TUPROQ EROZIYASI VA DEGRADATSIYASI, ULARGA QARSHI KURASH CHORALARI. TUPROQ MUHOFAZASI REJA: 1. Tuproq eroziyasi va uning turlari haqida umumiy tushuncha 2. Eroziyaning tuproq xossalari va o’simlik hosildorligiga ta’siri 3. Tuproq eroziyasini keltirib chiqaruvchi omillar va ularga qarshi kurash chora tadbirlari 4. Tuproq muhofazasi K a l i t s o ’ z l a r : tuproq eroziyasi, shamol eroziyasi, suv eroziyasi, deflyasiya, sug’orish, meliorativ Tuproq eroziyasi ─ eng keng tarqalgan degradasiya turi hisoblanadi. U ulkan iqtisodiy va ekologik zarar yetkazadi, chunki qishloq xo’jaligining asosiy vositasi va biosferaning o’rnini bosib bo’lmaydigan komponenti sifatida tuproq yo’q bo’lishiga olib kelishi mumkin. Insonning noto’g’ri tashkil etilgan turli xil faoliyati ta’siri ostida tuproq qatlami yemiriladi. Eroziya - tuproqqa mana shunday ta’sir o’tkazilishining g’oyat keng tarqalgan va halokatli oqibatidir (Dobrovolskiy, 1997). O’zbekiston qishloq xo’jaligida tuproq eroziyasi eng dolzarb muammolardan hisoblanib, uning tarqalishi, kelib chiqish sabablari, turlari, bartaraf etish usullari bo’yicha bir qancha yetuk olimlar o’zlarining ilmiy izlanishlarini olib borishgan. Xususan V.B.Gussak, M.A.Pankov, Z.N.Antoshina, F.K.Kocherga, M.B.Doshanov, R.G.Murodova, K.Mirzajonov, X.M.Maxsudov, L.A.Gafurova, A.A.Xonnazarov, Sh.Nurmatov, S.P.Suchkov, N.F.Matyunin, X.Xamdamov, S.M.Yelyubayev, A.Nigmatov, B.Jo’rayev, K.Usmonov, M.Xamidov, S.Meylibayev, O.Haqberdiyev, V.N.Li, B.Ahmedov va boshqa ko’plab olimlar tomonidan respublikamizning barcha hududlarida eroziya jarayoni mukammal o’rganilgan va ushbu jarayonni bartaraf etishning ilmiy asoslari ishlab chiqilgan. Eroziya jarayonlari natijasida mayda zarrachalar bilan birgalikda tuproqning organik qismi ham yuvilib ketadi, gumusli qatlam qalinligi qisqaradi, bunga bog’liq ravishda gumus miqdori ham kamayadi. Kuchli yuvilgan tuproqlarda karbonatli konkresiyalar tuproq yuzasiga chiqib qoladi. Tuproq profili toshli bo’lsa, u holda tuproq yuzasiga toshlar chiqib qoladi. Bularning barchasi tuproqning agronomik xususiyatlarini yomonlashtiradi. Eroziya jarayonlari ayniqsa sezilarli nishablikdagi qiyaliklarga ega bo’lgan tog’ va tog’ oldi tekisliklarida yaqqol namoyon bo’ladi. Bunda, lalmikor va yaylov mintaqalarida asosan suv eroziyasi, sug’oriladigan yerlarda esa irrigasion eroziya rivojlanadi. Shamol eroziyasi asosan cho’l mintaqalarida, ya’ni atmosfera yog’in-sochin miqdori kam, yerdan namlikni bug’lanishi esa ko’p bo’lganda yuzaga keladi. Suv eroziyasi yuvilish xarakteriga ko’ra ikki turga: yoppasiga yuvilish - yoki yuza eroziya va uzunasiga ro’y beradigan - yoki jar eroziyasiga bo’linadi. Shuningdek, oqar suvlarning ta’siriga qarab suv eroziyasi yuza oqar suvlar (qor va yomg’ir suvlari) ta’sirida ro’y beradigan eroziya va sug’orish suvlari natijasida yuzasiga keladigan irrigasion eroziyaga ajratiladi (Boboxo’jayev, Uzoqov, 1995). Tuproqlarni yoppasiga yuvilishi, ya’ni yuza eroziya natijasida tuproqning yuqori gorizontlari yonbag’irlar bo’ylab oqadigan suvlar ta’sirida yuviladi. Oqar suvlar ta’sirida tuproqning gumusli qatlam qalinligi kamayadi, uning unumdor qismidagi turli o’lchamdagi zarrachalar bilan birga oziq moddalar ham yuvilib ketadi va nishabligi kam, tekis maydonlarga olib borib yotqiziladi. Yuvilgan joylarda ekinlar hosili keskin kamayadi, yuvilib keltirilgan yotqiziqli yerlarda esa o’simlik g’ovlab o’sadi va hosil pishib yetilmaydi, shu sababli hosil miqdori nisbatan kam bo’ladi. Tuproqlarni uzunasiga yuvilishi yoki jar eroziyasi yonbag’irlardan oqib kelayotgan kuchli suv oqimlari ta’sirida tuproqni chuqurlatib, kuchli o’yilib yuvilishiga sabab bo’ladi. Ushbu jarayon bir necha bosqichda kechadi. Dastlab uncha katta bo’lmagan (20-25 sm) chuqurchalar hosil bo’ladi va ular kengayib 30-50 sm 1-1,5 m ga qadar chuqurlashadi. Keyinchalik esa bu jarayon yanada rivojlanib jarliklar hosil bo’ladi. Uzunasiga ro’y beradigan eroziya tuproqlarni to’liq ravishda yemirib yuboradi. Bunday katta jarliklari bo’lgan maydonlar qishloq xo’jaligi uchun mutlaqo yaroqsiz yerlarga aylanadi. Jar eroziyasining rivojlanish jadalligi darajasi quyidagi gradasiya bilan belgilanadi (1 kv km maydondagi jarliklarning uzunligi km hisobida): kuchsiz jarlanish – 0,25 kv km/km dan kam; o’rtacha jarlanish – 0,25-0,50 kv km/km; kuchli jarlanish – 0,50-0,75 kv km/km; juda kuchli jarlanish – 0,7 kv km/km dan ko’p. Irrigasion eroziya deb, qiya yerlarda yetishtirilayotgan ekinlarni katta suv oqimi bilan sug’orish natijasida sug’orish suvi tezligining oshishi natijasida tuproq qatlamining yemirilib yuvilib ketishiga aytiladi. Eroziyaning bunday turi asosan sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda uchraydi. Tuproqning irrigasion eroziyasi ko’p hollarda nishab yerlarda ekinlarni ko’p suv oqizib sug’orish natijasida yuzaga keladi. Maydon nishabligi 2-30 bo’lganda tuproq yuzasini suv yuvib keta boshlaydi. Qiyalik ortib borishi bilan irrigasion eroziya jarayoni yanada kuchayib boradi. O’zbekiston tuproqshunos olimlarining ma’lumotlariga ko’ra (Hamdamov, Soy, Boboxo’jayev, 1986), qiya maydonlarda bir marta egatlab sug’orilganda suv oqizib ketadigan tuproq gektariga 22-50 tonnaga, o’ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga yetadi. Bir yilda har gektardan 100 tonna tuproqning yuvilib ketishi kuzatilgan, bu esa tuproqdan 100 kg/ga azot va 115 kg/ga fosforning yuvilib ketishidir. Nishab yerlardagi tuproqlarni yuvilish tezligi tuproqning mexanik tarkibiga, donadorligiga, erozion turg’unligiga va boshqa xossalarga bog’liqdir. Irrigasion eroziyaga uchragan tuproqlarda sug’orish ishlari alohida usulda bo’lishi zarur. Bu yerlarda kam miqdorda suv bilan tez-tez sug’orib turish uslubini qo’llash lozim (Tregubov, Averyanov, 1987). Shamol eroziyasi umuman quruq iqlimli cho’l mintaqalarida, qachonki bahor va yoz oylarining havo harorati baland, havoning nisbiy namligi esa past bo’lgan sharoitlarda ro’y beradi. Shamol yer