayin havoning o’rtacha harorati 0,50S ga pasayib, yog’inlar miqdori (ma’lum balandlikkacha) ko’payadi. Yillik o’rtacha yog’in miqdori 800-1200 dan 1500 mm va undan ko’p bo’ladi. Tog’li nohiyalarning qishi uzoq bo’lib, qor ko’p yog’adi, yozi qisqa. R ye l ye f i. Tog’ o’lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq qoplami ham nihoyatda turli-tuman. Bu yerdagi relyef nurash mahsulotlarining taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo’lish jarayonlariga juda katta ta’sir etadi. Joyning ekspozisiyasi, (kunga yoki soya tomondaligi) tuproqning suv va issiqlik rejimlariga ta’sir etadi. Nam va issiqlik rejimlaridagi farqlar o’simlik va tuproq qoplamiga ham ta’sir qiladi. T u p r o q p a y d o q i l u v ch i o n a j i n s l a r. Turli tarkibli va yoshdagi tog’ jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning ona jinslari hisoblanadi. Ayniqsa bo’r va uchlamchi davr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi) cho’qindi jinslar va shuningdek, magmatik jinslarning nurash maxsulotlari keng tarqalgan. Tog’ oralig’i vodiylarida va cho’kmalaridagi tub jinslar yuzasi to’rtlamchi davrning turli qalinlik va tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan qoplangan. Tyanshan va Pomir tog’ tizmalari va boshqa joylardagi ona jinslar tarkibida suvda oson eruvchi tuzlar bo’lganidan, odatda tuproqlar sho’rlangan. O’ s i m l i k l a r q o p l a m i. Atmosfera yog’inlari miqdori va harorati rejimiga qarab o’simliklar qoplami ham o’zgaradi va o’ziga xos mintaqa hosil qiladi. Turli balandlik va ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning o’zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi. Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog’ tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy tiplari (MDH tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida) ajratiladi: tog’ tundra tuprog’i 7,6, tog’ o’tloqi tuproqlari 0,7, tog’ o’tloqi-dasht tuproqlari 0,5, tog’ podzolllashgan va muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli tog’-muzloq- tayga tuproqlari 1,4, tog’-chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog’-sur-o’rmon tuproqlari 0,7, tog’-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog’-o’rmon-qo’ng’ir tuproqlari 0,9, tog’-sariq tuproqlar 0,1, tog’ jigarrang tuproqlar 0,3, tog’ qora tuproqlari 0,5, tog’ kashtan tuproqlari 0,6, tog’ bo’z tuproqlar 0,2, baland tog’ cho’l tuproqlari 0,2, tub tog’ jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1. Tog’ tuproqlari asosan tog’larning yonbag’irlarida tarqalganligidan, tuproq paydo bo’lish jarayonlari ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag’irlardan yog’inlarning tez oqib ketishi sababli tuproqlar yuqori kserofit (quruq) xususiyatga ega. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. Tog’ tuproqlarini klassifikasiyalash borasida ikki xil nuqtai nazar mavjud bo’lib, uning birinchisiga ko’ra tog’ tuproqlari tekisliklardagi o’ziga o’xshash tuproqlardan farq qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan MDH ning tekisliklarida uchramaydigan va tog’lardagi o’ziga xos orginal tog’ tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog’-o’tloqi, qora tuproqlarga o’xshash tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari kiradi. Boshqa tiplardagi tog’ tuproqlari umumiy tarzda o’zining tekisliklardagi o’xshashliklariga ega bo’lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari o’rganilayotganda qarab chiqiladi. Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo’jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko’ra tog’ tuproqlari 3 guruppaga bo’linadi: 1. Qiyaligi 100 dan ortiq bo’lgan sharoitda shakllanadigan tog’-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog’" so’zi O’ s i m l i k l a r q o p l a m i. Atmosfera yog’inlari miqdori va harorati rejimiga qarab o’simliklar qoplami ham o’zgaradi va o’ziga xos mintaqa hosil qiladi. Turli balandlik va ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning o’zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi. Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog’ tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy tiplari (MDH tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida) ajratiladi: tog’ tundra tuprog’i 7,6, tog’ o’tloqi tuproqlari 0,7, tog’ o’tloqi-dasht tuproqlari 0,5, tog’ podzolllashgan va muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli tog’-muzloq- tayga tuproqlari 1,4, tog’-chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog’-sur-o’rmon tuproqlari 0,7, tog’-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog’-o’rmon-qo’ng’ir tuproqlari 0,9, tog’-sariq tuproqlar 0,1, tog’ jigarrang tuproqlar 0,3, tog’ qora tuproqlari 0,5, tog’ kashtan tuproqlari 0,6, tog’ bo’z tuproqlar 0,2, baland tog’ cho’l tuproqlari 0,2, tub tog’ jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1. Tog’ tuproqlari asosan tog’larning yonbag’irlarida tarqalganligidan, tuproq paydo bo’lish jarayonlari ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag’irlardan yog’inlarning tez oqib ketishi sababli tuproqlar yuqori kserofit (quruq) xususiyatga ega. Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. Tog’ tuproqlarini klassifikasiyalash borasida ikki xil nuqtai nazar mavjud bo’lib, uning birinchisiga ko’ra tog’ tuproqlari tekisliklardagi o’ziga o’xshash tuproqlardan farq qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan MDH ning tekisliklarida uchramaydigan va tog’lardagi o’ziga xos orginal tog’ tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog’-o’tloqi, qora tuproqlarga o’xshash tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari kiradi. Boshqa tiplardagi tog’ tuproqlari umumiy tarzda o’zining tekisliklardagi o’xshashliklariga ega bo’lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari o’rganilayotganda qarab chiqiladi. Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo’jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko’ra tog’ tuproqlari 3 guruppaga bo’linadi: 1. Qiyaligi 100 dan ortiq bo’lgan sharoitda shakllanadigan tog’-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog’" so’zi qo’shiladi (masalan, tog’-podzol tuproqlar va boshqalar). Ulardan dehqonchilikda foydalanish chegaralangan. 2. Tog’li tekislik tuproqlari tog’larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan kam bo’lgan uchastkalarida tarqalgan va ko’pincha dehqonchilikda foydalaniladi (masalan, tog’li tekisliklarning ishqorsizlangan qora tuproqlari). 3. Tog’ oralig’i tekislklari va tog’ vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4-50 dan oshmaydigan tekislik va yonbag’irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog’oraligi tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng foydalaniladi. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland tog’lardagi tuproqlarning o’ziga xos original tiplari hisoblanadi hamda atmosfera yog’inlari ko’p yog’adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan turli o’tloq o’simliklar ta’sirida, har xil ona jinslarda hosil bo’ladi. Tog’-o’tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni va gumus to’planish darajasi o’simliklar qoplami va ona jinslar xarakteri bilan belgilanadi (50-rasm). Karbonatli jinslarda qalin va ko’p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz jinslarda shakllangan tog’-o’tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining yuzaga kelishida joyning relyefi katta rol o’ynaydi. Alp zonasi tog’-o’tloqi tuproqlari odatda past tog’lardagi o’tloqlarning yuqori mintaqasini egallaydi. Subalp zonasining tog’-o’tloqi tuproqlari esa baland bo’lib o’sadigan turli o’simliklardan iborat tog’ o’tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi. qo’shiladi (masalan, tog’-podzol tuproqlar va boshqalar). Ulardan dehqonchilikda foydalanish chegaralangan. 2. Tog’li tekislik tuproqlari tog’larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan kam bo’lgan uchastkalarida tarqalgan va ko’pincha dehqonchilikda foydalaniladi (masalan, tog’li tekisliklarning ishqorsizlangan qora tuproqlari). 