Traxeya va uning tuzilishi. Traxeyalik nafas olish sistemasi. Ko’p- oyoqlilar sinfi. Tananing bo’limlarga bo’linishi. Hazm qilish, ayirish va nafas olish sistemalari. Ko’payishi va rivojlanishi. Hasharotlar sinfi yoki oltioyoqlilar (Hexapoda): umumiy tavsifi; tashqi tuzilishi; qanotlari va uchishi; oziqlanishi; ichki transport; nafas olishi; ayirish tizimi; nerv tizimi va sezgi a’zolari; ko’payishi va rivojlanishi. R E J A: 1. Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipiga tavsif. 2. Traxeya va uning tuzilishi. Traxeyalilarni ichki tuzilishi. 3. Hasharotlar sinfi yoki oltioyoqlilar (Hexapoda): umumiy tavsifi; tashqi tuzilishi. 4. Hasharotlar sinfini ko’payishi va rivojlanishi. Traxeyalilar quraqlikda yashashga moslashgan. Traxeyalar yordamida nafas oladigan bo’g’imoyoqlilardir. Ko’pchilik traxeyalilaming bosh bo’limi akronning 4 ta tana bo’g’imi bilan qo’shilishidan hosil bo’lgan. Bosh o’simtalari bir juft mo’ylovlar va 3 juft og’iz organlaridan iborat. Mo’ylovlar qisqichbaqalaming antennullalariga mos keladi. Qisqichbaqalarning antennalariga mos keladigan o’simtalar traxeyalilarda bo’lmaydi, bo’g’imning o’zi qisman redukdiyaga uchraydi. Og’iz organlari bir juft yuqori jag’lar - mandibulalar va ikki juft pastki jag’lar - maksillalardan iborat. Tana bo’limlari va bo’g’imlari soni keng miqyosda o’zgarib turadi. Quraqlikda yashovchi hayvonlar sifatida traxeyalilaming tana qoplag’ichi suv o’tkazmaydigan bo’ladi. Ayrim tuban tuzilgan traxeyalilar (masalan, ikki juft oyoqlilar) ning tana qoplag’ichi ichki elastik xitinli endokutikuladan hamda tashqi ancha tig’iz ekzokutikuladan iborat. Ko’pchilik traxeyalilar kutikulasi sirtdan juda yupqa (0,4 mm qalinlikda) suv yuqtir- maydigan mumsimon va yog’simon parda - epikutikula bilan qoplangan. Traxeyalilaming ayirish organi - malpigi naychalarining tuzilishi ham suvni tejab sarflash uchun xizmat qiladi. Chunki malpigi naychalari tashqi muhitga emas, balki ichakning orqa qismiga ochiladi. Siydigi bilan ajralgan ortiqcha suyuqlik ichak devori orqali yana qaytadan so’rib olinadi. Traxeyalilar organizmida sodir bo’ladigan biokimyoviy reaksiyalar ham suvni te- jashga qaratilgan. Shu sababdan ular organizmida oqsiUar parchalanishi natijasida mochevina emas, balki siydik kislotasi hosil bo’ladi. Bu modda osonlikcha kristall holatga o’tadi; uni organizmdan yuvib chiqarish uchun ko’p suv zarar bo’lmaydi. Bundan tashqari traxeyalilaming tana bo’shlig’idagi yog’ moddasi parchalanganida organizm uchun zarar suv hosil bo’ladi. Shunday qilib, traxeyalilar hamma organlarining tuzilishi suvni tejab sarflashga moslashgan. Ana shu tufayli ko’pchilik traxeyalilar tuproqdan quraqlikka chiqishgan. Ko’pgina turiari havo muhitini ham egallashgan. Quruqlikka chiqish tufayli traxeyalilarda ichki urug’lanish paydo bo’lgan. Deyarli hamma traxeyalilar ayrim jinsli bo’ladi. Traxeyalilar