yuzasidan sekundiga 12-15 m/sek tezlik bilan esganda yuza qatlam to’zonga aylanib havoga ko’tariladi va tuproq shamol eroziyasiga uchraydi. Ayni hol yer unumdorligiga juda katta, ba’zan oldingi holatiga keltirib tuzatib bo’lmaydigan darajada zarar yetkazadi. Chunki dala tuprog’ining mayda zarrachali unumdor qismini shamol uchirib ketadi. Undagi ozuqa moddalar yo’qoladi. Bunday yerlarda ekinlarning hosili juda kamayib ketadi. Ayrim vaqtlarda kuchli shamollar sug’oriladigan yerlarga, aholi yashaydigan joylarga qumlarni uchirib kelib, qumli tepaliklar paydo bo’ladi, qishloq xo’jaligi va aholi uchun noqulayliklar keltiradi. Bulardan tashqari shamol eroziyasi bahor oylarida g’o’za va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari nihollarining barg, shohlarini, ayrim hollarda ildizi bilan uchirib ketadi. Buning oqibatida ekinlar bir necha marta qayta ekiladi, hosildorlik keskin kamayadi va paxta sifati yomonlashadi. Shamol eroziyasiga uchragan tuproqlarning unumdorligini tiklash uchun bir necha o’n yillar kerak bo’ladi (Mirzajonov, 1981). Umuman olganda, bugungi kunga kelib O’zbekiston hududida tabiiy va antropogen omillar ta’sirida yemirilish, yuvilish va uchirib ketish jarayonlari natijasida yuzaga kelayotgan suv va shamol eroziyasi bartaraf etish bo’yicha bir qancha tadbirlar ishlab chiqilgan va ular asosida ijobiy natijalarga erishilmoqda. Ma’lumki, suv va shamol eroziyasi global miqyosida eng tez yuz beradigan va ko’pincha fojeali oqibatlarga olib keladigan buzg’unchi omillardan hisoblanadi. Aynan tuproq eroziyasi tufayli tuproqning unumdorlik darajasini belgilovchi asosiy xossalariga qattiq zarar yetadi (Dobrovolskiy, 1997). Yer resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish muammolarini hal qilishda tuproqlarni eroziyadan himoya qilish muhim ahamiyatga ega. Eroziya ta’sirida tuproqni yuqori unumdor qatlamini yuvilib ketilishidan tashqari bu jarayon atrof muhitni ayrim komponentlariga yomon ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa suv resurslariga, suv havzalari, daryo va suv omborlarining suvi keskin loyqalanishi oshadi, qishloq xo’jalik ekinlariga qo’llanilgan o’g’itlar va boshqa kimyoviy preparatlar yuvilib ketadi. Eroziyalangan tuproqlarda flora va faunalarning hayot sharoitlari keskin yomonlashadi. Eroziyalangan tuproqlarda ba’zi mikroelementlar miqdorining kamayib ketishi bir qator kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, tuproqni eroziyadan himoya qilish atrof muhitni muhofaza qilish muammosining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi (Zaslavskiy, 1966, 1983). Eroziya holatlarining ta’siri ostida biroz yuvilgan, o’rtacha yuvilgan, kuchli yuvilgan va yuvilib to’plangan tuproqlar hosil bo’ladiki, ular tuproq qatlamining qalinligi, gumus, oziqa elementlari (makro- va mikro elementlar) zaxirasi va tarkibi, mikroorganizmlar miqdori va sifati, kimyoviy va fizikaviy xossalari, bioenergetika ko’rsatkichlari o’zgarishi tufayli unumdorlik darajalari turlicha ekanligidan dalolat beradi. Shu narsa ma’lumki, irrigasiya eroziyasi natijasida tuproq yuvilishi har yili gektariga 100-150 tonnagacha va undan ham oshib ketishi mumkin (nishabligi 50 dan ko’proq bo’lgan qiyamaliklarda gektariga 500 tonnaga qadar boradi). Ana shu tuproq bilan birga gumusning yillik nobudgarchiligi gektariga 500-800 kg, azot- gektariga 100-120 kg, fosfor 75-100 va undan ko’proq kilogrammni tashkil etishi mumkin. Shuni qayd etish kerakki, eroziya jarayonlari tuproqdagi ekosistemalar biomassasiga foydalanilgan quyosh energiyasi miqdoriga ham ta’sir o’tkazadi. Chunonchi, respublikaning bo’z tuproq yerlaridan nishablikning holati va tuzilishiga qarab to’plangan energiya zaxirasi gektariga 20-100∙106 kilokalloriyani tashkil etadi. Ayni vaqtda yuvilib to’plangan tuproq – kuchsiz eroziyalangan – o’rtacha eroziyalanan – kuchli eroziyalangan tuproqlar qatorida energiya zaxirasi kamayib boradi. Eroziya jarayonlari natijasida fitomassada, gumusda va tuproq tarkibidagi mikroblarda yutilgan quyosh energiyasining 30-50 foizi va undan ko’prog’i yo’qotiladi. Tuproqda sodir bo’ladigan biologik, biokimyoviy jarayonlarning intensivligi asosan quyosh energiyasining zaxiralari va u sochayotgan nur ko’rinishining o’zgarishlari bilan bog’liq ekanligini e’tiborga olganda eroziya tomonidan ekosistemaga yetkaziladigan zarar miqyoslarini tasavvur etish mumkin (Gafurova, 1995, 2001). Suv eroziyasidan yo’q bo’layotgan azot va fosfor miqdorini ularning ekinlarga solinayotgan mineral o’g’itlar tarkibidagi miqdori bilan taqqoslaydigan bo’lsak, suv eroziyasiga uchragan maydonda har yili solinayotgan azotning 50-70 % va fosforning 20-50 % ko’p yuvilib ketayotgani ma’lum bo’ladi, bu esa ekinlar hosildorligiga salbiy ta’sir qilishi shubhasizdir. L.A.Gafurova, N.B.Raupovaning ishlarida (2004) uchlamchi davr qizg’ish yotqiziqlarda shakllangan tipik bo’z tuproqlarda tuproq hosil bo’lish jarayonida hamda tuproq unumdorligida gumusning muhim ahamiyatini o’rganilgan. Uchlamchi-neogen yotqiziqlarda shakllangan tuproqlarning eroziya holatiga uchrashini hisobga olgan holda, ekologik sharoitlarini tahlil qilib, genetik xususiyatlarini aniqladi; gumus miqdori, zahiralari, tuproqdagi gumus moddalarining tarkibi va ularning eroziya jarayonida o’zgarishi, tuproqlar gumusining guruhiy va fraksiyali tarkibi, ba’zi bir fizik-kimyoviy xossalari va gumus holatlari, eroziyalanish darajasi va qiyalik ekspozisiyasiga bog’liq ravishda aniqlangan. M.Faxrutdinova (1998) tomonidan Turkiston tog’ tizmasining shimoliy yon bag’rida “Xalq bog’i” tuproqlari misolida eroziyaga uchragan tog’ tuproqlarini relyefning turli elementlarida hamda o’simlik qoplami ostida gumus hosil bo’lish jarayonining qonuniyatlari o’rganilgan va tog’ mintaqasi tuproq tiplarining gumus tarkibi bo’yicha kompleks tavsif berilgan. N.I.Shadiyeva (2010) tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalaridan ma’lum bo’lishicha, Sangzor havzasida tarqalgan eroziyalangan qo’riq, lalmi