TUGANAK MEVALI EKINLAR Reja. 1.Tuganak mevali ekinlar to‘g‘risida ma’lumot. 2. Kartoshkaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 3. Kartoshkaning botanikva biologik xususiyatlari. 4. Kartoshkaning ekish muddatlari usullari va meyori. Bu guruhga har xil tur va oilaga mansub tuganak meva hosil qiladigan o‘simliklar kiradi. Tuganakmevalilar oziq-ovqat sanoatida, yem-xashak tayyorlashda va texnik xomashyo sifatida ishlatiladi. Tuganakmevalar yer osti poyalarida yoki ildizlarida 5-20 sm chuqurlikda rivojlanadi. Tuganakmevalilar qator orasiga ishlov beriladigan ekinlar bo‘lganligi sababli almashlab ekishda katta ahamiyatga ega. Jahonda tuganakmevali o‘simliklardan quyidagilar ekiladi: 1. Kartoshka - Solanum tuberosum L. oilasi- Solanaceae 2. Batat - Ipomaea batatus Lam. oilasi- Convolvulaceael 3. Topinambur - Helianthus tuberosus L. oilasi - Asteraceae va hokazolar. Bu ekinlar har xil oilaga mansub bo‘lgani bilan ularning tuganakmevasi bir- biriga yaqin, tarkibida quruq modda kam, shu bois yaxshi saqlanmaydi. Tuganakmevali ekinlarni yetishtirish texnologiyasi bir-biriga yaqin, chunki ularning barchasi qator orasiga ishlov beriladigan ekinlardir. Jahonda tuganakmevali o‘simliklar orasida eng ko‘p tarqalgani kartoshka o‘simligidir. Tuganakmevali ekinlardan Respublikamizda asosan kartoshka, qisman topinambur-yer noki va batat (shirin kartoshka) ekiladi. Kartoshka Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. Kartoshka xalq xo‘jaligida oziq-ovqat, yem- xashak, texnik ahamiyatga ega. Dunyo dehqonchiligida kartoshka sholi, bug‘doy va makkajo‘xori bilan bir qatorda yetakchi o‘rinni egallaydi. Kartoshka tuganagi tarkibida 25% gacha quruq moddalar, shu jumladan, kraxmal 14-22%, oqsil 1,4- 3,0%, kletchatka-1,0, yog‘-0,3% va 0,8-1,0% kul moddalari bo‘ladi. Kartoshka vitamin S va V guruh vitaminlariga boy. Xom tuganagi tarkibida S vitamini miqdori 40 mg ga yetadi. Kartoshkaning yosh poyasi tarkibida 84% suv bor, tuganagi tarkibida esa 75% suv va 25% quruq modda bo‘ladi. Kartoshka tarkibida kraxmal, sifatli oqsil va vitaminlar bo‘lganligi uchun insonning eng muhim oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi. Shuning uchun u ikkinchi non deyiladi. Kartoshkadan 200 dan ortiq Yevropacha ovqat tayyorlash mumkin. Kartoshkaning po‘sti va yashil rangga kirgan tuganaklari tarkibida zaharli modda- solanin (0,005-0,1%) bo‘lib, kartoshka pishirilganda u qisman parchalanadi. Shuning uchun yashil rangga kirgan va ko‘kargan (o‘simta chiqargan) tugunaklarni yaxshilab pishirmasdan oziq-ovqatga ishlatish va mollarga berish mumkin emas. Kartoshka tugunagi spirt, kraxmal, glukoza, kauchuk olishda va sanoatning boshqa tarmoqlarida ishlatiladi. Kartoshka mollar uchun yaxshi oziq hisoblanadi. Organik moddasining hazm bo‘lishiga (83-97%) ko‘ra, xashaki lavlagi, turneps va boshqa ildiz mevalar kabi barcha o‘simliklar orasida birinchi o‘rinda turadi. Tugunaklari xomligicha, bug‘latib, shuningdek, siloslangan holda mollarga beriladi. Agrotexnikaviy va agroiqtisodiy ahamiyatga ham ega. U ko‘pgina ekinlar- barcha don ekinlari uchun yaxshi o‘tmishdosh ekin hisoblanadi. Mamlakatimizning ko‘pgina hududlarida shudgorni band qiladigan ekin sifatida ekiladi va kuzgi g‘alla ekinlari uchun yaxshi o‘tmishdosh hisoblanadi. Kartoshkaning vatani Janubiy Amerika