TOVAR VA TOVAR SIYOSATI Reja: 1. Tovar – ehtiyojni qondirish vositasidir. 2. Raqobat va tovarning raqobatbardoshligi haqida tushuncha. 3. Tovarning yashash davri va uning bosqichlari. 4. Yangi tovar ishlab chiqarish. Tovar – ehtiyojni qondirish vositasidir Tovar-murakkab ko’p qirrali tushuncha, biroq bunda eng asosiy narsa iste’mol xususiyatlari, ya’ni tovarning o’z vazifasini bajarish-unga ega bo’lgan iste’molchining yextiyojlarini qondirish xususiyatidir. Tovarning iste’mol qiymati uning iste’mol xususiyati majmuasidir. Tovarning quyidagi xususiyatlariga qarab alohida e’tibor beriladi: -rangi, upakovkasi (urash, bog’lash), tashqi ko’rinishining fasohati (dizayni), yergonomik xususiyatlari (foydalanish, ta’mirlash va boshqalarning qulayligi va boshqalar). Tovarni ishlab chiqarishdan oldin uning iste’mol xususiyati tahlil qilinadi. Tovar-murakkab ko’p qirrali tushuncha, biroq bunda eng asosiy narsa iste’mol xususiyatlari, ya’ni tovarning o’z vazifasini bajarish-unga ega bo’lgan iste’molchining yextiyojlarini qondirish xususiyatidir. Tovarlar quyidagi mezonlari bo’yicha alohida guruhlarga bo’linadi:  maqsadli ko’rsatkich bo’yicha  bozor turiga ko’ra  foydalanishga tayyorligiga ko’ra  iste’molchilar soniga qarab bo’linadi. Maqsadli xarakteriga ko’ra esa tovarlar iste’mol tovarlari va ishlab chiqarishga oid tovarlarga bo’linadi. Iste’mol tovarlari – bu shaxsiy iste’mol uchun mo’ljallangan tovarlardir. Ular kundalik talab tovarlari, dastlabki tanlov asosida olinadigan tovarlar, alohida talabdagi tovarlar, passiv talabdagi tovarlarga bo’linadi. Kundalik talab tovarlariga kundalik turmush uchun zaruriy oziq-ovqatlar, kir yuvish, tozalash vositalari, uy xo’jaligi uchun zaruriy mayda tovarlarni kiritish mumkin. Kundalik iste’mol tovarlarini iste’mol qilish intensivligiga ko’ra ularni o’z navbatida 3 ta quyi guruhga ajratish mumkin: 1. Doimiy ehtiyojdagi asosiy tovarlar (non, xo’jalik sovuni) 2. Impulsiv tarzda sotib olinadigan tovarlar (saqich, gazeta) 3. Favqulodda holatlar uchun xarid qilinadigan tovarlar (zont). Dastlabki tanlov asosidagi tovarlar safiga: mebel, kiyim-kechak, uy-ro’zgor uchun elektr jixozlari kiradi va u xaridorlarni kiyoslashni, narx, moda, dizayn jihatidan tanlovda bir muncha mulohaza yuritishni talab qiladi. Ushbu tovarlar:  o’xshash tovarlar (sifat jihatdan bir-biriga yaqin, lekin dizayn, narxi bo’yicha farqlanadi,)  alohida ko’rinishdagi tovarlar (rangi, fasoni, navi jihatidan) Passiv talabdagi tovarlar – xaridorlarga notanish yoki ular xususida juda kam uylaydigan tovarlardan tarkib topadi. Ishlatish vaqtiga ko’ra  qisqa muddatli foydalanishga oid tovarlar  uzoq muddatli foydalanishga oid tovarlar Tovar siyosatini asosiy maqsadi bo’lib  foydani ta’minlash  taqsimotni ustirish  firma harakat qilayotgan bozor ulushini ko’paytirish  ishlab chiqarish va marketingshga xarajatlarni tejash  imijni oshirish bo’lib hisoblanadi. Tovar sifati – bu tovarning o’z funktsiyalarini bajarishda ko’rinadi va u quyidagi parametr bilan xarakterlanadi, ya’ni uzoq muddat xizmat ko’rsatishi, pishiqligi, foydalanishda soddaligi va boshqalar. 9.2. Raqobat va tovarning raqobatbardoshligi haqida tushuncha Raqobat - bu erkin tadbirkorlikning ajralmas bir bulagidir. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida mamlakatimizni iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash va rivojlanishda, dunyo bozorida ildam qatnashishda tovarlar sifatini ko’tarib, ularni raqobatbardosh tovarlarga aylantirish eng dolzarb muammolardan biridir. Bozor iqtisodieti sharoitida raqobat alohida faollikkka ega bo’ladi. Tovar raqobatbardoshligini o’rganish murakkab va o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi: - tovarni sotish bozorni o’rganish; - raqiblar haqida ma’lumotlar yig’ish; - iste’molchilar talablarini o’rganish; - raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish; - ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi qaror. Bu masalalarni hal qilish korxonada tovar raqobatbardoshligi darajasini baholashning o’zluksiz tizimini yaratishni talab qiladi. Har qanday tovar bozorga chiqishi bilanok o’z raqobat qobiliyatini yo’qota boshlaydi, bu jarayonni sekinlatish mumkin, bu iqtisodiy foyda va oldingi buyum raqobat qobiliyatini to’la yo’qotish paytigacha bozorga yangi tovar bilan chiqish imkoniyatini beradi. Raqobat so’zi lotinchadan olingan bo’lib, maqsadga erishish uchun ko’rashni bildiradi. Bozorda raqiblarning maqsadi xaridorni tovarni xarid qilishga jalb qilishdan iborat. Tovarning raqobatbardoshliligini baholash quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: - bozorni tahlil qilib, o’zimizning tovarimizga o’xshash namunasini topib olish; - bizning tovar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko’rsatkichlarni belgilash; - o’zimizning tovarimizdagi integral raqobatbardoshlik xususiyatini aniqlash. Raqobatning asosiy quroli bo’lib, talabni shakllantirish va sotishni rag’batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni xaridorlar tovar ishlab chiqaruvchilardan olishadi. Xaridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat asosan quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: tovarlarning xizmatlari bo’yicha, bir xil yextiyojni qondirishga qaratilgan raqobat, bir xil tovarni har xil firmalar ishlab chiqarish orqali bo’ladigan raqobat; yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyada tovar ishlab chiqarish. P.S.Zavyalov fikricha «Raqobatbardoshlik deganda, tovarning bozorda xaridorgirligini ta’minlaydigan iste’mol va qiymat tavsiflari majmuini, ya’ni o’xshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo’lgan sharoitlarda xuddi shu tovarni pulga ayirboshlanish qobiliyatini tushunmok lozim». Firmaning raqobatbardoshligi darajasini baholashda tarmoq bozorida raqobat ko’rashi jadalligini belgilaydigan omillar tahlil uchun asos sifatida xizmat qiladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi: 1. Raqobatchi firmalar soni, va ularni kiesiy quvvati; 2. Raqiblar harakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi; 3. Bozordagi talab hajmini o’rganish; 4. Mahsulotni tabaqalashuvi darajasi; 5. Iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko’chish harakatlari; 6. Bozordan chiqib ketish tutsiklari va ularning darajasi. 7. Bozorga kirib kelish va uning darajasi. 8. Endosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat. 9. Raqiblar strategiyasidagi farqlar. 10. Ushbu bozorda raqobat uchun alohida sabablarning bo’lishi, raqobat darajasi bozorning alohida bir jalb yetuvchanlik yoki aksincha bezdiruvchanlik xususiyatlari bilan ham belgilanadi. 