va sug’oriladigan tuproqlarini gumus tarkibi eroziyalanmagan shunday tuproqlarga nisbatan yomonligi kuzatildi. Ya’ni ularning gumusi tarkibida kam barqaror fulvokislotalari miqdori turg’un bo’lgan yuqori molekulyar gumin kislotalaridan ustunligi aniqlandi. Eroziyalanmagan va eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan» tuproqlarda esa, gumus tarkibidagi gumin kislotalarining ustunlik qilishi kuzatildi. Ma’lumki, gumin kislotalari azotga boy, kalsiy bilan to’yingan, suvga chidamli agregatlarni hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, gumusning labil holdagi shakli ham eroziyalanmagan tuproqlarda yuqoriligi aniqlandi. Bu shakldagi gumus moddalari tuproq unumdorligini muhim ko’rsatkichi bo’lib, o’simliklar o’sishi va rivojlanishida ahamiyati katta. Tadqiq etilgan tuproqlarning gumusini guruhiy va fraksiyaviy tarkibiga ko’ra, eroziyaga uchragan qiyalik tuproqlarida organik modda tarkibidagi gumin kislota miqdori tuproqni yuqori qatlamlaridan pastki qatlamlariga tomon kamayib boradi. Fulvokislotalari aksincha, yuqoridan quyiga tomon ortadi. Bu esa, eroziya ta’sirida tuproq gumusining turg’un shakli-gumin kislotalari barqaror bo’lmagan fulvokislotalariga nisbatan kamayishi va ularning gumusli holatini yomonlashuvini ko’rsatadi. S.M.Mirxoshimov (1963) O’zbekistonda birinchi bor tuproq eroziyasiga qarshi kurashda ko’p yillik o’tlarni ahamiyatini ko’rsatdi. Eroziyani katta-kichikligi yonbag’irlar o’simlik qoplamini holatiga bog’liq. Qiyalik yerlarni haydash, tuproq eroziyasini kuchaytiradi, ko’p yillik o’tlar ekish esa qiyaliklarda suv oqimini va tuproq yuvilishini 8-10 barobar susaytiradi (Tashpulatov, 1969). A.A.Adilov (1990) Jizzax viloyatini Baxmal tumanida eroziyalangan to’q tusli bo’z tuproqlar ustida izlanishlar olib borgan va bu yerni tuproqlari har xil darajada eroziyalanganligini aniqlagan. U izlanishlarida ko’p yillik o’tlar va ularni aralashmasini (beda, esparset, yeja sbornaya) ekish eroziyalangan tuproqlar unumdorligini va ulardan eroziyaga qarshi chidamliligini oshishiga imkon yaratishini isbotlab berdi va bu tuproq eroziyasiga qarshi kurashishda ilmiy asos bo’lib hisoblanadi. X.M.Maxsudov ma’lumotlariga asosan, tuproqning yuvilishi, suv oqimining tezligi, qiyalikning qavariq va qavariq botiq maydonlarida faollashadi, qiyalik darajasini 3,5 gradusdan 5 gradusgacha va qiyalik uzunligini 30 metrdan 80 mertgacha oshishida suvni loyqalanishi 3,5 barobar ko’payadi, qiyalik darajasi yana 1,5 gradusga va uzunlik 40 metrga oshganda loyqalanishi 1,5 barobar ko’payadi (1989). Shuningdek, X.M.Maxsudov (1998, 2003) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko’ra, eroziyalanmagan to’q tusli bo’z tuproqlarning yuqori qatlamlarida gumus 2,3 %, N 0,15-0,18 % tuproq kesmasining pastki qatlamlarida bu ko’rsatkichlar kamayib borgan. Gumusli qatlam A+V+V2 qalinligi 70-90 sm mexanik tarkibi og’ir va o’rta qumoqdir. Karbonatlar 30 smdan soxta miseliylar ko’rinishida 65 smdan esa ohak zarrachalari ko’rinishida namoyon bo’ladi. Kam eroziyalangan to’q tusli bo’z tuproqlar yuqori qatlamlari 1 % dan ko’p bo’lmagan (yuqori qatlamlari 0,1 %) gumus miqdoriga ega. Gumusli qatlam qalinligi esa 30- 40sm, tuproqni yuqori qatlamlari karbonat hosilalari bilan qoplangan. Uningcha eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan» tuproqlar gumus miqdorini ko’payganligi va gumusli qatlamni qalinligini 100 smga oshganligi azotga boy va karbonatlar miqdori 60-80sm va undan chuqurroqda kuzatiladi. Eroziyaning qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligiga ta’siri g’oyat kattadir. X.Maxsudovning ko’p yillik tadqiqotlarida yuvilgan tuproqlarda g’o’za o’simligi bosh poyasining balandligi yuvilmagan tuproqlardagiga nisbatan past bo’lishi, yuvib to’plangan tuproqlarda esa bo’yi yana ham baland bo’lishi kuzatilgan. Yuvilgan tuproqlarda gul, g’uncha va ko’saklar soni eng kam, hosil nishonalarining to’kilishi esa eng ko’pni tashkil etdi. Paxta hosildorligi ham mana shu xususiyatlarga muvofiq shakllanadi. Eroziya natijasida o’simliklarni oziqa rejimi, tuproqni fizik xossalari yomonlashadi, tuproqda nam zahiralari kamayadi. Shuningdek kuchli eroziyalangan tuproqlar qishloq xo’jalik ekinlarining 1 gr. quruq hosilini olish uchun eroziyalanmagan tuproqlarga nisbatan ko’p nam sarf qiladi, nam to’plash qobiliyati esa, eroziyalanmagan tuproqlardagiga nisbatan kam (Gussak, 1959). Eroziyalangan tuproqlarda hosil pasayishini ana shunday qonuniyati Q.U.Usmonov, A.A.Adilov, M.Yunusov, X..X.Yusupov va S.S.Rustamovni Jizzax viloyatining bo’z tuproqlarida hamda X.M.Maxsudov, Derressa Aberra, G.Mirxaydarova, G.Nabiyeva, G.Djalilova, T.Shamsitdinovlarni Chotqol tog’ oldi tuproqlarida olib borgan tajribalarida ham shu qonuniyatlar tasdiqlandi. Yuqoridagi mualliflarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, bug’doy hosildorligini kamayishi bilan bir qatorda 1000 dona urug’ massasi ham pasayadi. Deressa Aberra (1991) ilmiy izlanishlarida kuzgi bug’doy hosildorligi bo’yicha quyidagicha analogik qonuniyatni kuzatish mumkin: eroziyalanmagan va eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan» tuproqlarda hosildorlik 15,7-18,3 s/ga bo’lsa, o’rtacha va kuchli eroziyalangan yerlarda 10,3-7,2 s/gani tashkil etadi. Shu sababli tuproq eroziyasiga qarshi kurash lalmi dehqonchilikning asosiy muammolaridan biridir. Eroziya hosil miqdorigagina emas, balki tolaning sifatiga ham ta’sir qildi. Tuproq yuvib ketilishining ta’siri ostida bitta ko’sakning massasi kamaydi, yuvilib to’plangan tuproqdagi ko’sak massasi esa oshdi. Tolaning pishiqligi ham xuddi shunday nisbatlarda o’zgardi. Yuvib ketilgan tuproqda tolaning chiqishi ham past darajada bo’ldi. Eroziya ta’siri ostida chigitning holati keskin o’zgarishini qayd etib o’tish muhimdir. 