hisoblanadi, bu mintaqada kartoshka bizning eramizdan 1-2 ming yil avval ekib kelingan va uning ko‘pchilik yovvoiiy turlari madaniylashtirilgan. Kartoshka XVI-asrda Yevropaga, ya’ni Ispaniyaga keltirilgan va undan boshqa Yevropa mamlakatlariga tarqalgan. Rossiyaga kartoshka Gollandiyadan keltiril-gan. XX asr boshlarida va undan keyingi yillarda ko‘proq ekila boshlandi. Kartoshkani tashqi muhitga tez moslashishi dunyoda tez tarqalishiga va asosiy oziq-ovqat ekini bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Hozirgi vaqtda kartoshka dunyoning hamma qit’alarida ekiladi. Dunyo bo‘yicha FAO ma’lumotlariga qaraganda (1994 yil) da kartoshka 18 mln gektar yerga ekilgan. Yevropa mamlakatlarida kartoshka ko‘p ekiladi. Dunyo ekin maydonini 35% ini tashkil qiladi. Ko‘proq Polsha (2,26 mln.ga), Germaniya (yaqin 1 mln.ga) va boshqa mamlakatlarda ekiladi. Kartoshka AQShda ham ko‘p ekiladi. Hamdo‘stlik mamlakatlaridan kartoshka Rossiya, Urkaina, Belorusiya va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida ekiladi. O‘zbekistonda oxirgi yillari kartoshkani ekish maydoni ancha kengaygan va 1998 yil 13,4 ming gektar yerga ekilgan. Kartoshka yuqori hosilli ekin. O‘zbekistonda 2004 yilda kartoshka 52,1 ming gektar yerga ekilib, 892,7 ming tonna yalpi hosil olindi. Hosildorlik o‘rtacha 17,1 tonna gektarni tashkil etdi. Kartoshkaning navlari morfologik va biologik belgilari bilan farq qiladi. O‘zbekistonda kartoshkani quyidagi navlari ekiladi: Akrab, Zarafshon, Lorx, To‘yimli, Pikasso, Diamant, Voltman. Botanik xususiyatlari. Kartoshka ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasiga va yovvoyi hamda madaniy turlarni birlashtiradigan-Solanum L. avlodiga kiradi. Ulardan Solanum tuberosum L. eng ko‘p tarqalgan. Kartoshkaning ildizi popuk ildiz bo‘lib, asosan tuproqning yuza 60-70 sm qatlamida joylashadi. Ayrim ildizlar yerga 150-200 smga kirib boradi. Ildizida oq yo‘g‘on o‘simtalar bo‘lib, unga stolon yoki o‘zgaruvchan novda deyiladi. Kartoshka poyasining ko‘pchiligi tik, ba’zilari egilib o‘sadi. Bo‘yi sharoitga qarab keskin (30 dan 150 sm gacha) o‘zgaradi. Kartoshka o‘simligi tupining asosiy qismi 4-8 serbarg poyadan iborat. Tupdagi poyalar soni naviga, ekiladigan tuganaklarning yirik- maydaligiga bog‘liq bo‘ladi. Yirik tuganaklardan o‘sib chiqqan o‘simliklar mayda tuganaklardan o‘sib chiqqan o‘simliklarga qaraganda serpoya bo‘ladi. Tupdagi poyalar soni ma’lum darajada tuganak hosili ko‘p yoki kam bo‘lishini ifodalaydi. Kartoshka poyasining yer ostki qismidagi qo‘ltiq kurtaklaridan novdalar- stolonlar rivojlanadi, ularning uchi yo‘g‘onlashadi (tuganaklar hosil bo‘ladi). Stolonlar ertagi navlarda qisqaroq, kechkilarida uzunroq bo‘ladi. Kartoshka barglari oddiy, uzun-uzun, toq patsimon, cheti tekis bo‘lib, bir juftdan uch juftgacha, ba’zan ko‘proq barg hosil qiladi. Poyaga birikadigan joyda barg o‘qi barg bandiga aylanadi. Oxirgi barg bo‘lagi odatda, qolganlardan yirikroq bo‘ladi. Guli to‘pgulga yig‘ilgan bo‘lib, turli uzunlikdagi gulpoyada tutash joylashgan. Gulbandi qismlarga ajralgan. Guli beshtalik tipda. Har xil rangda oq, ko‘k, to‘q ko‘k, binafsha rang, qizg‘ish-binafsha rangda bo‘lib, turli tusda tovlanadi. Gulining o‘rtasida 5 ta changchisi bor. Urug‘chisi tumshuqcha, ustuncha va tugunchadan iborat. Gul kosasi tutashib