To‘la o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar Reja 1. Qattiq qanotlilar yoki qo‘ng‘izlar turkumi 2. To‘rqanotlilar turkumi 3. Buloqchillar turkumi. Qattiqqanotlilar yoki qo‘ng‘izlar turkumi 250 minga yaqin turi ma’lum. Birinchi juft qanotlari qattiq, qalqonga aylangan, tinch xolatda orqa tomonga yopishib turadi. Ularning ostida buklangan ikkinchi juft parda qanotlari joylashadi. Qo‘ng‘izlar juda xilma xil, kattaligi 0,3-1 mm (masalan pat qanotlilar) dan 10-15 sm gacha. (56 rasm va 7-8-9 tablitsa). Ko‘pchilik qo‘ng‘izlar yil davomida 2-3 ta bo‘g‘im beradi. Ko‘pchilik ko‘ng‘izlar voyaga etgan hasharot, g‘umbak ba’zilari lichinkalik bosqichida qishlaydi. Qattiqqanotlilar ichida yirtqich, o‘simlikxo‘r, saprofag, nekrofag quruqlikda, tuproqda, suvda yashovchi formalari bor. Bu turkum 100 dan ortiq oilalarga bo‘linadi. Ular ikkita kenja turkumga go‘shtxo‘rlar va turli xo‘rlarga bo‘linadi. Go‘shtxo‘rlar kenja turkumi. Bularning orqa oyoq toschalari uzun, mo‘ylovlari 3-5 bo‘g‘imli, qo‘ng‘iz va lichinkalari yirtqichli bilan oziqlanadi. Vizzildoq qo‘ng‘izlar oilasi 20 mingdan ortiq turi bor. Tashqi ko‘rinishi qora, metal rangida tovlanadi. Qarabuslar avlodiga kiruvchilari yirik 5 sm gacha. Ular kapalak qurtlari bilan oziqlanadi. Suvsuzarlar oilasi. Tanasi silliq, suzuvchi tipda, nafas olish teshikchalari ust qanotlari ostiga o‘rgashgan. Qo‘ng‘iz lichinkalari suvdagi umurtqaiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Turlixo‘rlar kenja turkumi. Bularning orqa oyoq toschalari qorinchasining birinchi sterniti chetiga etib bormaydi va xarakatchan o‘rgashgan. Orqa qanotlari tomirlangan. Malpigiy naychalari turli xilda. Bir necha oilalarga bo‘linadi. O‘likxo‘rlar oilasi. Mo‘ylovlari to‘g‘nag‘ichsimon, etuk formalari va lichinkalari umurtqasiz hayvonlarni o‘liklari bilan oziqlanadi va ularga tuxum qo‘yadi. Patqanotlilar oilasi. Juda mayda, tanasining uzunligi 0,25 -2 mm, quruq go‘ngda, o‘simlik qoldiqlari ostida, hasharotlar inlarida uchraydi. YAproqchasimon mo‘ylovlilar oilasi. Ularning mo‘ylovlari yaproqchalar shaklida. 20 minga yaqin turi ma’lum. Dasht erlarda go‘nglarni shar shakliga aylantirish yumalatib yuruvchi muqaddas skarobey va boshqa go‘ngxo‘r qo‘ng‘izlar kiradi (58 rasm). Qirsildoq qo‘ng‘izlar. Tanasi cho‘ziq, oldingi ko‘kragi gavdaning bosh qismlari bilan xarakatchan o‘rnashgan. Oyoqlari qisqa, lichinkalari tuproqda yashaydi, o‘simlik ildizlarini kemirib zarar keltiradi. (59 rasm). Tilla qo‘ng‘izlar. Tanasi yoysimon, metalsimon rangda yaltiroq lichinkalari oyoqsiz, lichinkalar daraxtning yog‘och qismlarida yo‘l solib yashaydi. O‘rmon daraxtlariga zarar keltiradi (60 rasm). Terixo‘rlar oilasi. Tanasi mayda, mo‘ylovlari qisqa to‘g‘nag‘ichsimon, oyoqlari qalta, lichinkasining tanasi tuklar bilan qoplangan. Hayvon mahsulotlari, mo‘yna, teri, pilla, pishloqlar bilan oziqlanadi. Ba’zi yirtqich vakillarining lichinkalari qush uyalarida, o‘simlikda, sut emizuvchilar inlarida, daraxt po‘stloqlari ostida uchraydi. Masalan chipor terixo‘r, ipak qurti pillasiga zarar keltiradi. Tugmacha qo‘ng‘izlar yoki koksinellidlar oilasi. Ularning ko‘pchiligi yirtqich, tanasi turli rangda, shakli