9.3.Tovarning yashash davri va uning bosqichlari Firmalar mahsulotning holatini aniqlashda uning yashash davrini tadqiq etishga tayanadilar. Mahsulotning yashash davri tovarning bozorga kirib kelishidan boshlab, to uning bozordan chiqib ketishiga qadar bo’lgan davrda amalga oshiriladigan tadbirlardan iborat kontseptsiyadir. Birinchi marta tovarning yashash davri kontseptsiyasini 1965 yili Teodor Levitt tomonidan ye’lon qilingan. Tovarning yashash davri to’rt tipga ajratiladi: mahsulotning katta sinfining yashash davri, mahsulot turining yashash davri, qo’llash usullarining yashash davri, mahsulot markasining yashash davri. Masalan, birinchisiga soat misol qilib keltirsak, mahsulot turiga esa kul va osma soatlarni keltirish mumkin, qo’llash usullariga ko’ra esa qo’ng’iroqli soatlardan foydalanishni misol qilib keltirish mumkin. Marketing maqsadlarida yashash davrining jami to’rtta tipi o’rganiladi, firma doirasida ikkincha va uchinchi tiplariga ko’proq e’tibor beriladi. Birinchisi shu sinfga mansub mahsulotga talab pasayadigan davrda, to’rtinchisi esa raqobatchi firmaning mavqeini aniqlash zaruriyati paydo bo’lganda qo’llaniladi. Tovarning an’anaviy yashash davrida quyidagi bosqichlar ajralib turadi. 1. Ishlab chiqarish; 2. Kirib kelish; 3. O’sish; 4. Yetuklik; 5. To’yinish; 6. Inkiroz (kasodlik). Amalda har bir mahsulot uchun bu narsa har xil kechadi, ayrim tovarlar bozorga kirib kelishining uzoq davrini boshidan kecharadi, boshqasi tezda kirib keladi, tarqaladi, uzoq muddat barqaror saqlanib turadi. Tovarning yashash davri bosqichlarini aniqlashning asosiy mezoni mahsulot sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir. Mahsulot ishlab chiqarish (ITTKI) bosqichi tovarni barcha hayotiy davrida muhim bosqich bo’lib hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish qancha samarali amalga oshirilsa, ya’ni loyihalashtirilayotgan tovar bo’yicha bozor talabi va xaridor ehtiyojini firma vaqt bo’yicha tezroq hisobga olsa, ushbu bosqichda xarajatlar shuncha kam bo’ladi. Firma yangi tovar bilan bozorga tezroq chiqadi va zarur foydani oladi. Kirib kelish bosqichida sotish hajmining g’oyat keskin o’sishi bilan ajralib turadi. Bozor mahsulotni hali qabul qilmagan narxlar nisbatan yuqori bo’ladi. Savdo yuqori daromadli guruhlarga mo’ljallanadi. Raqobatchilar umuman oz. SHunday qilib bu davr kapital sarflar davri hisoblanadi, sarflar keyinchalik foyda keltirishi mumkin, yoki mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechiladigan bo’lsa, ular to’liq xarajatlar hisobiga o’tkaziladi, ya’ni hisobdan uchiriladi. O’sish davrida tovar sotish hajmi usib boradi- iste’molchilar mahsulotni qabul qilgan va unga bo’lgan talab ta’minlangan bo’ladi. Har qanday mahsulot bu bosqichga yetib kelmaydi: ko’plari bozorga kirib kelish davridaek kasodga uchraydi. Bozor sifati yuqori raqobatchi mahsulot bilan tulib ketadi. Narxlar tobora arzonlashib boradi. Etuklik bosqichi tovar aylanmasini maksimallashtirish, bozorni kengayishini davom etishi va absolyut o’sishi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish va tovar taqsimlash tizimida tayyor mahsulot zahiralari oshib boradi. Bozorda intensiv raqobat xukm suradi. Yangi modifikatsiyali tovarlarni kiritish ularni assortiment guruhini kengaytirish hamda xaridorlarga yangi xizmat ko’rsatish uslublarini kiritish intensiv innovatsiya chora-tadbirlari vositalari orqali amalga oshiriladi. Mahsulotni yetuklik bosqichida marketingni asosiy strategiyalari bozorni modifikatsiyalash, tovarni modifikatsiyalash va marketing-miksni modifikatsiyalash bo’lib hisoblanadi. To’yinish davrida bozor va narxlar