1000 dona chigit massasi yuvilgan tuproqlarda eng kam, yuvilmagan va yuvilib to’plangan tuproqlarda esa eng ko’p bo’lgan. Degradasiyaga uchragan yuvilgan tuproqlarda yetishtirilgan paxtaning chigiti ekish uchun yaroqli emas. Irrigasiya eroziyasi tuproq unumdorligiga o’rnini to’ldirish qiyin bo’lgan ziyon yetkazibgina qolmay, hosildorlikni pasaytirib yuboradi, bundan tashqari paxta tolasining sifatini yomonlashtiradi hamda o’simliklarni nasliga ham salbiy ta’sir qilib, navning ko’rsatkichlarini buzilishiga olib keladi. Umuman olganda, eroziya jarayoni hamma ekinlarga, jumladan, g’alla, ozuqabop, mevali, sabzavot, poliz ekinlariga va boshqalarga salbiy ta’sir yetkazadi. Ma’lum bo’lishicha, 1mm tuproq qatlamini qayta tiklash uchun o’simlik qoplami yaxshi bo’lgan taqdirda 100-200 yildan 1000 yil va undan ham ko’proq vaqt talab etilishi ma’lum, ya’ni keyingi 70-100 yillar mobaynida yerdan noto’g’ri foydalanishi oqibatida keyingi kamida 1000 yillar va hatto 10000 yillar mobaynida tabiat kuchlari bajargan ishlarning natijalari yo’qqa chiqarilishi mumkin. Shu bois, tuproqni eroziya jarayonlaridan muhofaza qilish hozirgi kunning g’oyat o’tkir jahonshumul muammosidir. Eroziya jarayonlari ro’y berishi natijasida yerlarni degradasiyalanish muammolari nafaqat O’zbekistonda, balki chet mamlakatlarda ham dolzarbdir. Ma’lum bir mintaqaning tuproq hosil bo’lish jarayonining o’ziga xos regional xususiyatlarini hisobga olmagan holda yerlardan oqilona foydalanmaslik, o’rmonlarni yo’q qilinishi, chorva mollarini tartibsiz boqilishi oqibatida tabiiy tuproq qoplamining o’zgarishiga, tuproq unumdorligini pasayishiga, qishloq xo’jalik ekinlari hosilining kamayishi va ular sifatini pasayishiga olib keluvchi eroziya jarayonlarini yanada kuchaytiradi. Shunday ekan, eroziyalangan tuproqlar unumdorligini saqlash, oshirish va muhofaza qilish masalalari, shuningdek respublikamizning turli tabiiy-ekologik mintaqalaridagi yer resurslaridan maqsadga muvofiq foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan hisoblanadi (Maxsudov, Djalilova, 2006). Ma’lumki, eroziya jarayonlarining paydo bo’lishi va rivojlanishiga asosan 2 xil omil ta’sir etadi: tabiiy va antropogen. Inson tomonidan yerning o’zlashtirilishi va g’ayri tabiiy usullar qo’llab noto’g’ri foydalanishi natijasida eroziya jarayonlari sezilarli rivoj oldi. Hozirgi zamon eroziyasi yuqorida ko’rsatilgan ikkala omil bir- birlari bilan birlashishi natijasida namoyon bo’layotir. Iqlim o’zgarishi, yer yuzasining notekisligi, yerning geologik - geomorfologik kabi tabiiy omillar bilan birgalikda inson tomonidan yer, suv manbalari noto’g’ri foydalanilishi tuproq suv va shamol eroziyasini rivojlanishiga asosiy sababdir. Eroziya jarayonlarining rivojlanishida iqlimning roli. O’zbekiston iqlimining tuproq paydo bo’lishidagi va eroziya jarayonlarini rivojlanishidagi rolini o’rganishda birinchi navbatda hududning meridian bo’ylab 920 km dan ko’p cho’zilishi iqlimning Janubdan – Shimolga qarab o’zgarishini xilma-xilligi inobatga olinadi. Bu o’zgarishlarga suvsiz jazirama cho’llar, adirlar, tog’ oldi va tog’ mintaqalarining joylashishi sababdir. Ma’lumki, iqlimning o’zgarishiga asosan tog’lar, tog’ vodiylari, ularni ekspozisiya bo’yicha joylanishi, tog’larning balandligi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun O’zbekiston hududida iqlimning shakllanishi atmosfera sirkulyasiyasining xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Yoz oylarida Markaziy Osiyoning sahro va cho’llardan iborat katta kengliklarida bir zayildagi kuchli qizigan kontinental jazirama issiq hukm suradi. Shuning uchun yoz bo’yi havo ochiq, behad issiq bo’ladi. Sovuq mavsumda esa kontinental-subtropik va mo’tadil kengliklarning sovuq massalari o’rtasida Markaziy Osiyoda janubiy siklonga xos rivojlanadigan sovuq oqim hosil bo’ladi, qishki-bahorgi seryomg’ir davr shuning oqibatidir. O’zbekiston mintaqasida iqlimning shakllanishi ob-havo sharoiti xususiyatlariga bog’liq. L.N.Babushkin (1964) ko’rsatib o’tganidek, G’arbdan kelayotgan atmosfera havo massalari va janubiy-g’arbdan keluvchi tuproq havoning iliq massasi namlik manbalari hisoblanadi. Tog’larga yaqinlashgan sari yonbag’irlardan yuqori ko’tarilayotgan bu havo massalari soviydi, namlik suyuqlashadi va yog’in-sochinga aylanadi. O’zbekistonga yog’in-sochin miqdori joyning dengiz sathidan ko’tarilib borishiga qarab ko’payish qonuniyati shu bilan izohlanadi. Shuning uchun O’zbekiston iqlimi gidrotermik rejimga asosan tekis kenglik bo’yicha ekstraarid iqlimli va pastlikdan yuqori balandlikka qarab ekstraaridli, arid, subgumidli va gumid subnival iqlim turlariga bo’linadi. Ko’rsatilgan ana shu to’rtta iqlimli mintaqa respublika hududlari relyefiga, ya’ni geomorfologik rayonlariga to’g’ri keladi. Turon pastekisliklari, tog’ osti va tog’ tagi baland tekisliklari, o’rta tog’li va yuqori baland tog’ mintaqalariga bo’linadi. Bu to’rtta iqlim sharoitlarida tuproq hosil bo’lish jarayonlari turlicha kechadi va shu jarayonlar tufayli hududimizda har xil tuproq tiplari, tipchalari paydo bo’lgan. Ya’ni ekstraarid - cho’l tekisliklarda yog’in-sochin 70-200 mm, baland-past tekisliklar - arid mintaqalarda 250-350 mm bo’lsa, o’rta tog’ - subgumidli mintaqalarda ularning miqdori 750-1000 mm va undan ko’proq, gumid subnival mintaqali baland tog’larda esa 350-400-500 mm va undan oshadi. Joy dengiz sathiga nisbatan ko’tarilgan sari, odatda, havoning o’rtacha harorati pasayadi, haroratning vertikal gradiyentlari turli sharoitlarda har xil bo’ladi: qishda kamroq, odatda ko’tarilishning har 100 m hisobiga 0,2 – 0,50 S atrofida, yozda esa ko’proq 0,7 – 0,80 S. Tog’ va yaylov mintaqalarining iqlimi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ma’lumki, dengiz sathidan yuqorilashgan sari yog’in miqdori ham ko’paya boradi, harorat esa pasayadi va umumiy bug’lanish kamayadi. Shuning uchun, baland tog’ cho’qqilarida yoz oylarida ham erib ulgurmaydigan qorlar va muzliklarni ko’ramiz. O’zbekiston iqlimi o’ziga xos xususiyatlarga ega, chunki u okean va katta dengizlardan juda uzoqda joylashganligi sababli tipik kontinental iqlimli o’lkalar qatoriga kiradi. Serquyosh jazirama yoz, sovuqroq