orasida ko’poyoqlilar halqali chuvalchanglarga o’xshash tuzilish belgilariga ega. Lekin og’iz organlarining tuzilishiga ko’ra traxeyalilar qisqichbaqasimonlarga o’xshab ketadi. Shu sababdan traxeyalilar qisqichbaqasimonlar va trilobitasimonlar bUan birga halqali chuvalchanglaming uch xil gurahidan kelib chiqqan bo’lishi ehtimoldan holi emas. Traxeyalilar kenja tipi ko’poyoqlilar va hasharotlar sinflariga bo’linadi. KO’POYOQLILAR (MYRIAPODA) SINFI Tashqi tuzilishi. Ko’poyoqlilaming chuvalchangsimon tanasi yaxlit bosh va bo’g’imlarga bo’lingan gavdadan iborat. Gavdasidagi bo’g’imlar soni pauropodlarda 14 ta, simfillarda 18 ta bo’lsa, laboyoqlilarda 181 taga yetadi. Bosh bo’limi gavdadan ajralib chiqqan akrondan va u bilan qo’shilib ketgan 3 (pauropodalar, ikki juft oyoqlilar) yoki 4 (simfillar) tana bo’g’imlaridan hosil bo’lgan. Pauropodlar va ikki juft oyoqlilaming oxirgi bosh bo’g’imi erkin bo’lganidan “bo’yin” deb ataladi. Boshning bunday tuzilishi tuban ko’poyoqlilar uchun xos bo’lgan belgidir. Boshida bir juft mo’yiovlari, yuqori jag’lar - mandibulalar va bir yoki ikki juft pastki jag’lar - maksillalar bor. Mo’yiovlari tuyg’u va hid bilish organi vazifasini bajaradi. Og’iz organlarining tuzilishi har xil sistematik guruhlarda turlicha. Simfillar va laboyoqlilaming og’iz teshigini old tomondan xitin teri burmasidan hosil bo’lgan yuqori lab to’sib turadi. Bir juft mandibulalar kalta bo’lib, ularning ichki qirralari tishchali plastinkalardan tashkil topgan. Ko’pchilik ko’poyoqlilaming ikki juft pastki jag’lari asosiy bo’g’imdan va uning ustida joylashgan jag’ paypaslagichlar hamda chaynash plastinkalari- dan iborat. Pauropodlar va ikki juftoyoqlilaming yuqori labi va jag’laridan orqaroqda bitta toq murakkab tuzilgan plastinkasi joylashgan. Bu plastinka laboyoqlilaming birinchi pastki jag’lariga mos keladi. Tuban tuzilgan ko ‘poyoqlilar gavdasining boshdan keyingi qismi gomonom bo’g’imlardan tashkil topgan. Laboyoqlilaming tanasida bunday bo’g’imlar navbatlashib joylashadi. Ikkijuftoyoqlilar tanasida dastlabki to’rtta bo’g’imdan tashqari hamma bo’g’imlar juft-juft bo’lib qo’shilib ketadi. Shunday qilib, bog’imlarinvng bir xilda tuzilganligi sababh ko’poyoqlilar gavdasining ayrim bo’limlarini ajratib ko rsatib bo’lmaydi. Faqat kivsy aklaming bir juft oyoqlari bo’lgan birinchi tana bo’g’imi va undan keyingi oyoqsiz “bo’yin” bo’g’imi bilan birga ko’krak deyish mumkin. Ko’poyoqlilaming yurish oyoqlari ham bir xilda tuzilgan bir qator bo’g’imlardan iborat. Yurish oyoqlarining uchki qismi tirnoqqa aylangan. Faqat laboyoqlilaming birinchi juft jag’oyoqlari boshqacha tuzilgan. Xususan, ular ancha yirik, asosiy bo’g’imi juda yo’g’onlashgan, oxirgi bo’g’imi ilmoqqa o’xshash bo’ladi. Bu oyoqlaming asosida zahar bezi joylashgan. Hasharotlar sinfiga umurtqasiz hayvonlarga mansub bo’lgan jonivorlarning eng ko’p qismi kiradi. Turli