3. Tog’ oralig’i tekislklari va tog’ vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4-50 dan oshmaydigan tekislik va yonbag’irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog’oraligi tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng foydalaniladi. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland tog’lardagi tuproqlarning o’ziga xos original tiplari hisoblanadi hamda atmosfera yog’inlari ko’p yog’adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan turli o’tloq o’simliklar ta’sirida, har xil ona jinslarda hosil bo’ladi. Tog’-o’tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni va gumus to’planish darajasi o’simliklar qoplami va ona jinslar xarakteri bilan belgilanadi (50-rasm). Karbonatli jinslarda qalin va ko’p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz jinslarda shakllangan tog’-o’tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining yuzaga kelishida joyning relyefi katta rol o’ynaydi. Alp zonasi tog’-o’tloqi tuproqlari odatda past tog’lardagi o’tloqlarning yuqori mintaqasini egallaydi. Subalp zonasining tog’-o’tloqi tuproqlari esa baland bo’lib o’sadigan turli o’simliklardan iborat tog’ o’tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi. 50-rasm Tog’-o’tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo’ng’ir (och qo’ng’irdan to’q qo’ng’irgacha) tusi, ammo uncha qalin bo’lmagan (20-40 sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Gumusli A1 gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli strukturaga ega, ko’pincha temir oksidlari ta’sirida zang tusli. Subalp mintaqasining ayrim tog’-o’tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha qalin bo’lib, 50 sm dan oshadi. Tog’-o’tloqi va o’tloqi-dasht tuproqlarining profili o’zining skeletli bo’lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan xarakterlanadi. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo’ladi va uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko’proq. Azot miqdori 0,3 dan 1,2 foizgacha o’zgarib turadi. Harakatchan fosfor va kaliy oz. Singdirilgan kationlar orasida kalsiy va magniy bilan bir qatorda Kavkaz va boshqa tog’lar tuproqlarida vodorod va alyuminiy ham ko’p bo’ladi, natijada tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (pH 4,6-5,3). Ammo O’rta Osiyo tog’ sistemalaridagi tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan to’yinganligi sababli neytral yoki ishqoriy reaksiya (pH 6,6-7,4) bo’lishi bilan xarakterlanadi (105- jadval). Tog’-o’tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo’lmaydi. Bu tuproqlar orasida tipik chimli tog’-o’tloqi, torfli va torf-gleyli tog’-o’tloqi tuproqlar ko’proq uchraydi. 50-rasm Tog’-o’tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo’ng’ir (och qo’ng’irdan to’q qo’ng’irgacha) tusi, ammo uncha qalin bo’lmagan (20-40 sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Gumusli A1 gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli strukturaga ega, ko’pincha temir oksidlari ta’sirida zang tusli. Subalp mintaqasining ayrim tog’-o’tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha qalin bo’lib, 50 sm dan oshadi. Tog’-o’tloqi va o’tloqi-dasht tuproqlarining profili o’zining skeletli bo’lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan xarakterlanadi. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo’ladi va uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko’proq. Azot miqdori 0,3 dan 1,2 foizgacha o’zgarib turadi. Harakatchan fosfor va kaliy oz. Singdirilgan kationlar orasida kalsiy va magniy bilan bir qatorda Kavkaz va boshqa tog’lar tuproqlarida vodorod va alyuminiy ham ko’p bo’ladi, natijada tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (pH 4,6-5,3). Ammo O’rta Osiyo tog’ sistemalaridagi tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan to’yinganligi sababli neytral yoki ishqoriy reaksiya (pH 6,6-7,4) bo’lishi bilan xarakterlanadi (105- jadval). Tog’-o’tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo’lmaydi. Bu tuproqlar orasida tipik chimli tog’-o’tloqi, torfli va torf-gleyli tog’-o’tloqi tuproqlar ko’proq uchraydi. Turli tuman t o g’ - o’ t l o q i - d a sh t tuproqlari orasida tog’ -o’tloq-dasht qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega. Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da va subalp mintaqasining dashtlashgan o’simliklari ostida rivojlanadi. Ularda chim qatlam va gumusli gorizontining qalin va yaxshi rivojlanganligi (kukunsimon strukturaning ko’proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20 foizgacha va CgCa : CfCa nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig’imi 100 g tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari tog’-o’tloqi tuproqlardan gumusli gorizontining qalinroq bo’lishi, torflanish darajasi, ishqorsizlanganligi va skeletligi bilan ajralib turadi. Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari va ayrim tog’li viloyatlarning tuproqlari. Vetikal mintaqalar bo’yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog’ o’lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi bilan belgilanadi. Demak, har bir tog’ sistemasinin tuproq qoplami, o’zining rivojlanish qonuniyatlari va xaraktrli beligilariga ega.(51 - rasm). Odatda tog’ tuproqlarining pastki mintaqasi o’zi joylashgan zona tabiiy sharoitiga qarab o’zgarib boradi. Turli tog’ sistemalarida vertikal zonallik har xil va shuningdek, muayyan bir tog’ tizmasida uning yo’nalishi haqida yonbag’ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq zonasining joylashuvi farq qiladi. Ana shunday o’zgarishlar, ayniqsa Bosh Kavkaz tog’ tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog’ o’lkalarining vertikal zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal va Subtropik sinflari ajratiladi (V.M.Fridland) 105-jadval Tog’-o’tloqi tuproqlarning kimyoviy tarkibi Tuproq nomi, tog’li viloyat Chuq urligi , sm Gumus, foiz Azot, foiz Suvli so’rimdagi pH Singdirilgan asoslar, 100 g tuproqda mg-ekv. Ca2+ Mg2 + H+ Yig’ indi Turli tuman t o g’ - o’ t l o q i - d a sh t tuproqlari orasida tog’ -o’tloq-dasht qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega. Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da va subalp mintaqasining dashtlashgan o’simliklari ostida rivojlanadi. Ularda chim qatlam va gumusli gorizontining qalin va yaxshi rivojlanganligi (kukunsimon strukturaning ko’proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20 foizgacha va CgCa : CfCa nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig’imi 100 g tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari tog’-o’tloqi tuproqlardan gumusli gorizontining qalinroq bo’lishi, torflanish darajasi, ishqorsizlanganligi va skeletligi bilan ajralib turadi. Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari va ayrim tog’li viloyatlarning tuproqlari. Vetikal mintaqalar bo’yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog’ o’lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi bilan belgilanadi. Demak, har bir tog’ sistemasinin tuproq qoplami, o’zining rivojlanish qonuniyatlari va xaraktrli beligilariga ega.(51 - rasm). Odatda tog’ tuproqlarining pastki mintaqasi o’zi joylashgan zona tabiiy sharoitiga qarab o’zgarib boradi. Turli tog’ sistemalarida vertikal zonallik har xil va shuningdek, muayyan bir tog’ tizmasida uning yo’nalishi haqida yonbag’ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq zonasining joylashuvi farq qiladi. Ana shunday o’zgarishlar, ayniqsa Bosh Kavkaz tog’ tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog’ o’lkalarining vertikal zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal va Subtropik sinflari ajratiladi (V.M.Fridland) 105-jadval Tog’-o’tloqi tuproqlarning kimyoviy tarkibi Tuproq nomi, tog’li viloyat Chuq urligi , sm Gumus, foiz Azot, foiz Suvli so’rimdagi pH Singdirilgan asoslar, 100 g tuproqda mg-ekv. Ca2+ Mg2 + H+ Yig’ indi Tog’-o’tloqi chim tuproq Kavkaz (V.M.Fridland) Qora tuproqqa o’xshash tog’- o’tloqi tuproq, markaziy Tyanshan, (A.M.Mamitov). Tog’-o’tloqi tuproq Chotqol tizmasi, (M.Mahmudov) 0-10 40-50 58-63 0-13 15-25 35-45 60-70 95-100 0-5 5-10 10-19 25-35 50-60 110-120 125-135 13, 3 9,8 6,1 16, 4 7,9 5,5 1,4 0,8 12, 1 5,3 5,3 3,0 2,7 2,5 1,8 0, 91 0, 47 0, 49 0, 55 0, 48 0, 33 0, 10 0, 07 0, 74 0, 33 0, 36 0, 21 0, 17 0, 14 0, 12 4,6 5,0 