tugmacha shaklda, lichinkalari serxarakat, lichinkalari o‘simlik bitlari shiralar, koksidlar va o‘rgimchakkanalar bilan oziqlanadi. Bitta lichinka bir kunda 30-50 tagacha shirani eyishi mumkin. Ular qishloq xo‘jalik zararkunandalarga qarshi biologik kurashda foydalaniladi. Malalan 7 nuqtali tugmacha qo‘ng‘iz (59-60 rasm). Malxamchilar oilasi. Teri qoplagichi va ust qanotlari yumshoq, bazi turlari rangli, tuxumdan kichkina lichinka chiqadi, u chigirtka ko‘zachasiga kiradi yoki gullarga chiqib, asalariga ilashib, uning iniga kirib oladi. Lichinka u erda tulaydi va qurtsimon lichinkaga aylanadi. CHigirtkalarning tuxumlari yoki asalarilarning ozuqasi bilan oziqlanadi. Bu tur qo‘ng‘izlar chigirtka va asalarilarning paraziti xisoblanadi. Qoratanli qo‘ng‘zlar oilasi. Tanasi qattiq qoplagich bilan qoplangan, rangi qora, oldingi elkasining chetlari, uchli ingichkalashgan. 15 mingdan ortiq turi bor. CHo‘l va saxro zonalarida tarqalgan. Bularga vakil sassiq qora qo‘ng‘iz, keng ko‘krakli qora qo‘ng‘iz va boshqalar. YOg‘och kemiruvchilar yoki uzunmo‘ylovlilar oilasi. Ularning mo‘ylovlari uzunligi bilan boshqa ko‘ng‘izlardan farq qiladi. Qo‘ng‘izlarning tanasi cho‘ziq, lichinkalari yo‘g‘on, tanasi yumshoq. 17 mingdan ortiq turi ma’lum. Rossiyada 850 tacha turi uchraydi. Lichinkalar daraxtlar poyasida va shoxlarida kovak yasab katta zarar keltiradi. Ba’zi turlari binolarni yog‘och qismini shikastlaydi. Ularga vakil kungaboqar uzunmo‘ylovli qo‘ng‘izi, ukraina dub uzunmo‘ylov qo‘ng‘izi kiradi. Bargxo‘rlar oilasi. Tanasi qisqa, metalsimon yaltiroq rangda, lichinklari g‘o‘lasimon, ko‘krak oyoqlari taraqqiy etgan, o‘simlik barglarida yashaydi va shu erda g‘umbakka aylanadi. Voyaga etgan qo‘ng‘iz va lichinkalari barg bilan oziqlanadi. Lichinkalari bargning tomirlari epidermisiga tegmasdan parenximasini pastki tomondan kemiradi va bargni g‘alvirlashtiradi. Masalan kolorado qo‘ng‘izi. Terak va tol daraxtlarida qizilqanot bargxo‘r qo‘ng‘izi yashaydi. (58 rasm). Donxo‘rlar oilasi . Boshi cho‘ziqroq, ust qanotlari qisqargan, qo‘ng‘izlari kichik, lichinkalari taqasimon, lichinka g‘umbaklari guli o‘simliklar (dukkakliklar) urug‘lari ichida taraqqiy etadi. Uzunburunlilar yoki filcha qo‘ng‘izlar oilasi. Qo‘ng‘izning bosh qismi oldinga yo‘nalgan, xartumchasimon, mo‘ylovlari tirsakli, lichinkasi seret taqasimon qayrilgan, oyoqsiz oqish rangda, xartumchasining tuzilishiga qarab uzun xartumchalilar va kalta xartumchalilarga bo‘linadi. Birinchisiga olma gulxo‘ri, beda barg filchasi, lavlagi filchasi, ombor uzunburun qo‘ng‘izi kiradi. Qisqa xartumchalilarga to‘garak uzunburun qo‘ng‘izlar kiradi. Uzunburun qo‘ng‘izlarning 40 mingga yaqin turi ma’lum (61 rasm). Po‘stloqxo‘rlar oilasi. Bular uzunburunlarga o‘xshash, tanasi silindrsimon, mo‘ylovlari to‘g‘nag‘ichli, lichinkalari oyoqsiz (60 rasm). Daraxt po‘stloqlari ostida yog‘ochlik qismida ariqchalar yasaydi va ular ichida rivojlanadi. Qo‘ng‘izlar tuxum qo‘yish uchun po‘stloqda chuqurcha yasaydi va u erga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalari o‘ziga yo‘l ochadi. Lichinka yo‘llari g‘umbak beshikchasi bilan tugaydi. Po‘stloqxo‘rlar daraxtlarga zarar keltiradi.