TUPROQ GENEZISI, KLASSIFIKATSIYASI VA TUPROQNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

41,8 KB


TUPROQ GENEZISI, KLASSIFIKATSIYASI VA TUPROQNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI REJA 1. Tuproq genezisi 2. Tuproq klassifikasiyasi 3. Tuproq geografiyasi Kalit so’zlar: Tuproq, tuproq genezisi, iqlim omili, ona jins, reyef, makrorelyef, mezorelyef,tuproq yosh., kalloidlari, singdirish sig’imi, TSK, atsidoitlar, bazoidlar, gidrofob, yarmgidrofob, gidrofil,zol, gel, peptizatsiya, koagulatsiya, liotrop.tabiiy va suniy potensial, effektiv, nisbiy, iqtisodiy unumdorlik. V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va xossalari bilan tuproq paydo qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo bo’lishining tabiiy sharoitlarini tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan bo’lindi. Tuproq paydo qiluvchi omillarga o’simlik va hayvonot olami, ona jinslari, iqlim, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutlaqo bir xil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak, tuproqni TUPROQ GENEZISI, KLASSIFIKATSIYASI VA TUPROQNING GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI REJA 1. Tuproq genezisi 2. Tuproq klassifikasiyasi 3. Tuproq geografiyasi Kalit so’zlar: Tuproq, tuproq genezisi, iqlim omili, ona jins, reyef, makrorelyef, mezorelyef,tuproq yosh., kalloidlari, singdirish sig’imi, TSK, atsidoitlar, bazoidlar, gidrofob, yarmgidrofob, gidrofil,zol, gel, peptizatsiya, koagulatsiya, liotrop.tabiiy va suniy potensial, effektiv, nisbiy, iqtisodiy unumdorlik. V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va xossalari bilan tuproq paydo qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo bo’lishining tabiiy sharoitlarini tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan bo’lindi. Tuproq paydo qiluvchi omillarga o’simlik va hayvonot olami, ona jinslari, iqlim, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutlaqo bir xil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak, tuproqni o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur». V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqidagi ta’limoti tuproqshunoslikning rivojlanishida nihoyatda katta rol o’ynaydi. Jumladan ana shu omillar asosida tuproqlarni dalada tekshirishning kompleks-geografik metodlari ilmiy asosda ishlab chiqildi. Keyinchalik N.M.Sibirsev, o’z ustozi V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar to’g’risidagi ta’limotini yanada rivojlantirdi. N.M.Sibirsev ko’rsatgandek, har bir tuproq paydo bo’lish tipida o’ziga xos bo’lgan omillar uyg’unligi mavjud bo’lib, tabiiy geografik landshaftlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqida ta’limoti keyinchalik P.A.Kostichev, V.R.Vilyams, S.A.Zaxarov, S.S.Neustruyev va boshqa tuproqshunoslarning asarlarida yanada taraqqiy ettirildi. Tuproq paydo qiluvchi omillar. Tuproq paydo bo’lish va rivojlanishida turli xildagi uchta o’zaro bog’liq xodisalar gruppasi ajratiladi: tuproq paydo bo’lish omillari, tuproq paydo bo’lish jarayoni, tuproq xossalari. Tuproq har qanday o’simlik va hayvon organizmlari kabi abadiy yashaydi (tirik) va doim o’zgaradi. Tuproq paydo qiluvchi omillar deb tuproqqa nisbatan tashqi tabiiy muhitning komponentlari tushuniladi, qaysiki, yer yuzidagi tuproq qoplami ularning ta’sirida va ishtirokida shakllanadi. Genetik tuproqshunoslikning asoschisi V.V.Dokuchayev tuproq hosil qiluvchi omillar haqidagi ta’limotga asos