5,3 7,4 7,3 7,1 7,2 7,5 6,6 6,0 6,0 6,0 6,6 6,0 6,0 2,4 0,7 0,6 ani q " " " " 12, 92 8,1 3 7,8 8 3,5 9 2,4 4 2,2 4 - 1, 0 0, 4 0, 3 la n " " " " 2, 8 7 1, 6 4 1, 7 2 0, 8 2 0, 5 7 0, 4 9 7,6 5,6 2,6 mag an " " " " - - - - - - - 11,0 6,7 3,5 47,4 37,2 32,2 15,4 11,5 16,3 10,0 9,8 4,5 3,1 2,7 2,7 Tog’-o’tloqi chim tuproq Kavkaz (V.M.Fridland) Qora tuproqqa o’xshash tog’- o’tloqi tuproq, markaziy Tyanshan, (A.M.Mamitov). Tog’-o’tloqi tuproq Chotqol tizmasi, (M.Mahmudov) 0-10 40-50 58-63 0-13 15-25 35-45 60-70 95-100 0-5 5-10 10-19 25-35 50-60 110-120 125-135 13, 3 9,8 6,1 16, 4 7,9 5,5 1,4 0,8 12, 1 5,3 5,3 3,0 2,7 2,5 1,8 0, 91 0, 47 0, 49 0, 55 0, 48 0, 33 0, 10 0, 07 0, 74 0, 33 0, 36 0, 21 0, 17 0, 14 0, 12 4,6 5,0 5,3 7,4 7,3 7,1 7,2 7,5 6,6 6,0 6,0 6,0 6,6 6,0 6,0 2,4 0,7 0,6 ani q " " " " 12, 92 8,1 3 7,8 8 3,5 9 2,4 4 2,2 4 - 1, 0 0, 4 0, 3 la n " " " " 2, 8 7 1, 6 4 1, 7 2 0, 8 2 0, 5 7 0, 4 9 7,6 5,6 2,6 mag an " " " " - - - - - - - 11,0 6,7 3,5 47,4 37,2 32,2 15,4 11,5 16,3 10,0 9,8 4,5 3,1 2,7 2,7 0, 4 1 51- rasm Subboreal sinfning o’rmon mintaqasida tog’-podzol tuproqlarga nisbatan o’rmon- qo’ng’ir tuproqlar ko’proq uchraydi. Mintaqalar subtropik sinfining quruq subtropiklarida tog’ bo’z tuproqlari yoki jigarrang tuproqlar tarqalgan bo’lib, nam subtropiklarda qizil va sariq tuproqlar uchraydi. O’rta Osiyo tog’lari tuproqlari. O’rta Osiyo Tyanshan va Pomir tog’ sistemalariga kiruvchi qator (Farg’ona, Xisor, Jung’oriya Olatau, Kopetdog’ singari) yirik tog’ tizmalari ajratiladi. O’rta Osiyo tog’ viloyatlarining tuproq qoplami nihoyatda murakkab tuzilgan va turli tuman. Bu yerda tog’ jigarrang, sur o’rmon va qora tuproqlardan tortib, muzloq, torfli, sho’rxok tuproqlar va baland tog’ cho’llarining tuproqlariga qadar bo’lgan tuproqlar uchraydi. A.M.Mamitov (1982) O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston tog’larida tog’ tuproqlarining 40 ga yaqin tip va tipchalarini ajratadi, shundan 14 tasi endemik ya’ni boshqa tog’ sistemalarida uchramaydigan tuproqlardir. Tyanshanning qora qarag’ayli o’rmonlari ostida uchraydigan, to’q (qoramtir) tusli tuproq, yong’oqzor Kavkaz Qrim Janubiy Ural Shim oliy Ural Kavkaz Qoyalardan iborat cho’qqi Tog’ tundra tuproqlari Tog’ o’tloq tuproqlari Tog’ podzol tuproqlari Tog’ o’rmon tuproqlari To’g’ qora tuproqlari Tog’ kashtan tuproqlari Tog’ qo’ng’ir tuproqlari Bo’z tuproqlari 0, 4 1 51- rasm Subboreal sinfning o’rmon mintaqasida tog’-podzol tuproqlarga nisbatan o’rmon- qo’ng’ir tuproqlar ko’proq uchraydi. Mintaqalar subtropik sinfining quruq subtropiklarida tog’ bo’z tuproqlari yoki jigarrang tuproqlar tarqalgan bo’lib, nam subtropiklarda qizil va sariq tuproqlar uchraydi. O’rta Osiyo tog’lari tuproqlari. O’rta Osiyo Tyanshan va Pomir tog’ sistemalariga kiruvchi qator (Farg’ona, Xisor, Jung’oriya Olatau, Kopetdog’ singari) yirik tog’ tizmalari ajratiladi. O’rta Osiyo tog’ viloyatlarining tuproq qoplami nihoyatda murakkab tuzilgan va turli tuman. Bu yerda tog’ jigarrang, sur o’rmon va qora tuproqlardan tortib, muzloq, torfli, sho’rxok tuproqlar va baland tog’ cho’llarining tuproqlariga qadar bo’lgan tuproqlar uchraydi. A.M.Mamitov (1982) O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston tog’larida tog’ tuproqlarining 40 ga yaqin tip va tipchalarini ajratadi, shundan 14 tasi endemik ya’ni boshqa tog’ sistemalarida uchramaydigan tuproqlardir. Tyanshanning qora qarag’ayli o’rmonlari ostida uchraydigan, to’q (qoramtir) tusli tuproq, yong’oqzor Kavkaz Qrim Janubiy Ural Shim oliy Ural Kavkaz Qoyalardan iborat cho’qqi Tog’ tundra tuproqlari Tog’ o’tloq tuproqlari Tog’ podzol tuproqlari Tog’ o’rmon tuproqlari To’g’ qora tuproqlari Tog’ kashtan tuproqlari Tog’ qo’ng’ir tuproqlari Bo’z tuproqlari o’rmonlarining qora-jigarrang tuproqlari, shular jumlasiga kiradi. Tuproq qoplamining murakkab bo’lishi O’rta Osiyo tog’li viloyatlarining geografik joylashuv o’rni, uning okeanlardan uzoqda ekanligi, shuningdek murakkab geologik tuzilishiga ko’ra tuproq paydo qiluvchi jinslari va sharoitlarining turlicha ekanligi bilan bog’liq. Markaziy Tyanshanda tuproq