adabiyotlarga bu sinfga 850 ming, 1million, 1,5 million tur mansub deb ko’rsatiladi. Hasharotlar tabiatda juda keng tarqalgan jonvorlar bo’lib biz ularni suvda, tuproqda, turli o’tchil o’simliklar, buta va daraxtlarda uchrashini bilamiz. Biroq bu hayvonlarning ayrim vakillari qor, muzlarda ham yashaydi. Hasharotlar ichida turli hayvonlarda, odamda tekinxo’rlik bilan hayot kechiradigan vakillari ham anchagina topiladi. Hasharotlarning gavdalari turli-tuman shakllarda bo’lib ular ichida tanasining uzunligi 16- 18 sm boradigan vakillari ham uchraydi. tashqi ta’sirlardan himoyalanish kabi hayotiy jarayonlarni bemalol o’tkazishlariga imkon byeradi. Tabiatda hasharotlar uchramaydigan yyerni o’zi juda kam. Ularni biz turli suv xavzalarida, tuproqlarda, o’simliklar, hayvonlar tanalarida, hatto odamlarda ham tekinho’rlik bilan hayot kechirishini ko’ramiz. Hasharotlar tanasi bosh, ko’krak va qorin qismlardan tarkib topadi. Quyida hasharotlar tanasidagi asosiy organlarga to’xtalamiz. Boshning tuzilishi. Hasharotlar boshida ham yuz, peshona, tepa, chakka, yonoq kabi qismlarni farqlash mumkin. Boshning ikki yonida bir juft murakkab ko’zlari va ba’zan ularning o’rtasida bir necha mayda oddiy ko’zchalar yakka-yakka bo’lib joylashgan. Undan tashqari boshda doimo bir juft mo’ylovlar bo’ladi. Muylovlar xilma-xil tuzilgan, shakliga ko’ra qilsimon, ipsimon, arrasimon, taroqsimon, patsimon, tizzasimon, to’g’nog’ichsimon xillari farqlanadi. Hasharotlarning og’iz organlari oziq xili va oziqlanish usuliga muvofiq har xil tuzilgan. Ko’pincha hasharotlar lichinkasi va voyaga yetgan davrida turlicha oziqlanganligi sababli ularning og’iz organlari har xil tuzilgan bo’lishi mumkin. Og’iz organlari kemiruvchi-suruvchi, suruvchi, sanchib suruvchi, yalovchi va boshqa xillari mavjud. Og’iz organlarining barcha ma’lum xillari sodda tuzilgan yagona og’iz organidan kelib chiqqan deyish mumkin. Suvaraklar, chigirtkalar, qo’ng’izlar, kapalaklarning qurtlari va boshqa hasharotlar uchun xos bo’lgan kemiruvchi og’iz organ eng qadimiy, ya’ni birlamchi hisoblanadi. Chunki quruqlikda paydo bo’lgan qadimgi hasharotlar dastlab birmuncha qattiq organik qoldiqlar-detritlar bilan oziqlangan, keyinchalik ular yirtqichlik va o’simlik to’qimalari bilan oziqlanishga o’tishgan. Kemiruvchi og’iz organiga misol qilib suvarakning og’iz organini ko’rsatish mumkin. Suvarakning og’iz teshigi old tomondan xitin qoplagichdan hosil bo’lgan yagona ustki lab plastinkasi yopib turadi. Labning ostida mayda tishchalari bir juft yaxlit plastinkasimon yuqori jag’lar yoki mandibulalar joylashgan. Ular boshning ikkinchi bo’g’im o’simtalaridan hosil bo’lgan va chaynashda ishtirok etadi. Uchinchi va to’rtinchi bosh bo’g’imlari o’simtalari pastki jag’lar yoki 1 va 2 juft maksilalar deyiladi. 