soldi. V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va xossalari bilan tuproq hosil qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo bo’lishining tabiiy sharoitlari tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan bo’ldi. Tuproq paydo qiluvchi omillar iqlim, o’simlik va hayvonot olami, ona jinslari, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur». V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqidagi ta’limoti tuproqshunoslikning rivojlanishida nihoyatda katta rol o’ynaydi. Jumladan ana shu omillar asosida tuproqlarni dalada tekshirishning kompleks-geografik metodlari ilmiy asosda ishlab chiqildi. Keyinchalik N.M.Sibirsev, o’z ustozi V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar to’g’risidagi ta’limotini yanada rivojlantirdi. N.M.Sibirsev ko’rsatgandek, har bir tuproq paydo bo’lish tipida o’ziga xos bo’lgan omillar uyg’unligi mavjud bo’lib, tabiiy geografik landshaftlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqida ta’limoti keyinchalik P.A.Kostichev, V.R.Vilyams, S.A.Zaxarov, S.S.Neustruyev va boshqa tuproqshunoslarning asarlarida yanada taraqqiy ettirildi. Tuproq paydo qiluvchi omillar. Tuproq paydo bo’lish va rivojlanishida turli xildagi uchta o’zaro bog’liq xodisalar gruppasi ajratiladi: tuproq paydo bo’lish omillari, tuproq paydo bo’lish jarayoni, tuproq xossalari. Tuproq har qanday o’simlik va hayvon organizmlari kabi abadiy yashaydi (tirik) va doim o’zgaradi. Tuproq paydo qiluvchi omillar deb tuproqqa nisbatan tashqi tabiiy muhitning komponentlari tushuniladi, qaysiki, yer yuzidagi tuproq qoplami ularning ta’sirida va ishtirokida shakllanadi. Genetik tuproqshunoslikning asoschisi V.V.Dokuchayev tuproq hosil qiluvchi omillar haqidagi ta’limotga asos soldi. V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va xossalari bilan tuproq hosil qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo bo’lishining tabiiy sharoitlari tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan bo’ldi. Tuproq paydo qiluvchi omillar iqlim, o’simlik va hayvonot olami, ona jinslari, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutloqo bir hil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak, tuproqni o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur». V.V.Dokuchayev eng birinchi bo’lib tuproq qoplamining shakillanishi fizik- geografik muhit va uning rivojlanish tarixi bilan chambarchas bog’liqligini aniqladi, hamda tuproq hakidagi ta’rifni berdi: « Tuproq – bu ustki mineral- organik yaralma, qaysiki har doim o’ziga xos kelib chiqishga ega; ular har doim xamma yerda ona tog’ jinsi, tirik va o’lik (yashab o’tgan) organizmlar (o’simlik va hayvonot), iqlim, joyning yoshi va relyefning birgalikdagi faoliyatining mahsuli hisoblanadi». Tuproq va asosiy tuproq paydo qiluvchi omillar o’rtasidagi funksional bog’liqlikni, Dokuchayev quyidagi formula bilan ifodalaydi: T=f (i * o * j * r ) * v Bu yerda: T- tuproq ; i – iqlim; o – organizm; j – tog’ jinsi; r – relyef; v – vaqt. V.V.Dokuchayev, iqlim,ona tog’ jinsi, tirik va o’lik organizmlar va relyef tashqi muhitning elementlari, joyning yoshi esa tuproqning ma’lum vaqt ichida rivojlanishini aks etadi deb hisoblaydi. Bu omillar Yer sharining (qit’alar,mamlakatlar va x.k) turli joyida turli tumandir. Ushbu omillarning birgalikdagi ta’siri, Yer sharidagi juda ko’p tuproq tiplarini, ularning kombinasiyalari, xillari va kompleksliligini tuproq qoplamining takrorlanmaydigan mozaika (qurama)sini