paydo bo’lish, sharoitlariga qarab 2 gruppa tuproqlar: tog’ oralig’i cho’kmalarining tuproqlari va tog’ yonbag’irlarining tuproqlari aniq ajratiladi (Mamitov, 1965). Tog’ oralig’i cho’kmalarida dengiz sathidan 300-1300 m balandlikda shuvoq-boshoqli o’simliklar ostida bo’z tuproqlar, balandroq joylashgan tog’ oralig’i pastliklarida (1300-3200 m) tog’- kashtan tuproq, cho’l toshloq yerlarda tog’-sur-qo’ng’ir tuproqlari, shuningdek, bu yerlarda tog’-qora tuproqlari o’tloq-kashtan va o’tloq qora tuproqlar birga uchraydi. Baland (ba’zan 4000 m gacha ko’tarilgan) tekisliklarda quruq dashtlarning taqirsimon cho’l tuproqlari rivojlangan. Ba’zan sho’rlangan va sho’rtoblangan tuproqlar ham uchraydi. Mutloq balandligi 1000-2500 m bo’lgan tog’ yonbag’irlarida buta va o’tloq tipchoqli dashtlarda tog’ jigarrang hamda tog’-kashtan tuproqlar shakllanadi. Tog’larning yanada balandroq qismidagi (2000-2800 m) o’tloq o’rmon mintaqasi va o’tloq dashtlarda tog’-qora tuproqlari, yong’oqli o’rmonlarda qora-qo’ng’ir (qo’ng’ir) tuproqlar va qora qarag’ayli o’rmonlari, archazorlarda tog’-o’rmon tuproqlari tarqalgan. 2800 -3500 m balandlikda ko’proq subalp mintaqasining tog’ tuproqlari, jumladan tog’-o’tloq tuproqlari, tog’-o’tloq-dasht va o’tloq-qora tuproqlar uchraydi. Baland tog’ mintaqasida (3200-5000 m) alp tipidagi tuproqlardan (o’tloq-dasht, o’tloq va torfli o’tloq tuproqlari rivojlangan. Tog’larning ancha balandroq qismi poligonal tundra-torfli tuproqlari bilan egallangan. Markaziy Tyanshanning tuproq mintaqalarida o’tloq-botqoq, o’tloq sho’rlangan tuproqlari va sho’rxoklar ham uchraydi (103-jadval). O’rta Osiyo tog’larida ko’p uchraydigan tog’-o’rmon qo’ng’ir (qora qo’ng’ir) tuproqlarning agrokimyoviy tarkibi quyidagi 89-jadvalda berilgan. o’rmonlarining qora-jigarrang tuproqlari, shular jumlasiga kiradi. Tuproq qoplamining murakkab bo’lishi O’rta Osiyo tog’li viloyatlarining geografik joylashuv o’rni, uning okeanlardan uzoqda ekanligi, shuningdek murakkab geologik tuzilishiga ko’ra tuproq paydo qiluvchi jinslari va sharoitlarining turlicha ekanligi bilan bog’liq. Markaziy Tyanshanda tuproq paydo bo’lish, sharoitlariga qarab 2 gruppa tuproqlar: tog’ oralig’i cho’kmalarining tuproqlari va tog’ yonbag’irlarining tuproqlari aniq ajratiladi (Mamitov, 1965). Tog’ oralig’i cho’kmalarida dengiz sathidan 300-1300 m balandlikda shuvoq-boshoqli o’simliklar ostida bo’z tuproqlar, balandroq joylashgan tog’ oralig’i pastliklarida (1300-3200 m) tog’- kashtan tuproq, cho’l toshloq yerlarda tog’-sur-qo’ng’ir tuproqlari, shuningdek, bu yerlarda tog’-qora tuproqlari o’tloq-kashtan va o’tloq qora tuproqlar birga uchraydi. Baland (ba’zan 4000 m gacha ko’tarilgan) tekisliklarda quruq dashtlarning taqirsimon cho’l tuproqlari rivojlangan. Ba’zan sho’rlangan va sho’rtoblangan tuproqlar ham uchraydi. Mutloq balandligi 1000-2500 m bo’lgan tog’ yonbag’irlarida buta va o’tloq tipchoqli dashtlarda tog’ jigarrang hamda tog’-kashtan tuproqlar shakllanadi. Tog’larning yanada balandroq qismidagi (2000-2800 m) o’tloq o’rmon mintaqasi va o’tloq dashtlarda tog’-qora tuproqlari, yong’oqli o’rmonlarda qora-qo’ng’ir (qo’ng’ir) tuproqlar va qora qarag’ayli o’rmonlari, archazorlarda tog’-o’rmon tuproqlari tarqalgan. 2800 -3500 m balandlikda ko’proq subalp mintaqasining tog’ tuproqlari, jumladan tog’-o’tloq tuproqlari, tog’-o’tloq-dasht va o’tloq-qora tuproqlar uchraydi. Baland tog’ mintaqasida (3200-5000 m) alp tipidagi tuproqlardan (o’tloq-dasht, o’tloq va torfli o’tloq tuproqlari rivojlangan. Tog’larning ancha balandroq qismi poligonal tundra-torfli tuproqlari bilan egallangan. Markaziy Tyanshanning tuproq mintaqalarida o’tloq-botqoq, o’tloq sho’rlangan tuproqlari va sho’rxoklar ham uchraydi (103-jadval). O’rta Osiyo tog’larida ko’p uchraydigan tog’-o’rmon qo’ng’ir (qora qo’ng’ir) tuproqlarning agrokimyoviy tarkibi quyidagi 89-jadvalda berilgan. Tog’-o’rmon tuproqlarida gumus 6,0-8,5 foizgacha bo’lib, gumusli gorizont ham ancha cho’ziq. Shunga ko’ra azot miqdori ham ko’p (0,25-0,46 foiz). Tuproqning yuqori gorizontlarida harakatchan fosfor va kaliy miqdori ham ancha yuqori. 