qish, sutka va yil davomida haroratning keskin o’zgarib turishi, yog’inning kamligi va havoning quruqligi O’zbekiston iqlimining asosiy xususiyatlaridandir. Albatta, bu xususiyatlar cho’l va adir mintaqalarida (tog’ oldi, tog’ osti) tog’ mintaqalariga nisbatan yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Suv eroziyasiga bevosita ta’sir etadigan tabiiy holatlardan eng muhimi atmosfera yog’in-sochinlaridir. Yog’in-sochin yer yuzasida suv oqimi hosil qiladi va tuproq yuvilishini keltirib chiqaradi. Ustki oqim tuproqning suv singdiruvchanligi yetarlicha bo’lmagan tuproqlarda kuchli yomg’irlar va qor erishi davrida yonbag’irlarda paydo bo’ladi. Havodan tushgan yog’in suvining yillik miqdori eroziyaning faqat ma’lum qadar xavfi borligini aks ettiradi. Yog’in- sochinning yil mavsumlari bo’yicha taqsimlanishi, yomg’ir tomchisining yirik va mayda bo’lishi ko’proq ahamiyatga ega. Negaki, eroziya jarayonlarining namoyon bo’lish ehtimoli shunga bog’liq bo’ladi. Yog’in-sochinning miqdori va xususiyati, qor to’planishi va qor erishi, tuproqning harorat va suv maromi kabilar suv eroziyasi jarayonlarining jadallashuviga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Iqlimning tik zonalliligiga xos ko’rsatib o’tilgan xususiyatlar hisobga olinib, lalmikor dexqonchilikning rayonlashtirish sxemalari ishlab chiqilgan. Ulardan birinchi, eng takomillashganini donchilik ilmiy-tadqiqot instituti xodimi G.A.Lavronov taklif qilgan. Bu sxemada 3 ta vertikal mintaqa ajratilgan, bunda lalmi ekinlarni o’sish va rivojlanishi uchun namlikni, ya’ni atmosferadan tushadigan yog’in miqdori e’tiborga olingan: yog’ingarchilik yetmaydigan (och tusli bo’z tuproqlar poyasi) yog’ingarchilik yarim yetarli (tipik bo’z tuproqlar) va yog’ingarchilik yetarlik yerlarga ajratgan (to’q tusli bo’z tuproqlar va kam ishqorsizlangan jigarrang tuproqlar). O’zbekistonning tog’ oldi iqlimini I.P.Gerasimov (1948) taklifi bo’yicha arid iqlim deb atash qabul qilingan. Atmosfera yog’inlari nisbatan uncha ko’p bo’lmagani holda havo haroratining sutkalik va yillik o’zgaruvchanligi kattaligi bu iqlimga xos xususiyatidir. O’zbekiston iqlimi uchun qishki vegetasiya davrining mavjudligi xos bo’lib, bu kuzgi boshoqli ekinlar uchun juda muhim. Lalmi yerlarda yillik harorat va yog’inlar maromning o’zgarishlari majmui vegetasiyaning ikki keskin farq qiluvchi davrlarini yuzaga keltiradi. Bular: bahorgi – mezotermik (nam, salqin) va yozgi – kserotermik (quruq, issiq) davrlar. Lalmi yerlarning xususiyatlaridan biri, bu ─ tuproq-iqlim sharoitlarining juda xilma – xilligidir. Kenglik kesimida talay farqlar mavjudligi sababli A.Z.Genusov, B.Gorbunov va N.Kimberg, L.N.Babushkin O’zbekiston lalmi yerlarini quyidagi tuproq-iqlim okruglariga bo’lganlar: Chirchiq-Angren, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo okruglari va hokazo. Iqlimni eroziya jarayonlari rivojiga yana bir ta’siri – bu shamoldir. Shamol eroziyasini (deflyasiyaning) vujudga kelishida asosiy omil ─ shamol hisoblanadi. Eroziya rivoji uning tezligi, yo’nalishi, yog’inning miqdori, mavsumiyligi, harorati va takroriyligiga bog’liq. Ko’proq yer yuzasidagi tuproq zarrachalarini chang- to’zonga aylantirib havoga ko’taradi va eroziya- deflyasiya holatini hosil qiladi. O’zbekistonda shamol eroziyasi bo’yicha ilmiy- tadqiqot ishlari olib borgan olimlar Q.Mirzajonov, Sh.Nurmatov, M.Hamrayev, A.Qayumovlarning ma’lumotlariga qaraganda, yer yuzasidan 10 sm balandlikda 12-15 m/s tezlik bilan esgan shamol, deflyasiya jarayonini boshlab beradi; 10-15 sm balandlikda 12-15 va 16-25 m/sek tezlikda esganda kuchli shamol eroziyasi ro’y bergani ta’kidlangan. Bunda tuproq zarrachalari bilan birga o’simliklar ham uchirilib uzoq-uzoq joylarga, yo’llarga, suv havzalariga keltirib tashlangan. Shunday qilib, iqlim ko’rsatkichlari eroziya va deflyasiya jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi eng muhim omillardan hisoblanadi. Yer yuzasining tuzilishi. O’zbekiston hududining relyefi tekislik va adir-tog’ qismlardan tashkil etgan. Respublikamizning sharqida Tyan-Shan va Oloy tog’larining g’arbiy tarmoqlari, Hisor, Turkiston, Zarafshon, Chotqol, Pskom va Qurama tog’ tizmalari joylashgan. Bu tog’larning o’rtacha balandligi 1600, 2000- 2500 metr, ayrim cho’qqilarining balandligi esa 4600 metrdan oshadi. Baland tog’ qoyalari, ayniqsa ularning cho’qqilari yoz oylarida ham erib tugamaydigan qorliklar bilan qoplangan. Bu qorlik va muzliklar daryolarimizning bitmas-tuganmas suv manbalaridir. Tog’li yerlarning relyefi notekis-pastliklar va balandliklardan iborat. Bu yerda bir-biriga ketma-ket ulanib ketgan vodiylar, tik balandliklar, nihoyatda tor daryo va do’ngliklar bilan bir qatorda juda manzarali yaylovlar, tog’ tekisliklar ham bor. Ma’lumki, respublikamiz yer yuzasining tuzilishi eroziya jarayonlari, ayniqsa suv eroziyasining rivojlanishiga ma’lum qadar bog’liqdir. Relyef yer betida issiqlik va namlikning taqsimlanishiga, ob-havo yog’inlarining xususiyat va miqdoriga hamda suv oqimiga katta ta’sir ko’rsatadi. Uning ta’siri mahalliy eroziya bazislarining chuqurligi, yonbag’irlarning tikligi (qiyalik darajasi), uzunligi va ekspozisiyasiga ham bog’liq bo’ladi. O’zbekiston sharoitida eroziya jarayonlarining rivojlanishida, eroziya manbalarining to’planishida yonbag’irlarning shakli katta rol o’ynaydi. Ular asosan shakliga ko’ra: to’g’ri qiyalikli yonbag’ir, qabariq, botiq va zinapoyasimon qiyali yonbag’irlarga bo’linadi. Janubga va sharqqa qaragan qiyalik yonbag’irlari shimolga va g’arbga qaraganlariga nisbatan 18-25 kun oldinroq qor qoplamidan holi bo’ladi. Janubiy yonbag’irlarda qor erishi jadalroq kechadi. Shu sababli boshqa shart- sharoitlar deyarli bir xil bo’lgani holda, tog’li hududlarda janubga qaragan yonbag’irlardagi tuproq suv eroziyasidan, shimoldagi yonbag’rli tuproqqa qaraganda ko’proq eroziyalangan. Yonbag’ir nishabligi va uzunligi oshib borgan sari odatda oqib tushayotgan yog’in suvi oqimlarining tezligi kuchayadi, shunga