yaratadi. Iqlim-tuproq paydo qiluvchi omil. Iqlim – ob-havoning statistik ko’p yillik rejimi bo’lib, u yoki bu joyning asosiy geografik tavsiflaridan biri – atmosfera holatining va tuproqqa ta’sir etadigan atmosfera jarayonlarining asosiy miqdor ko’rsatgichidir. Geologik vaqt nuqtai nazaridan iqlim- o’zgaruvchan hadisa hisoblanadi. Iqlimning o’zgarishi bilan organik dunyoning rivojlanish tarixi, demak, Yer sharidagi tuproq qoplamining rivojlanish tarixi chambarchas bog’liqdir. Iqlim Yer sharining yuzidagi tuproq tiplariningqonuniy joylashishida juda muhim rol omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutloqo bir hil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak, tuproqni o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur». V.V.Dokuchayev eng birinchi bo’lib tuproq qoplamining shakillanishi fizik- geografik muhit va uning rivojlanish tarixi bilan chambarchas bog’liqligini aniqladi, hamda tuproq hakidagi ta’rifni berdi: « Tuproq – bu ustki mineral- organik yaralma, qaysiki har doim o’ziga xos kelib chiqishga ega; ular har doim xamma yerda ona tog’ jinsi, tirik va o’lik (yashab o’tgan) organizmlar (o’simlik va hayvonot), iqlim, joyning yoshi va relyefning birgalikdagi faoliyatining mahsuli hisoblanadi». Tuproq va asosiy tuproq paydo qiluvchi omillar o’rtasidagi funksional bog’liqlikni, Dokuchayev quyidagi formula bilan ifodalaydi: T=f (i * o * j * r ) * v Bu yerda: T- tuproq ; i – iqlim; o – organizm; j – tog’ jinsi; r – relyef; v – vaqt. V.V.Dokuchayev, iqlim,ona tog’ jinsi, tirik va o’lik organizmlar va relyef tashqi muhitning elementlari, joyning yoshi esa tuproqning ma’lum vaqt ichida rivojlanishini aks etadi deb hisoblaydi. Bu omillar Yer sharining (qit’alar,mamlakatlar va x.k) turli joyida turli tumandir. Ushbu omillarning birgalikdagi ta’siri, Yer sharidagi juda ko’p tuproq tiplarini, ularning kombinasiyalari, xillari va kompleksliligini tuproq qoplamining takrorlanmaydigan mozaika (qurama)sini yaratadi. Iqlim-tuproq paydo qiluvchi omil. Iqlim – ob-havoning statistik ko’p yillik rejimi bo’lib, u yoki bu joyning asosiy geografik tavsiflaridan biri – atmosfera holatining va tuproqqa ta’sir etadigan atmosfera jarayonlarining asosiy miqdor ko’rsatgichidir. Geologik vaqt nuqtai nazaridan iqlim- o’zgaruvchan hadisa hisoblanadi. Iqlimning o’zgarishi bilan organik dunyoning rivojlanish tarixi, demak, Yer sharidagi tuproq qoplamining rivojlanish tarixi chambarchas bog’liqdir. Iqlim Yer sharining yuzidagi tuproq tiplariningqonuniy joylashishida juda muhim rol o’ynaydi. U tuproq paydo bo’lish jarayonlarining dinamikasidagi ma’lum siklining o’rnatilishida, ularning o’ziga xos xususiyati va yo’nalishida katta axamiyatga ega. Tuproq paydo bo’lish energetikasi iqlim sharoitlari bilan bog’liq. S.V.Kolesnikning aniqlashiga ko’ra, Yerning iqlimi ko’pgina tabiiy omillar o’zaro ta’sirlashuvining natijasidir, ularning eng asosiylari quyidagilar: a) Quyosh nuri energiyasining kirimi va sarfi; b) issiqlik va namlikni qayta taqsimlaydigan, atmosfera sirkulyasiyasi; v) atmosfera sirkulyasiyasidan ajratib bo’lmaydigan, nam aylanishi. Sanab o’tilgan omillarning har biri joyning geografik o’rniga bog’liq (kengligi, dengiz sathidan balandligi va x.z). «Umum yer» iqlimining bosh omili Quyosh radiasiyasi hisoblanadi, qaysiki uning miqdori ushbu xududning joylashishiga ko’ra keskin farq qiladi. Yer yuzasiga oqib keladigan umumiy issiqlik radiasion balans bilan R, kDj/ (sm2 