barqarorlashadi. To’yinish davrida firmaning umumiy maqsadi, mahsulotni barcha turlari bo’yicha to’liq sotishni tobora oshirib borishni ta’minlashga qaratiladi. Inkiroz davrida mahsulotning o’tishi qiyinlashadi, foyda kamayadi, raqiblar maydondan ketadi. Bu bosqich davomida firmaning maqsadi «mahsulot tayyorlashni davom ettirishdan iborat» bo’ladi, mahsulotni bozorga yetkazib berishni to’xtatish haqida kat’iy qarorga kelgunga qadar undan olish mumkin bo’lgan jami foydani sikib olish uchun shunday qilinadi. Tovarni yashash davri kontseptsiyasi mahsulot assortimentini rejalashtirishda katta ahamiyatga egadir. 9.4. Yangi tovar ishlab chiqarish Firmaning samarali tovar siyosatini olib borishi ikki yirik muammo bilan bog’liqdir. Birinchidan, firma mavjud tovar nomenklaturasi chegarasida yashash davri bosqichlarini hisobga olgan holda ishni oqilona tashkil etishni tashkil etishi lozim, ikkinchidan, yangi tovar ishlab chiqarishni o’z vaqtida amalga oshirish kerak. Firma doimo tovar strategiyasini takomillashtirib borishi zarur. Bu barqaror assortiment tuzilishiga, doimiy sotuvga va foydaga erishishga imkon beradi. Tovar strategiyasi istiqbol uchun ishlab chiqariladi va firmada mavjud tovar miksni jalb yetuvchanligini yaxshilash bo’yicha 3 ta strategik yo’nalishni o’z ichiga oladi: 1. Tovar innovatsiyasi 2. Tovar variatsiyasi 3. Tovar yeliminatsiyasi. Tovar innovatsiyasi strategiyasi yangi tovarni ishlab chiqarish va tadbiq etish dasturini aniqlaydi. Biroq «yangi tovar» tushunchasini turli talkinga ega va takomillashtirishni asoslash sifatida ishlatiladi, mavjud tovarni yangilash uchun ishlatiladi. Mavjud nazariya va amaliyotda innovatsiya «yangilik kiritish» va «yangilik» tushunchalari bilan sinonim hisoblanadi. Bozor innovatsiyasi deganda mavjud mahsulot bo’yicha yangi g’oyani olish, shuningdek yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va bozorga chiqarish tushuniladi. Tovar innovatsiyasi yangi tovarni ishlab chiqish va qo’llashni ko’zda to’tadi va amalga oshirish shakli bo’yicha tovar differentsiatsiyasi va tovar diversifikatsiyasiga bo’linadi. Tovar diversifikatsiyasi o’zida raqobatchi tovarlardan ajralib turuvchi qiladigan bir qator asoslangan tovar modifikatsiyasini ishlab chiqish jarayonini mujassamlashtiradi. Bozorni modifikatsiyalashda sotish hajmini oshirish, iste’molchilar ishonchini kozonish, yangi bozor segmentlariga tovarni chiqarish, mijozlar e’tibori va qiziqishini ushbu firma chiqarayotgan tovarlarga qaratish, xaridorlarni tovarni intensiv iste’molini rag’batlantirish orqali amalga oshiriladi. Tovarni modifikatsiyalashda tovar sifatini oshirish, tovar xossasini yaxshilash, tovarni bezash va tashqi dizaynini yaxshilash ko’zda tutiladi. Marketing-miksni modifikatsiyalashda esa marketing elementlaridan to’liq ishlatishni nazorat qilish optimal maqsadda marketing elementlarini shakllantirish va qo’llash ko’zlanadi. Maqsadli bozorni o’zlashtirish yo’llarini qidirishda muqobil strategiyalarni aniqlash uchun I.Ansoff tomonidan 1966 yilda taklif etilgan «tovar-bozor» matritsasi ishlatiladi. «Tovar-bozor» matritsasi Tovarlar Bozorlar Joriy Yangi Joriy Bozorga chuqurroq kirib borish strategiyasi  Sotishni jadallashtirish  Yangi xaridorlarni qidirish  Raqobatchilarni sindirish  Tovarni iste’mol sohasini Bozorni rivojlantirish strategiyasi  Yangi bozorlar  Yangi sotish hududlari  Xalqaro bozorlar  Tovarni ishlatilishini