bog’liq holda tuproq yuvilishi va oqizib ketilishi ham jadallashadi (Xonazarov, Kumzullayev, 1999). X.M.Maxsudovning (1989, 1998) ma’lumotlariga ko’ra, yonbag’ir qiyalik darajasi oshgan sari tuproqning yemirilish darajasi ham oshadi. Agar nishabligi 1-3 gradusgacha bo’lgan yonbag’irlarda, asosan, yemirilmagan yoki sust eroziyalangan tuproqlar tarqalgan bo’lsa, qiyaligi 3-5 gradusli yonbag’irlarda o’rtacha eroziyalangan, 5-7-10 gradusdan ham tik qiyaliklarda, asosan kuchli yemirilgan bo’z tuproqlar uchraydi. Relyef yer yuzasidagi suv va havodan tushadigan yog’in-sochinlarning taqsimlanishiga, qiyalik bo’yicha oqimlarning tezligiga, tuproq va zaminning yemirilishi (yuvilishi) jadalligiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi. Bu borada, O’zbekistonning relyefi juda xilma-xil bo’lib, asosan, sharqdan va janubiy sharqdan g’arbga va shimoliy g’arbga tomon asta-sekin pasayib boradi. Yonbag’irlarning qiyalik darajasiga qarab tuproq erozilanishi gektariga quyida keltirilgan ko’rsatkichlar miqdorida bo’lishi mumkin:  10-30 gacha bo’lgan qiyalikda -10-15 t/ga,  30-50 da - 15-25 t/ga,  50-70 da - 25-35 t/ga,  70-100 atrofida bo’lganida - 35-50 t/ga va undan ko’p tuproq yuvilishi mumkin. Geologik-geomorfologik shart sharoitlar. O’zbekiston hududi geologik – geomorfologik jihatdan Turon pasttekisligi, Ustyurt platosi va tog’ oldi pasttekisliklar, adirlar, baland tog’ Tyan-Shan va Pomir-Oloy tizmalarini o’z ichiga oladi. Bu maydonlarning ko’p qismini Chotqol, Qurama, Turkiston, Zarafshon va Hissor tog’ tizmalari va tog’ oldi mintaqalari, ulardan keyin adirlar, lyossli tekisliklar, daryo vohalari qamrab olgan. Tog’li mintaqalarda o’ziga xos balandliklarning murakkab relyefi eroziya bazisining chuqurligi, tik qiyaliklar, chuqur soylar bilan xarakterlidir (Maxsudov, 1989, Tursunov va b., 2009). O’zbekiston quyidagi litologik-geomorfologik rayonlarga ajratiladi:  Baland tog’li mintaqalar (Chotqol, Qurama, Turkiston, Xissor tog’lari).  O’rtacha balandlikdagi tog’ mintaqalari.  Past tog’ va tog’ oldi mintaqalari, bu yerlarda asosan to’rtlamchi davr yotqiziqlari, qiyalik yonbag’irlarda chag’irtoshli mayda zarrachali prolyuvial- delyuvialli yotqiziqlar bilan qoplangan.  O’r-qirli tog’ oldi mintaqasi, relyefi baland-past yonbag’irli qiyaliklardan iborat. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar asosan lyoss va lyossimon yotqiziqlar hamda skeletli mayda zarrachali prolyuviydan iborat.  Tog’ oldi pasttekisliklari, daryolarning yuqori terrasalari, relyefi baland- past qiyaliklardan iborat bo’lib, lyossimon va skeletli-mayda zarrachali prolyuviy bilan qoplangan.  Tog’ etagi tekisliklari, daryolarning yuqori terrasalari baland-past relyefli bo’lib, lyossimon yotqiziqlar bilan qoplangan, qolgan hududlar tekis relyefli bo’lib har xil yoshdagi geologik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Bularning ichida qadimiy uchlamchi davr “neogen” yotqiziqlari bilan qoplangan jinslar uchraydi. Ushbu rayonlar yerlarining geologik-geomorfologik tuzilishi jihatidan relyefi murakkab to’lqinsimon baland-past yonbag’irlardan iborat bo’lib, eroziya jarayonlari rivojiga yordamlashadi, chunki lyoss va lyossimon yotqiziqlar eroziyaga oson beriladi, yemirilib jarliklar hosil qiladi. Qumoqli, qadimiy uchlamchi davr yotqiziqlari yemirilishga ancha chidamli, qumoqli yengil qumoqli eol yotqiziqli shamol eroziyasiga oson uchraydi. O’zbekistonning Farg’ona vodiysida rivojlangan adirli maydonlardagi tuproqlarning, ayniqsa 30-50 sm chuqurliklarda joylashgan va usti g’ovak yotqiziqlar qoplagan zich tog’ jinslari (granit, slanes va qumtoshlar) suv eroziyasi jihatidan juda xavfli. Hozirda bu yerlarda noto’g’ri sug’orib dehqonchilik qilish oqibatida ko’pgina maydonlar tashlandiq yerlarga, jarliklarga aylanib, qishloq xo’jalik aylanmasidan chiqib ketmoqda. Shunday qilib, geologik-geomorfologik jihatdan qayd etilgan mintaqalarning ko’pchiligi bo’linib–bo’linib ketgan tog’li va to’lqinsimon past-balandliklardan iborat murakkab relyefga ega. Bu relyeflarda rivojlangan tuproqning va tuproqosti qatlamlarining eroziyaga uchrashi oson kechadi. Ayniqsa daryolarning yuqori terrasalariga tutashgan tog’ oldi va to’lqinsimon past-baland relyefli tog’ etagidagi adirlar katta qiziqish uyg’otadi. Bulardan tashqari respublikamiz hududida loyli, qumoq lesslar va skeletli-mayda zarrali yotqiziqlarda rivojlangan bo’z tuproqlar mavjud. Bu yerlar asosan sug’oriladigan va lalmikor dehqonchilik mintaqalari bo’lib, paxta, donli – boshoqli va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari o’stiriladi. Bundan tashqari bu mintaqalarda bog’dorchilik va uzumchilik ham rivojlangan (Maxsudov, 2003). Eroziya jarayonining rivojlanishida o’simlik qoplamining roli. Ma’lumki, tuproq paydo bo’lishida, shuningdek, oziqa-kul elementlarining biologik aylanishida, tuproqni organik moddalar bilan ta’minlanishida o’simliklar asosiy va yo’naltiruvchi omil hisoblanadi. Ayniqsa tuproq paydo bo’lishida oliy o’simliklarning roli kattaligi, ya’ni tuproqning rivojlanishi o’simliklar formasiyasi bilan bevosita bog’liqligini ko’rsatadi. Bu borada akademik V.R.Vilyams ta’limotiga murojaat qilsak, o’simliklar, jonivorlar dunyosining tuproqqa ta’sirini asosan to’rtta o’simliklar formasiyasiga bo’lganini aniqlaymiz: 1. O’rmon-daraxt formasiyasi. Bu formasiyada asosiy organik modda yaratuvchi daraxt o’simliklari bo’lib, ularning chirigan ildizlari va qoldiqlarini zamburug’lar va aktinomisetlar parchalaydi. 2. Pichan o’t o’simliklari formasiyasi. Bu formasiyada asosiy organik modda yaratuvchi pichan o’tlari bo’lib, ularning qoldiqlarini anaerob bakteriyalar va qisman aerob bakteriyalar parchalaydi. 3. Dasht o’tlari formasiyasi. Bu formasiyada asosiy organik modda yaratuvchi dasht o’tlari bo’lib, uning qoldiqlarini aerob bakteriyalar va qisman anaerob bakteriyalar parchalaydi. 