yil) o’lchanadi. R=(Q + q ) (1 - A)-E Bunda: Q- tik radiasiya; q – yoyilgan radiasiya; A – albedo(birlikning qismlarida); E – yuzadan samarali parlanish. Tuproq yuzasida singdirilgan va undan nurlanadigan Quyosh radiasiyasining kirimi va sarfiga radiasiya balansi (Rb)deyiladi. Quyosh energiyasi (Quyosh doimiyligi) ning kosmik oqimi atmosferaning yuqori chegarasida 8,4 kDj/ (sm2. min) ni tashkil qiladi. Ammo Yer yuzasiga Quyosh energiyasining 50 foizidan kami yetib keladi, chunki uning taxminan 30 foizi atmosferadagi kosmosga qaytariladi, 20 foizi atmosferadagi suv bug’lari va changlar tomonidan yutiladi va qolgan qismi yoyilgan radiasiya holida Yer yuzasiga yetib keladi. Qutbdan (shimoliy kenglik) Ekvatorga tomon Quyosh energiyasining tushishi qonuniy ravishda ortib boradi. Yer yuzasiga issiqlikning tushishiga ko’ra planetaning termik mintaqa (poyas)lari shakllanadi. Iqlim - tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlardan biri – iqlim hisoblanadi. Tuproq hosil qiluvchi asosiy omil bo’lgan iqlim, o’simliklarning o’sib rivojlanishida katta rol o’ynaydi. O’simliklar qoplamining zonal tarqalishi va tuproqdagi biologik jarayonlar energiyasi iqlimga bog’liq. Iqlim elementlaridan o’ynaydi. U tuproq paydo bo’lish jarayonlarining dinamikasidagi ma’lum siklining o’rnatilishida, ularning o’ziga xos xususiyati va yo’nalishida katta axamiyatga ega. Tuproq paydo bo’lish energetikasi iqlim sharoitlari bilan bog’liq. S.V.Kolesnikning aniqlashiga ko’ra, Yerning iqlimi ko’pgina tabiiy omillar o’zaro ta’sirlashuvining natijasidir, ularning eng asosiylari quyidagilar: a) Quyosh nuri energiyasining kirimi va sarfi; b) issiqlik va namlikni qayta taqsimlaydigan, atmosfera sirkulyasiyasi; v) atmosfera sirkulyasiyasidan ajratib bo’lmaydigan, nam aylanishi. Sanab o’tilgan omillarning har biri joyning geografik o’rniga bog’liq (kengligi, dengiz sathidan balandligi va x.z). «Umum yer» iqlimining bosh omili Quyosh radiasiyasi hisoblanadi, qaysiki uning miqdori ushbu xududning joylashishiga ko’ra keskin farq qiladi. Yer yuzasiga oqib keladigan umumiy issiqlik radiasion balans bilan R, kDj/ (sm2 yil) o’lchanadi. R=(Q + q ) (1 - A)-E Bunda: Q- tik radiasiya; q – yoyilgan radiasiya; A – albedo(birlikning qismlarida); E – yuzadan samarali parlanish. Tuproq yuzasida singdirilgan va undan nurlanadigan Quyosh radiasiyasining kirimi va sarfiga radiasiya balansi (Rb)deyiladi. Quyosh energiyasi (Quyosh doimiyligi) ning kosmik oqimi atmosferaning yuqori chegarasida 8,4 kDj/ (sm2. min) ni tashkil qiladi. Ammo Yer yuzasiga Quyosh energiyasining 50 foizidan kami yetib keladi, chunki uning taxminan 30 foizi atmosferadagi kosmosga qaytariladi, 20 foizi atmosferadagi suv bug’lari va changlar tomonidan yutiladi va qolgan qismi yoyilgan radiasiya holida Yer yuzasiga yetib keladi. Qutbdan (shimoliy kenglik) Ekvatorga tomon Quyosh energiyasining tushishi qonuniy ravishda ortib boradi. Yer yuzasiga issiqlikning tushishiga ko’ra planetaning termik mintaqa (poyas)lari shakllanadi. Iqlim - tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlardan biri – iqlim hisoblanadi. Tuproq hosil qiluvchi asosiy omil bo’lgan iqlim, o’simliklarning o’sib rivojlanishida katta rol o’ynaydi. O’simliklar qoplamining zonal tarqalishi va tuproqdagi biologik jarayonlar energiyasi iqlimga bog’liq. Iqlim elementlaridan hisoblangan temperatura va atmosfera yog’inlari tuproq paydo bo’lishida bevosita ishtirok etib, tuproqning issiqlik va suv