103-jadval Tog’-o’rmon qo’ng’ir tuproqlarda gumus, azot, fosfor va kaliy miqdori (Ugam tog’ tizmasi, A.Z.Genusov, N.V.Kimberg ma’lumoti) Gorizo nt Chuqu rligi, sm Gum us, foiz Azot , foiz S: N P2O5 K2O Umumiy, foiz Harakatcha n, mg/kg Umumiy, foiz Haraktcha n, mg/kg A1 A2 B1 B2 B3 B3 B3 0-12 12-27 27-60 60- 110 110- 130 130- 165 165- 270 8,59 4,57 2,02 1,45 0,98 0,82 0,46 0,46 1 0,24 4 0,11 1 10,0 83 0,06 4 0,05 4 0,03 1 10 ,8 10 ,9 10 ,6 10 ,1 9, 3 9, 1 8, 8 0,2 18 0,2 00 0,1 48 0,1 24 0,1 03 0,0 95 0,1 10 88,8 88,6 12,6 9,9 7,0 4,3 10,3 2,4 6 2,5 7 2,5 7 2,3 1 2,1 0 2,1 3 2,2 5 750 ,5 594 ,8 383 ,4 180 ,7 138 ,6 79, 5 126 ,5 Tog’li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish. Tog’ tuproqlarining asosiy qismi yaylovlar sifatida va ayrim tuproq maydonlari uzumchilik, bog’dorchilikda, sitrus, choy va texnika ekinlari (g’o’za, tamaki, dorivor ko’knor va boshqa) yetishtirishda foydalaniladi. Ammo relyefining Tog’-o’rmon tuproqlarida gumus 6,0-8,5 foizgacha bo’lib, gumusli gorizont ham ancha cho’ziq. Shunga ko’ra azot miqdori ham ko’p (0,25-0,46 foiz). Tuproqning yuqori gorizontlarida harakatchan fosfor va kaliy miqdori ham ancha yuqori. 103-jadval Tog’-o’rmon qo’ng’ir tuproqlarda gumus, azot, fosfor va kaliy miqdori (Ugam tog’ tizmasi, A.Z.Genusov, N.V.Kimberg ma’lumoti) Gorizo nt Chuqu rligi, sm Gum us, foiz Azot , foiz S: N P2O5 K2O Umumiy, foiz Harakatcha n, mg/kg Umumiy, foiz Haraktcha n, mg/kg A1 A2 B1 B2 B3 B3 B3 0-12 12-27 27-60 60- 110 110- 130 130- 165 165- 270 8,59 4,57 2,02 1,45 0,98 0,82 0,46 0,46 1 0,24 4 0,11 1 10,0 83 0,06 4 0,05 4 0,03 1 10 ,8 10 ,9 10 ,6 10 ,1 9, 3 9, 1 8, 8 0,2 18 0,2 00 0,1 48 0,1 24 0,1 03 0,0 95 0,1 10 88,8 88,6 12,6 9,9 7,0 4,3 10,3 2,4 6 2,5 7 2,5 7 2,3 1 2,1 0 2,1 3 2,2 5 750 ,5 594 ,8 383 ,4 180 ,7 138 ,6 79, 5 126 ,5 Tog’li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish. Tog’ tuproqlarining asosiy qismi yaylovlar sifatida va ayrim tuproq maydonlari uzumchilik, bog’dorchilikda, sitrus, choy va texnika ekinlari (g’o’za, tamaki, dorivor ko’knor va boshqa) yetishtirishda foydalaniladi. Ammo relyefining murakkabligi, gumus gorizontining uncha qalin bo’lmasligi va ko’pincha toshloq shag’alliligi natijasida mexanizasiyadan keng foydalanish imkoniyatlari chegaralanganligi sababli tog’ tuproqlari dehqonchilikda kam o’zlashtirilgan. Tog’li nohiyalarda yerdan foydalanish strukturasi 104-jadvalda berilgan. Yaylovlarning asosiy maydoni tog’-tundra, tog’-o’tloq va tog’-dasht zonalarida tarqalgan. Alp o’tloqlari eng yaxshi yozgi yaylov hisoblanadi. Tog’ podzol tuproqlari zonasi juda kam o’zlashtirilgan o’lib, unig 3 foizigina yaylovlar, haydalma yerlar va pichan o’riladigan maydonlardir. Boshqa qismi o’rmonlar bilan qoplangan. Tog’-qo’ng’ir o’rmon tuproqlari, tog’ jigarrang tuproqlar, tog’ qora tuproqlari va tog’ kashtan tuproqlari dehqonchilikda ko’proq va jadal foydalanilmoqda. Tog’-dasht zonasidagi haydalma yer 10-12 foizga yaqin. Tog’li chala cho’llar va cho’l tuproqlarida lalmikor dehqonchilik bilan bir qatorda sug’orish ham keng rivojlangan. Bu tuproqlarda g’alla, sabzavot, shuningdek g’o’za va oshqa texnika ekinlari yaxshi o’sadi. Tog’li o’lkalarda suv eroziyasi keng rivojlanganligi sababli, ko’pincha dehqonchilik olib borishni chegaralaydi. Shuning uchun tog’ tuproqlarini o’zlashtirayotganda tuproqni himoya qiluvchi tadbirlarga katta e’tibor berish lozim. Tog’ tuproqlarini himoyalashda o’rmonlarning ahamiyati nihoyatda katta. Shuning uchun o’rmonlarni saqlab avaylab va ulardan to’g’ri foydalanish, eroziya hamda selga qarshi kurashda muhim rol o’ynaydi. 