1 juft pastki jag’lar og’izning ikki yonida joylashgan bo’lib, har qaysi asosiy bo’g’im, ustuncha va uning ustida joylashgan tashqi va ichki o’simtalar hamda besh bo’g’imli pastki jag paypaslagichlaridan tashkil topgan. Kapalaklarning suruvchi og’iz organi ham suyuq nektar bilan oziklanishga moslashgan, lekin kemiruvchi-so’ruvchi og’iz organiga nisbatan kuchli o’zgarishga uchragan. Bu tipdagi og’iz organida yuqori lab, yuqori jag’lar va pastki lab reduktsiyaga uchragan. Pastki lab faqat plastinkadan iborat bo’lib, unda uch bo’g’imli pastki lab paypaslagichlari joylashgan. 1 juft jag’larning har qaysisi uzun tarnovga o’xshash o’simtaga aylangan. Bu o’simtalar bir-birining ustiga taxlanganida tarnovchalar byerk nayni hosil qiladi. Kapalakning boshi ostida spiralga o’xshash o’ralgan bo’ladi. Pashshalar va kandalalarning og’iz qismlari hayvonlar terisini yoki o’simlik po’stini teshib, qonni yoki o’simlik shirasini surishga moslashgan sanchib suruvchi apparatga aylangan. Chivinlarning pastki lablari uzun tarnovchaga aylangan. Uning ustini xuddi shunga o’xshash ustki lab yopib olishi tufayli naysimon gilof hosil bo’ladi. Bu gilof ichida ustki va pastki jaglar hamda gipofarinks hisobidan hosil bo’lgan 5 ta o’tkir qillar joylashgan. Hasharot ozik so’rayotganida qillar g’ilofdan chiqarilib, o’simlik yoki hayvon tanasiga sanchiladi, suyuq oziq g’ilof nayi orqali so’rib olinadi. Ko’krak bo’limi: Hasharotlarning ko’kragi oldingi, o’rta va orqa ko’krak deb ataladigan uchta bo’g’imdan tuzilgan, har bir ko’krak bo’g’imi 4 ta xitin qoplagich- skleritlardan iborat. Orqa skleriti tergit, qorin skleriti sternit va ikkita yon skleritlar plevrit deyiladi. Ko’krak oyoqlar beshta bo’g’imdan iborat. Asosiy bo’g’imi chanoq, undan keyingi kalta bo’g’imi o’ynogich, yo’g’on yirik bo’g’imi son: ingichka va uzun bo’g’imi boldir, oxirgi bo’g’imi panja deyiladi. Harakatlanish usuli va yashash muhiti ta’sirida oyoqlar turli darajada o’zgarishga uchraydi. Yuqorida keltirilgan tavsif yuguruvchi tipdagi oyoqlarga tegishli. Chigirtkalar, chirildoqlar, temirchaklarning oyoqlari sakrovchi tipda bo’lib, keyingi oyoqlarining son va boldir bo’g’imi kuchli rivojlangan. Yer qazuvchi buzoqboshilarda esa oyoqlari kalta kurakka o’xshash, o’tkir xitin tishchalar bilan ta’minlangan. Gul changini yig’uvchi arilar orqa oYog’ining boldir qismida maxsus chuqurchadan iborat savatcha hosil bo’ladi. Oldingi oyoqlari tutuvchi organga aylangan. Bu tirqish tana bo’shlig’ining davomi hisoblanadi. Qanotlarda turlar xitin naychalardan iborat. Naychalar orkali traxeyalar va nerv tolalari o’tadi. Turlar, qanotlar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi. qanotlarning harakati juda murakkab bo’lib, bir tomondan ularni hasharot tanasi bilan tutashish xususiyatiga, ikkinchi tomondan maxsus muskullarning qisqarishiga bog’lik. Yirikroq hasharotlar (kapalaklar) qanotlarini bir sekund ichida 5-10 marta, mayda pashshalar 500-600 marta, juda mayda zaxkash