rejimlarini belgilaydi. Ammo muayyan maydonlardagi iqlim bilan bog’liq bo’lgan suv, issiqlik rejimi o’simliklar qoplami ta’sirida keskin o’zgaradi. Natijada tuproqning o’ziga xos gidrotermik rejimi yuzaga keladiki, unga tuproq iqlimi deyiladi. Tuproq iqlimi tuproqda kechadigan biokimyoviy jarayonlarning tezligiga hamda nurash va ishqorsizlanish jadalligi singari jarayon va xodisalarga bevosita ta’sir etadi. Bu o’zgarishlar o’simlik tiplari, tuproqning mexanik tarkibi, ona jinslar xarakteriga ko’ra turlichadir. Iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligi, jumladan dehqonchilikda juda katta rol o’ynaydi. Shuning uchun ham iqlim, respublikamizning tabiiy resurslaridan biridir. Qishloq xo’jaligini olib borish sistemasi, bir yilda bir necha marta hosil olish imkoniyatlari, ekinlarning tanlab ekilishi singarilar iqlim sharoitlariga ko’ra belgilanadi. Termik va tuproqning namlanish sharoitlariga qarab, iqlim gruppalari ajratiladi. Bunda geografik kengliklar bo’yicha xaroratning bir xilda bo’lmasligi e’tiborga olinadi. Termik gruppalardagi asosiy ko’rsatkich vegitasiya davridagi 100Sdan yuqori bo’lgan o’rtacha sutkalik harorat hisoblanadi. Ana shu ko’rsatkichga ko’ra iqlimning quyidagi asosiy gruppalari ajratiladi. 29 - jadval Iqlim gruppalari O’rtacha yillik temperatura, 0C 100C dan yuqori bo’lgan xarorat yig’indisi Radiasiya balansi kDj (sm2 yil) Sovuq (qutb) iqlimi -23 -15 6000 dan kam - - 21-42 Mo’tadil sovuq (boreal) -4 +4 6000 – 20000 - - - 42-84 Mo’tadil iliq (subboreal) +10 20000 – 3800 - - - 84-210 hisoblangan temperatura va atmosfera yog’inlari tuproq paydo bo’lishida bevosita ishtirok etib, tuproqning issiqlik va suv rejimlarini belgilaydi. Ammo muayyan maydonlardagi iqlim bilan bog’liq bo’lgan suv, issiqlik rejimi o’simliklar qoplami ta’sirida keskin o’zgaradi. Natijada tuproqning o’ziga xos gidrotermik rejimi yuzaga keladiki, unga tuproq iqlimi deyiladi. Tuproq iqlimi tuproqda kechadigan biokimyoviy jarayonlarning tezligiga hamda nurash va ishqorsizlanish jadalligi singari jarayon va xodisalarga bevosita ta’sir etadi. Bu o’zgarishlar o’simlik tiplari, tuproqning mexanik tarkibi, ona jinslar xarakteriga ko’ra turlichadir. Iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligi, jumladan dehqonchilikda juda katta rol o’ynaydi. Shuning uchun ham iqlim, respublikamizning tabiiy resurslaridan biridir. Qishloq xo’jaligini olib borish sistemasi, bir yilda bir necha marta hosil olish imkoniyatlari, ekinlarning tanlab ekilishi singarilar iqlim sharoitlariga ko’ra belgilanadi. Termik va tuproqning namlanish sharoitlariga qarab, iqlim gruppalari ajratiladi. Bunda geografik kengliklar bo’yicha xaroratning bir xilda bo’lmasligi e’tiborga olinadi. Termik gruppalardagi asosiy ko’rsatkich vegitasiya davridagi 100Sdan yuqori bo’lgan o’rtacha sutkalik harorat hisoblanadi. Ana shu ko’rsatkichga ko’ra iqlimning quyidagi asosiy gruppalari ajratiladi. 29 - jadval Iqlim gruppalari O’rtacha yillik temperatura, 0C 100C dan yuqori bo’lgan xarorat yig’indisi Radiasiya balansi kDj (sm2 yil) Sovuq (qutb) iqlimi -23 -15 6000 dan kam - - 21-42 Mo’tadil sovuq (boreal) -4 +4 6000 – 20000 - - - 42-84 Mo’tadil iliq (subboreal) +10 20000 – 3800 - - - 84-210 Iliq (subtropik) +15 3800 – 80000 - - - 210-252 Issiq (tropik) iqlim +32 80000 dan ko’p 252-336 Iqlimning termik gruppalari yer sharida mintaqalar tarzida tarqalgani uchun, ularni bioiqlim yoki tuproq biotermik mintaqalari deb ataladi. Iqlimning