o‘sgan, beshta gultojibargi bor. Kartoshka o‘zidan changlanadi. Mevasi yumaloq, ikki uyali sersuv rezavor meva bo‘lib, juda ko‘p mayda yassi urug‘i bor. 1000 dona urug‘ining vazni 0,5 g keladi. Ammo hamma navlari meva tutmaydi. Kartoshka tuganagi yo‘g‘onlashgan qisqa poyadan iborat. Kartoshka tuganaklari yumaloq, cho‘zinchoq va ovalsimon shaklda bo‘ladi. Bu kartoshka naviga va yetishtirilayotgan sharoitga ko‘ra o‘zgarib turadi. Tuganaklarining eti oq, sariq, qizil va zangori rangda bo‘ladi. Po‘sti sariq, pushti, qizil, och zangori yoki ko‘k rangda bo‘lishi mumkin. Tuganaklarining po‘sti kartoshka naviga bog‘liq bo‘lib, silliq, g‘adir-budur yoki to‘rsimon bo‘lishi mumkin. Kartoshka tuganagi usti epidermis bilan qoplangan, pishib yetilganda u ko‘chib to‘kilib ketadi. Po‘stloq o‘z navbatida havo o‘tkazmaydigan, periderma bilan qoplanadi. Uning ustida po‘kak qatlami shakllanib, kartoshka po‘sti paydo bo‘ladi, bu esa uni tashqi muhit ta’siridan saqlaydi. Ichki qismi yirik, g‘ovak parenxima hujayralaridan iborat, ularning ichi oqsil moddalari va kraxmal donalari bilan to‘lgan. Po‘stloq ostida hosil qiluvchi to‘qima (kambiy qatlami) mavjud. Tuganak ana shu kambiy hisobiga o‘sadi. Biologik xususiyatlari. Kartoshka past temperaturaga mutlaqo chidamaydi. 7- 80 C dan past temperaturada yaxshi o‘smaydi. Ko‘pgina olimlar yozishicha issiqqa chidamsiz, ammo, sug‘orish yordamida hosil qilingan mikroklimat ta’sirida kartoshka issiq havodan qiynalmaydi. Faqatgina tuproqda nam yetarli bo‘lmasa uning kasalliklarga moyilligi ham ko‘payadi, hosildorligi keskin kamayib ketadi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan tadqiqotlar bu o‘simlik issiqqa chidamli ekanligini ko‘rsatdi. Tuproq temperaturasi 18-200 C eng qulay temperatura hisoblanadi. Kartoshkaning butun o‘sish davri uch bosqichga bo‘linadi: Birinchi bosqich maysa paydo bo‘lgandan gullashgacha. Bu davrda asosan poya o‘sadi, ko‘k massa ko‘payadi. Tuganaklari sekin o‘sadi. Ikkinchi bosqich-gullash davridan poyaning o‘sishi to‘xtaguncha davom etadi. Bu davrda intensiv ravishda tuganak mevalar paydo bo‘ladi. Uchinchi davr poyaning o‘sishi tugagandan tabiiy so‘lish davrigacha davom etadi. Bu davrda tuganak mevalar paydo bo‘lishi davom etadi. Lekin ikkinchi davrga nisbatan sekinlashadi. Bu bosqichlarni o‘tish muddati kartoshkani navi va ob-havo sharoitiga bog‘liqdir. Shunday qilib, ikkinchi bosqich tuganaklar shakllanishida eng muhim davr hisoblanadi. Kartoshka yorug‘likka talabchan, qisqa kun o‘simlik. Erta bahorda ekilganda ham kunning uzunligi rivojlanishga ta’sir qilmaydi. Faqatgina past haroratda kartoshka ta’sirlanadi. Yorug‘lik kam bo‘lsa, barglari sarg‘ayib, poyalari cho‘zilib, gullamaydi va tuganak hosil qilmaydi. O‘ta qalin bo‘lsa ham yaxshi rivojlanmay, hosildorligi keskin kamayadi. O‘g‘itlash. Kartoshka yerni o‘g‘itlashga yaxshi ta’sirchan bo‘ladi. Kartoshkaga organik va mineral o‘g‘itlar solish hosilni 50% gacha va undan ham ko‘proq oshiradi. Kartoshka yetishtirishning hozirgi texnologiyasi organik o‘g‘itlarni albatta mineral o‘g‘itlarga qo‘shib solishga asoslangan. Organik o‘g‘itlar hosilni oshirish bilan birga tugunaklar tarkibidagi kraxmal miqdorini oshiradi va yirik tugunaklar soni ko‘payadi. Organik o‘g‘itlar, asosan bahorda solinadi, bunda ekish muddati cho‘zilib ketadi. Organik