104-jadval MDHning tog’li nohiyalarida yerdan foydalanish, mln. ga Foydalaniladigan yer murakkabligi, gumus gorizontining uncha qalin bo’lmasligi va ko’pincha toshloq shag’alliligi natijasida mexanizasiyadan keng foydalanish imkoniyatlari chegaralanganligi sababli tog’ tuproqlari dehqonchilikda kam o’zlashtirilgan. Tog’li nohiyalarda yerdan foydalanish strukturasi 104-jadvalda berilgan. Yaylovlarning asosiy maydoni tog’-tundra, tog’-o’tloq va tog’-dasht zonalarida tarqalgan. Alp o’tloqlari eng yaxshi yozgi yaylov hisoblanadi. Tog’ podzol tuproqlari zonasi juda kam o’zlashtirilgan o’lib, unig 3 foizigina yaylovlar, haydalma yerlar va pichan o’riladigan maydonlardir. Boshqa qismi o’rmonlar bilan qoplangan. Tog’-qo’ng’ir o’rmon tuproqlari, tog’ jigarrang tuproqlar, tog’ qora tuproqlari va tog’ kashtan tuproqlari dehqonchilikda ko’proq va jadal foydalanilmoqda. Tog’-dasht zonasidagi haydalma yer 10-12 foizga yaqin. Tog’li chala cho’llar va cho’l tuproqlarida lalmikor dehqonchilik bilan bir qatorda sug’orish ham keng rivojlangan. Bu tuproqlarda g’alla, sabzavot, shuningdek g’o’za va oshqa texnika ekinlari yaxshi o’sadi. Tog’li o’lkalarda suv eroziyasi keng rivojlanganligi sababli, ko’pincha dehqonchilik olib borishni chegaralaydi. Shuning uchun tog’ tuproqlarini o’zlashtirayotganda tuproqni himoya qiluvchi tadbirlarga katta e’tibor berish lozim. Tog’ tuproqlarini himoyalashda o’rmonlarning ahamiyati nihoyatda katta. Shuning uchun o’rmonlarni saqlab avaylab va ulardan to’g’ri foydalanish, eroziya hamda selga qarshi kurashda muhim rol o’ynaydi. 104-jadval MDHning tog’li nohiyalarida yerdan foydalanish, mln. ga Foydalaniladigan yer Tuproq zonasi Umu miy maydo ni Xaydalma yer va ko’p yillik daraxtzorlar Pichan o’riladigan maydon, foiz Yaylovlar, foiz Bug’u yaylovlari, foz Tog’-tundra tuproqlari Tog’-o’tloq tuproqlari Tog’-podzol muzloq- tayga va sur o’rmon tuproqlari Tog’-o’rmon qo’ng’ir tuproqlari Tog’-dasht va chala cho’llarning tuproqlari Jami 165 27 403 18 42 665 - - 3(0,7 ) 2(10 ) 5(12 ) 10(1, 5) - 3(11) 2(0,5 ) - 1(2,6 ) 6(1) - 12(4 4) 2,(0, 5) 1(5) 17(4 2) 32(5, 1) 129(78) - 8(2) - - 137(20, 9) Tog’-o’tloqlar chorvachilikni rivojlantirishda va oziqa bazasi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lib, ulardan to’g’ri foydalanishga alohida e’tibor berish lozim. Tog’li xududlarning tuproqlaridan to’g’ri va samarali foydalanishda tuproq kartalari va kartogrammalari, shuningdek geobotanik kartalarning ahamiyati katta. Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi, maydoni va tabiiy – iqlim sharoitlarini izohlang? 2. Tog’ tuproqlarini klassifikasiyalash nimalarga asoslangan? Tuproq zonasi Umu miy maydo ni Xaydalma yer va ko’p yillik daraxtzorlar Pichan o’riladigan maydon, foiz Yaylovlar, foiz Bug’u yaylovlari, foz Tog’-tundra tuproqlari Tog’-o’tloq tuproqlari Tog’-podzol muzloq- tayga va sur o’rmon tuproqlari Tog’-o’rmon qo’ng’ir tuproqlari Tog’-dasht va chala cho’llarning tuproqlari Jami 165 27 403 18 42 665 - - 3(0,7 ) 2(10 ) 5(12 ) 10(1, 5) - 3(11) 2(0,5 ) - 1(2,6 ) 6(1) - 12(4 4) 2,(0, 5) 1(5) 17(4 2) 32(5, 1) 129(78) - 8(2) - - 137(20, 9) Tog’-o’tloqlar chorvachilikni rivojlantirishda va oziqa bazasi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lib, ulardan to’g’ri foydalanishga alohida e’tibor berish lozim. Tog’li xududlarning tuproqlaridan to’g’ri va samarali foydalanishda tuproq kartalari va kartogrammalari, shuningdek geobotanik kartalarning ahamiyati katta. Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Tog’li tuproqlar tarqalishi, maydoni va tabiiy – iqlim sharoitlarini izohlang? 2. Tog’ tuproqlarini klassifikasiyalash nimalarga asoslangan? 3. Tuproq vertikal zonalligi qonunining mohiyati nimada? 4. Tuproq zonalari inversiyasi, migrasiyasi va interferensiyasi deganda nima tushuniladi? 5. Tog’li viloyatlarda tuproq hosil bo’lishining xususiyatlari nimalarda? 6. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlarining genetik xususiyatlarini aytib bering? 7. O’rta Osiyo tog’lari tuproqlarini ta’riflang? 8. Tog’li viloyatlat tuproqlaridan fiydalanishda nimalarga e’tibor berish kerak? 3. Tuproq vertikal zonalligi qonunining mohiyati nimada? 4. Tuproq zonalari inversiyasi, migrasiyasi va interferensiyasi deganda nima tushuniladi? 5. Tog’li viloyatlarda tuproq hosil bo’lishining xususiyatlari nimalarda? 6. Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlarining genetik xususiyatlarini aytib bering? 7. O’rta Osiyo tog’lari tuproqlarini ta’riflang? 8. Tog’li viloyatlat tuproqlaridan fiydalanishda nimalarga e’tibor berish kerak?