termik gruppalari bilan tuproqning issiqlik rejimi, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar tezligi xamda namlikka ko’ra o’simliklarning biologik mahsuldorligining turlicha bo’lishiga bog’liq. Yog’inlar bilan namlanish sharoitlariga ko’ra iqlimning quyidagi 6 asosiy gruppalari ajratiladi: 30 - jadval Iqlim gruppalari O’rtacha yillik yog’in miqdori, mm G.N.Visoskiy – N.I.Ivanov bo’yicha namlik koeffisiyenti. Juda nam (ekstragumid) 3000-5000 1,33 dan ko’p Nam (gumid) 1500-2000 1,33-1 Yarim nam (semigumid) 500-800 1-0,55 Yarim quruq (semiarid) 200-400 0,55-0,33 Quruq (arid) 50-150 0,33-0,12 Juda quruq (ekstraarid) 10-20 0,12 kam Iliq mintaqalarda sovuq mintaqalarga nisbatan yog’inlar ko’p bo’lib, ammo bu qonuniyat atmosfera sirkuliyasiyasi, quruqlik va okeanlarning tarqalish nisbati, joyning relyefi, dengiz sathiga nisbatan balandligi, dengiz oqimi singarilarga qarab o’zgarishi mumkin. Gidrotermik rejimga qarab iqlimning eng ko’p o’zgarish farqi o’simlik qoplamiga, biologik va tuproq jarayonlarining xususiyatlariga va nihoyat qishloq xo’jaligining geografik tiplariga bog’liq. Tuproq iqlimining shakillanishida joyning relyef sharoitlari juda muhim rol o’ynaydi. O’simlik va hayvonot olami. Tuproq paydo qiluvchi jarayonlarga ta’sir etuvchi eng qudratli omillardan biri – tirik organizmlar, ya’ni biologik omillar Iliq (subtropik) +15 3800 – 80000 - - - 210-252 Issiq (tropik) iqlim +32 80000 dan ko’p 252-336 Iqlimning termik gruppalari yer sharida mintaqalar tarzida tarqalgani uchun, ularni bioiqlim yoki tuproq biotermik mintaqalari deb ataladi. Iqlimning termik gruppalari bilan tuproqning issiqlik rejimi, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar tezligi xamda namlikka ko’ra o’simliklarning biologik mahsuldorligining turlicha bo’lishiga bog’liq. Yog’inlar bilan namlanish sharoitlariga ko’ra iqlimning quyidagi 6 asosiy gruppalari ajratiladi: 30 - jadval Iqlim gruppalari O’rtacha yillik yog’in miqdori, mm G.N.Visoskiy – N.I.Ivanov bo’yicha namlik koeffisiyenti. Juda nam (ekstragumid) 3000-5000 1,33 dan ko’p Nam (gumid) 1500-2000 1,33-1 Yarim nam (semigumid) 500-800 1-0,55 Yarim quruq (semiarid) 200-400 0,55-0,33 Quruq (arid) 50-150 0,33-0,12 Juda quruq (ekstraarid) 10-20 0,12 kam Iliq mintaqalarda sovuq mintaqalarga nisbatan yog’inlar ko’p bo’lib, ammo bu qonuniyat atmosfera sirkuliyasiyasi, quruqlik va okeanlarning tarqalish nisbati, joyning relyefi, dengiz sathiga nisbatan balandligi, dengiz oqimi singarilarga qarab o’zgarishi mumkin. Gidrotermik rejimga qarab iqlimning eng ko’p o’zgarish farqi o’simlik qoplamiga, biologik va tuproq jarayonlarining xususiyatlariga va nihoyat qishloq xo’jaligining geografik tiplariga bog’liq. Tuproq iqlimining shakillanishida joyning relyef sharoitlari juda muhim rol o’ynaydi. O’simlik va hayvonot olami. Tuproq paydo qiluvchi jarayonlarga ta’sir etuvchi eng qudratli omillardan biri – tirik organizmlar, ya’ni biologik omillar hisoblanadi. Tuproq paydo bo’lishining boshlang’ich davri ham turli organizmlarning tuproq paydo qiluvchi ona jinslari (tog’ jinslari) ga ta’siri bilan bog’liq. O’simlik va hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli va ahamiyati ushbu kitobning maxsus boblarida batafsil yoritilgan. Ammo shuni eslatib o’tish kerakki, oziq qul elementlarining biologik aylanishida, tuproqni organik moddalar bilan ta’minlab turishida o’simliklar asosiy va yo’naltiruvchi omil hisoblanadi. Ayniqsa tuproq paydo