o‘g‘itlarni bir qismini kartoshkadan oldingi ekinga -kuzgi g‘allaga solish mumkin. Agar o‘tmishdagi ekin ekiladigan yerlar organik o‘g‘itlar bilan yaxshilab o‘g‘itlansa, kartoshkani faqat mineral o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlab yetishtirish mumkinligi tajribalarda tasdiqlangan. Bunda xo‘jaliklarda, kartoshka hosilining bir oz kamayishi kuzgi ekinlar hosilining ortishi hisobiga qoplanib ketadi. Ertagi kartoshka ekishda organik o‘g‘itlarni albatta, kuzdan boshlab, kuzgi shudgor vaqtida solish kerak. Qumli va qumloq tuproqlarda ko‘kat o‘g‘itlardan oraliq ekin sifatida lyupindan foydalanish yaxshi natija beradi. Faqat organik o‘g‘itlar solish bilan kartoshkaning oziq moddalarga bo‘lgan talabi to‘liq ta’minlanmaydi, shuning uchun organik o‘g‘itlar bilan birga mineral o‘g‘itlar ham solish kerak. Toshkent Davlat agrar universiteti mevachilik va sabzavotchilik fakulteti olimlari (V. I. Zuyev, A. G‘. Abdullayev va boshqalar, 1994) bo‘z tuproqlar mintaqasida ertapishar kartoshka navlari uchun gektariga 120-150 kg azot, 80-100 kg fosfor va 60 kg kaliy, kechpishar navlar uchun esa 200-250 kg azot, 150-160 kg fosfor va 100 kg kaliy qo‘llashni tavsiya qiladilar. Kartoshkani takroriy ekin sifatida ekish rejalashtirilganda, go‘ng to‘laligicha, fosforli-kaliyli o‘g‘itlar yillik meyorining 70-80% i kuzgi shudgorlashda, qolgan qismi esa (20-30%) yerni ekishga tayyorlashda kiritiladi. Kartoshkaga yillik azot meyorining 20% i yerni ekishga tayyorlashda, 30% i birinchi oziqlantirishda (nihollar to‘liq unib chiqqach) va 50% i shonalash davrida beriladi. Kartoshka bir yerda surunkasiga ekilsa, u so‘lish kasali bilan kasallanadi. Shuning uchun uni almashlab ekishda karam, bodring, qovun, tarvuz hamda ildizmevalilardan keyin ekish kerak. Yozda ekilganda kuzgi bug‘doy va arpadan keyin ekilishi kerak. Kartoshka 3 muddatda ekiladi: ertagi kartoshka aprel oyining oxiri mart oyining boshlari, o‘rtagi kartoshka aprel oyida va kechki kartoshka may oyining oxiri iyun oylarining boshlarida ekiladi. Urug‘lik uchun kechroq iyun oyining oxirida ekish mumkin. Kartoshka qator orasi 70 sm, o‘simlik orasi 25-30 sm qilib ekiladi. Bir gektar yerga o‘rtacha 25 sentner urug‘ sarflanadi va urug‘lar tuproq sharoitiga, ekish muddatiga qarab 6-16 sm chuqurlikda ko‘milishi kerak. Kartoshkani parvarish qilish qator oralarini ishlash, chopiq qilish, oziqlantirish va sug‘orishdan iborat. Kartoshkani qator oralari 3-4 marta kultivatsiya qilinadi. Kartoshkani chopiq qilish tugunaklarni tugish uchun yaxshi sharoit tug‘diradi. Shu sababli qo‘lda ketmon bilan yoki maxsus okuchniklar bilan 2 marta ko‘mma chopiq qilinadi. Ertapishar navlar bir marta gullashdan oldin chopiq qilinadi. Kartoshka o‘simligi namga talabchan. Ertagi kartoshka yer osti suvlari chuqur joylashgan tuproqlarda 7-9 marta sug‘oriladi. Kechki kartoshka esa 10-12 marta sug‘oriladi. Gullash davrigacha kartoshkani 12-15 kunda, gullash davrida 6-8 kunda sug‘orish kerak. Yozda ekilgan kechki kartoshka har 8-10 kunda sug‘orilishi kerak. Sinov savollari. 1. Tuganak mevali ekinlar to‘g‘risida ma’lumot bering? 2. Kartoshkaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatini ayting? 3. Kartoshkaning agrotexnikasi ayting? 4. Kartoshkaning biologik xususiyatlari ayting? 5. Kartoshkaning sanab sanab bering?