4. Cho’l sho’ra o’tlari va buta o’simliklari formasiyasi. Bu formasiyada asosiy organik modda yaratuvchi cho’l buta o’simliklari bo’lib, uning qoldiqlarini aktinomisetlar, aerob bakteriyalar va zamburug’lar parchalaydi. O’zbekiston tuproqlarida akademik V.R.Vilyams ko’rsatgan mana shu to’rt o’simliklar formasiyasining hammasi uchraydi va bularning ta’sirida turli xil tuproq tiplari va tipchalari hosil bo’ladi. O’simliklarning hamma xillari eroziyaga qarshi tura oladigan eng kuchli omil hisoblanadi. O’simliklarning ta’sir ko’rsatish darajasi ularning xillariga va o’simliklarning o’sish sharoitiga bog’liq: ya’ni o’simlik qancha yaxshi rivojlansa va tuproqning qoplama darajasi yuqori bo’lsa, shunchalik o’simliklarning tuproqni eroziyadan ximoyalash va suvlarni taqsimlash roli oshadi, chunki kuchli yomg’ir tomchilari o’simlik ustiga tushadi va so’ngra yerga tushadi tuproq qa’riga singib, tuproq donachalarini yemirilishdan saqlaydi. Bunda birmuncha miqdordagi yog’in o’simliklarning yer ustidagi qismida saqlanadi, natijada tuproq yuzasida oqim paydo bo’lmaydi. Olimlarning kuzatishlariga qaraganda, havodan yoqqan yog’in- sochinlarni madaniylashgan o’simliklar 11 foizgacha, daraxtli o’simliklar 30 foizgacha ushlab qolishi aniqlangan. O’simliklar o’z ildizlari bilan tuproq zarrachalarini mustahkamlab va yog’in suvlarini oqib ketmasdan tuproq qariga singishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, o’simliklarning eroziya jarayonlariga qarshi tura olish qobiliyati ular ildizlarining tarmoq yoyib rivojlanganligiga, qalinligiga va o’sishiga bog’liq. O’simlik ildizlarining chirishi natijasida ularning yo’llari ochilib, tuproqda g’ovaklik kuchayadi va shu sababli tuproqning suv o’tkazuvchanligi oshadi, o’simlik ildizlarining qoldiqlari ta’sirida tuproq organik moddalarga boyiydi, tuproq tuzilmasi donadorligi yaxshilanadi, unumdorlik oshadi. Ma’lumki, yer usti o’simliklar bilan yaxshi qoplansa, namlikni parlanishdan va tuproqni qurg’oqchilikdan saqlaydi. Tuproqni shamol eroziyasidan saqlashda o’simliklar qoplami nihoyatda katta ahamiyatga ega. Tuproq yuzasida o’simliklar qancha yaxshi rivojlansa, yer yuzasidagi shamol tezligini kamaytiradi, tuproq zarrachalarini ushlab qolib, shamolni kuchli yo’li pasayadi. Natijada shamol eroziyasining rivojlanishi yo’li to’siladi, tuproq unumdorligi saqlanadi. Har xil o’simliklar qoplami eroziyadan saqlash xususiyati bo’yicha quyidagicha joylashadi:  O’rmon-daraxt o’simliklari  Pichan o’t o’simliklari  Mevali ko’chatzorlar (ularning qator oralari o’simlik qoplamida bo’lsa)  Qishloq xo’jalik ekinlari: a) boshoqli, dukkakli o’simliklar aralashmasi; b) boshoqli don ekinlari; v) dukkakli ekinlar; g) chopiqli ekinlar. Olimlarning kuzatishlaricha eng kuchli deflyasiya va suv eroziyasi o’simliksiz qiyalik yerlarda va yozda haydalgan ang’izlarda bo’ladi. Olimlarning ta’kidlashicha, ko’p yillik o’tlar, dukakli o’simliklar tuproqni eroziyadan eng yaxshi ximoya qiladi, ikkinchi o’rinda yoppasiga ekiladigan bir yillik kuzgi ekinlar, uchinchi o’rinda bahorgi boshoqli ekinlar tuproqni ancha bo’sh himoyalaydi, chopiq qilinadiganlari – tuproqni eroziyadan eng yomon himoyalaydi. O’simliklarning tuproqni himoyalashdagi roli rivojlanishning turli bosqichlarida turlicha bo’ladi. Bu o’simliklarning yer ustki massasi va ildiz tizimining holatiga bog’liq bo’ladi. Muayyan davrda barg yuzasining proyektiv qoplami qanchalik to’liq bo’lsa, o’simliklarning yashil massasi qanchalik ko’p bo’lsa, ular tuproqni eroziyadan shunchalik yaxshi himoya qiladi. Shu boisdan ekinlarni parvarishlash agrotexnikasi: ekishning maqbul me’yorlarini qo’llash, qatorlar orasi kengligi, ekishning to’g’ri yo’nalishi, o’g’itlar solish va o’simliklarning rivojlanishiga ko’maklashadigan boshqa usullar katta ahamiyatga ega. Respublikamizning ko’pgina cho’l va tekislik-tog’ etaklari, adirli va tog’ mintaqalaridan iborat mo’tadil iqlim poyasida joylashgan. Mintaqalar doirasida iqlim va tuproq sharoitlaridagi katta farq o’simliklar qoplamining xususiyati va yerlarning o’zlashtirilishi darajasi bilan bog’liq. Eroziyaga moyil yerlarga bahorikor donli va chopiqtalab ekinlar ekilganda tuproq agregatlari parchalanadi, tuproq haydalma osti esa zichlashadi. Natijada ularning suv o’tkazuvchanligi yomonlashadi. Bu yuza oqimning ko’payishiga va yuvilishining keskin oshib ketishiga sabab bo’ladi. Bu ekinlar o’stirilganda tuproq o’simlik qoplamisiz yumshoq g’ovak holatda bo’ladigan payt bahorgi kuchli jala yomg’irlar davriga to’g’ri keladi. Shu sababli proyektiv qoplam o’simliklarning tuproqni himoyalash xossalarini belgilovchi asosiy ko’rsatgich hisoblanadi. Ko’p yillik o’tlar va kuzgi ekinlar tuproqni juda yaxshi himoya qiladi. Shunday qilib, o’simlik qoplami qanchalik qalin bo’lsa eroziya va deflyasiya jarayonlarining rivojini kamaytiradi, tuproq unumdorligi yaxshilanadi. Tuproq qoplamining holati. Eroziya va deflyasiya jarayonlarining borishida tuproq sharoitlari, uning asosiy xossalari, nam ushlash darajasi va tuproqning gumusli qatlam qalinligi muhim ahamiyatga ega (Maxsudov, Gafurova, 2012). Respublikamiz xududining tabiiy sharoitlari o’zgaruvchan bo’lganligi sababli tuproq ham xilma-xildir. Hududimiz tuprog’ini quyidagi tuproq mintaqalariga ajratish mumkin:  Cho’l mintaqasi tuproqlari  Pasttekislik va daryo vohalarining gidromorf tuproqlari va sho’rxoklar  Tog’ etagi prolyuvial va tog’ oldi bo’z tuproqlari  O’rta va past tog’ tuproqlari  Baland tog’ mintaqasi tuprog’i. T u p r o q e r o z i y a s i n i k e Tuproqni eroziyadan saqlash muammosi dunyoning arid iqlimi mintaqasida joylashgan ko’pgina mamlakatlar uchun, shu jumladan O’zbekiston hududi uchun ham dolzarb muammodir. Chunonchi, respublikada eroziyaga uchragan yer maydonlari 1772,3 ming gektarni yoki haydaladigan yerlar umumiy maydonining 40% tashkil etadi. Shulardan 721,9 ming gektari irrigasiya eroziyasiga /X.M.Maxsudov, 1989/, salkam 50 ming gektari jarlik eroziyasiga /A.Nig’matov, 1988/, 700,4 ming gektari lalmi eroziyasiga /X.M.Maxsudov, 1989/ va 300 ming gektari shamol eroziyasiga duchor bo’lgan /K.M.Mirzajonov, 