bo’lishida oliy o’simliklarning roli katta. Tuproqning rivojlanishi o’simliklar formasiyasi bilan bevosita bog’liq. Shuningdek, tuproqning turli gorizontlarida va uning yuza qismlarida yashovchi ko’p sonli umurtqali va umurtqasiz jonivorlar (faunalar) ning roli ham tuproq paydo bo’lish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. O’lchamiga ko’ra tuproq faunasi 4 guruhga: a) mikrofauna o’lchami 0,2 mm dan kichik (protozooalar, nematodalar, rizoidlar kabi tuproqda yashaydigan) jonivorlar; b) mezofauna – 0,2 dan 0,4 mm gacha bo’lgan (mikroartiroidlar, eng mayda hasharotlar, ba’zi chuvalchanglar) jonivorlar; v) makrofauna 4 dan 8 mm gacha bo’lgan tuproq chuvalchanglari, mollyuskalari, hasharotlar – chumolilar, termitlar; g) megafauna – 80 mm dan katta turli hayvonot olami (yirik hasharotlar, qisqichbaqalar, chayon, ko’rsichqon, ilon, toshbaqa, mayda va yirik kemiruvchilar, tulki, bo’rsiq va boshqa yer kovlaydigan hayvonlar) kiradi. Tuproq jonivorlari orasida ayniqsa umurtqasizlar yetakchi o’rinni egallaydi. Bu jonivorlarning biomassasi umurtqalilarnikiga nisbatan deyarli 1000 marta ko’p. Umurtqasiz va umurtqali hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli juda muhim va xilma-xildir (organik moddalarni parchalash, maydalash va o’zlashtirish orqali chirindi hosil bo’lishida ishtirok etadi). Tuproq paydo bo’lishida mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburug’lar, aktinomisetlar) ning o’ziga xos va muhim ahamiyati bor. Agar yuqori o’simliklar biologik massa to’plovchi ahamiyatga ega bo’lsa, mikroorganizmlar organik moddalarning murakkab va to’liq chirib parchalanish jarayonlarida asosiy rol o’ynaydi. hisoblanadi. Tuproq paydo bo’lishining boshlang’ich davri ham turli organizmlarning tuproq paydo qiluvchi ona jinslari (tog’ jinslari) ga ta’siri bilan bog’liq. O’simlik va hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli va ahamiyati ushbu kitobning maxsus boblarida batafsil yoritilgan. Ammo shuni eslatib o’tish kerakki, oziq qul elementlarining biologik aylanishida, tuproqni organik moddalar bilan ta’minlab turishida o’simliklar asosiy va yo’naltiruvchi omil hisoblanadi. Ayniqsa tuproq paydo bo’lishida oliy o’simliklarning roli katta. Tuproqning rivojlanishi o’simliklar formasiyasi bilan bevosita bog’liq. Shuningdek, tuproqning turli gorizontlarida va uning yuza qismlarida yashovchi ko’p sonli umurtqali va umurtqasiz jonivorlar (faunalar) ning roli ham tuproq paydo bo’lish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. O’lchamiga ko’ra tuproq faunasi 4 guruhga: a) mikrofauna o’lchami 0,2 mm dan kichik (protozooalar, nematodalar, rizoidlar kabi tuproqda yashaydigan) jonivorlar; b) mezofauna – 0,2 dan 0,4 mm gacha bo’lgan (mikroartiroidlar, eng mayda hasharotlar, ba’zi chuvalchanglar) jonivorlar; v) makrofauna 4 dan 8 mm gacha bo’lgan tuproq chuvalchanglari, mollyuskalari, hasharotlar – chumolilar, termitlar; g) megafauna – 80 mm dan katta turli hayvonot olami (yirik hasharotlar, qisqichbaqalar, chayon, ko’rsichqon, ilon, toshbaqa, mayda va yirik kemiruvchilar, tulki, bo’rsiq va boshqa yer kovlaydigan hayvonlar) kiradi. Tuproq jonivorlari orasida ayniqsa umurtqasizlar yetakchi o’rinni egallaydi. Bu jonivorlarning biomassasi umurtqalilarnikiga nisbatan deyarli 1000 marta ko’p. Umurtqasiz va umurtqali hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli juda muhim va xilma-xildir (organik moddalarni parchalash, maydalash va o’zlashtirish