1976/. Eroziyaga uchragan yerlarda dehqonchilik madaniyati darajasini yuksaltirish ularni eroziyadan, paxta yakka hokimligining ta’siridan keyin tuproq unumsizlashidan himoya qilish qishloq xo’jalik ekinlari hosilini tubdan ko’paytirish va barqarorlashtirishning eng arzon hamda samarali yo’li hisoblanadi. Tuproq eroziyasi tarixida qishloq xo’jaligini jadal rivojlanishi natijasida yerlarni unumdorligi holatini saqlab qolishi va yuqori hosil olish Yaqin Sharq Mesopatamiyada, Gresiya, Rim va boshqa mintaqalarda (Bennet yilda) aniqlanganligi keltirilgan.AQShda Hammond Bennett asarlarida “Ota tuproq saqlash” deb nomlangan asarida eroziya jarayonlaridan saqlash keng ochyaib berilgan. Bundan tashqari Troeh va boshqalar. (2004) eroziya jarayonlarini ilmiy jixatdan sodir bo’lishini muhofaza qilish juda muhim ekanligini o’z asarlarida keltirgan. Shuningdek dunyo bo’ylab eroziya jarayonlariga qarshi kurash, tuproq unumdorlik samaradorligini oshirish ekologik toza maxsulotlarni yaratish xozirgi kunning bosh strategiyasidir. Tuproqni eroziyadan va suvni ifloslanishidan saqlash, turli nomenklaturalar va stavkalar qo’yida keltirilgan olimlar tomonidan ajratilib o’rganilgan ( Blanco, F. and R. Lal. Principles of soil conservation and management. Springer. 2008. 5-6b.) Sug’oriladigan dehqonchilikda asosan irrigasion eroziya rivojlangan yerlarning meliorativ holati to’g’risida gapirsak, demak ular rivojlangan hududlar asosan past-baland relyefli, har xil nishabli qiyaliklarga ega bo’lgan tog’li va tog’ oldi hududlarda ham eroziyaga uchragan, o’rtacha eroziyala uchragan va kuchli eroziyaga uchragan tuproqlarga ajratiladilar, qiyaliklar pastida yuvilmali tuproqlar paydo bo’ladi – bu tuproqlar tepadan yuvilib tushgan melkozem zarrachalaridan paydo bo’ladi. Irrigasion eroziyaga uchragan tuproqlarda sug’orish ishlari alohida usulda bo’lishi zarur. Bu yerlarda kam miqdorda suv bilan tez-tez sug’orib turish, egatlar imkoniyati boricha kam qiyalik qilinib olish. Solinadigan mineral o’g’itlar miqdori 25-30 % ko’p bo’lishi, Siderat ekinlarni ekish, bedazorlarni haydash, go’ng va boshqa organik o’g’itlar solish, g’o’zapoyani maydalab solish, xlorella ko’llash va boshqa tadbirlar q i l i s h z a r Yer-tuproq –inson hayot-faoliyatining eng zarur yashash joy, ozuqa yetishtiradigan maydoni. Yer turli ta’sirlar natijasida biologik buziladi, ekologik ifloslanadi va dehqonchilik borasida tuproq hosildorligi pasayadi. Antropogen jaryonlar natijasida yerning foydali fondi buziladi, hosildor yerlar turli qurilishlar va yo’llar o’tkazishga olinadi. Ishlab chiqarishda eroziya va digressiya jarayonlari global xarakterga ega bo’lib, ekin yerlarining maydoni yil sayin qisqaradi. Muhit ifloslanishi natijasida ekosistemalar ichidagi trofik jarayonlar- moddalar hosil bo’lishi, ularning aylanishi va energiya oqimining funksiyalari buziladi. Atmosferada fotokimyoviy suv, tuproq biotoplarida esa kimyoviy-biologik jarayonlarning bir-biriga ta’siri va hamjixat tabiiy harakatining buzilishidan tirik organizmlar rivojlanishi, ular qayta ishlaydigan va tiklaydigan moddalar miqdori, muhitdagi elementlarning bir-biriga balansi buziladi va oxir-oqibatda biotop-muhit yaroqsiz, o’lik maydonga aylanadi. Yuza eroziyasi o’rmon rayonlarda kam kuzatiladi.Sirt eroziyasinig xosil bo’lishiga quydagi tabbiy jarayonlar sabab bo’ladi; jarliklar ,kuchli yong’inlar, antropogen omillar. Natijada ,tuproqning sirti o’pirilib tuproqning mineral qismi yuzaga chiqib qoladi.Masalan, Amazonka tuproqlarida eroziyasi jarayonlarning sodir bo’lishiga o’rmonlarning kesilishi va re’lefning qiyaligi sabab bo’ladi1 Tuproqda moddalar aylanishi jarayonlarida og’ir metallarning zaharlilik darajalari turli holatlarda o’zgaradi, ammo ularning harakatchan formalari juda xavfli toksik elementlar hisoblanadi, chunki ular tirik organizmlar tanasiga tez o’tadi va ularni zaharlab nobud qiladi. Tuproqning bioekologik holatining yomonlashishi natijasida mikroorganizmlar tomonidan mikrotoksinlar hosil qilish jarayonini tezlashtiradi va bu narsa tuproqda aytib bshlmaydigan salbiy ekologik voqyeliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Tuproqlarning eroziyaga uchraganligiga ko’ra qishloq xo’jalik ekinlariga beriladigan azot hisoblab chiqish koeffisenti. Ko’rsatkich Koeffisiyent (KN) Eroziyaga uchramagan 1,00 Kuchsiz eroziyaga uchragan 1,10 O’rtacha eroziyaga uchragan1,20 Kuchli eroziyaga uchragan1,50 1 Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 7-бет 22-rasm. Tuproqlarning shamol va suv natijasida yemirilishi Nazorat savollari 1. Eroziyaning asosiy turlarini izohlang? 2. Eroziyaning namoyon bo’lishida ayrim omillar va sharoitlarning rolini tushuntiring? 3. Eroziyaning rivojlaniishiga o’simliklar ta’sirini aytib bering? 4. Eroziyaga uchragan tuproqlarni tasniflash prinsiplarini aytib bering? 5. Turli darajada eroziyalangan tuproqlar diagnostikasini ko’rsating? 6. Eroziyaga chalingan tuproqlarning qanday xossalari va xususiyatlari yomonlashadi? 7. Eroziya qayerlarda ko’p tarqalgan? 8. Eroziyaning zararlarini tushuntirib bering? 9. Jarlanish eroziyasi va uning zarari haqida so’zlab bering? 10. Tuproqlarni eroziyadan saqlashdagi asossiy tadbirlarni tavsiflang va ularning zonal xususiyatlarini ko’rsating? 11. Irrigasion eroziya, uning oldini olish va qarshi kurash tadbirlarini ta’riflang? 12. Shamol eroziyasi va unga qarshi kurash chora tadbirlari nimalardan iborat? Tavsiya qilingan adabiyotlar. 1. Boboxo‘jayev I., Uzokov P.- “Tuproqshunoslik”. “Mehnat” T 1995. 2. Qo‘ziev R.K.- «Genetik tuproqshunoslik muammolari», T.1996 3. Гафурова Л.А ва бошқалар “Мелиоратив тупроқшунослик” –Т. 2002 4.Кауричев И.С. «Почвоведение», Москва «Высшая школа», 1989 5. Маxсудов X.М., Одилов А.А. Эрозияшунослик Т.1998 й. 6. Турсунов Л. - “Тупроқ физикаси”, “Меҳнат” нашриёти. Т.1988 . 7.И. Турапов, Х. Номозов Тупроқ бонитировкаси Т-2010 8.Белоусов М.А. «Физиологические основны корневого питания хлопчатника», - Т.: «Фан», 1975.