orqali chirindi hosil bo’lishida ishtirok etadi). Tuproq paydo bo’lishida mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburug’lar, aktinomisetlar) ning o’ziga xos va muhim ahamiyati bor. Agar yuqori o’simliklar biologik massa to’plovchi ahamiyatga ega bo’lsa, mikroorganizmlar organik moddalarning murakkab va to’liq chirib parchalanish jarayonlarida asosiy rol o’ynaydi. Mikroorganizmlar organik moddalaridagi murakkab yuqori molekulyar birikmalarni oddiy mahsulotlar: gazlar (karbonat angidridi, ammiak va boshqalar), suv va oddiy mineral birikmalarga qadarli parchalaydi. Mikroorganizmlarning asosiy massasi tuproqning o’simliklar ildizi va tuproq mezofaunalari ko’p bo’lgan yuqori – 20 sm li qatlamida to’plangan. Tuproqning haydalma qatlamida zamburug’ va bakteriyalarning biomassasi 5 t/ga qadarli bo’lib, bakteriyalar 1 g tuproqda milliardga yetadi, zamburug’ giflarining uzunligi 1 ga yerda 1000 m ni tashkil etadi (I.P.Bobyeva, G.M.Zenkova, 1983). Mikroorganizmlar gumusning hosil bo’lishida, azot to’planishi va tuproq havosi tarkibining o’zgarishi singarilarda kata rol o’ynaydi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar. Tuproq paydo qiluvchi omillardan biri ona jinslardir. Ana shu jinslarning moddiy tarkibi tuproqlarning mexanik va mineral tarkibiga, uning fizikaviy va fizik- mexanik xossalariga, suv-havo, issiqlik va oziq rejimlari hamda shular orqali unumdorligiga katta ta’sir etadi. Tuproqning xossalari bilan ona jinslarning xossalari orasidagi o’zaro bog’liqlik ayniqsa tuproq paydo bo’lishining dastlabki davrida yaqqol ko’rinadi. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tarkibi va xossalariga ko’ra o’simliklarning o’sishi uchun turlicha shart-sharoit yaratiladi, tuproqdagi moddalarning o’zgarishi va aralashib ketishi kabi jarayonlarning tezlashuvi yoki sekinlashuvi ro’y beradi. Shuning uchun ham ba’zan muayyan bir maydondagi joyda tarqalgan va bir xil o’simlik qoplami bo’lgan ammo ikki xildagi ona jinslar yuzasida tarkibi, xossalari va unumdorligi bilan farq qiladigan turlicha tuproqlar paydo bo’ladi. Relyef. Tuproq genezisi, tuproqlar tuzilishi (strukturasi)ga, tuproqning bir xilligi yoki turlicha bo’lib tarqalishi singarilarga ta’sir etuvchi muhim tuproq paydo qiluvchi omillardan biri joyning relyefidir. Relyefning 3 gruppa makrorelyef, mezorelyef va mikrorelyef shakllari ajratiladi. M a k r o r e l e fdeganda tekislik, baland tekislik va tog’lar singari yirik relyef formalari tushuniladi. Bu relyef havo oqimining xarakatiga ta’sir qilib, katta Mikroorganizmlar organik moddalaridagi murakkab yuqori molekulyar birikmalarni oddiy mahsulotlar: gazlar (karbonat angidridi, ammiak va boshqalar), suv va oddiy mineral birikmalarga qadarli parchalaydi. Mikroorganizmlarning asosiy massasi tuproqning o’simliklar ildizi va tuproq mezofaunalari ko’p bo’lgan yuqori – 20 sm li qatlamida to’plangan. Tuproqning haydalma qatlamida zamburug’ va bakteriyalarning biomassasi 5 t/ga qadarli bo’lib, bakteriyalar 1 g tuproqda milliardga yetadi, zamburug’ giflarining uzunligi 1 ga yerda 1000 m ni tashkil etadi (I.P.Bobyeva, G.M.Zenkova, 1983). Mikroorganizmlar gumusning hosil bo’lishida, azot to’planishi va tuproq havosi tarkibining o’zgarishi singarilarda kata rol o’ynaydi. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar. Tuproq paydo qiluvchi omillardan biri ona jinslardir. Ana shu jinslarning moddiy tarkibi tuproqlarning mexanik va mineral tarkibiga, uning fizikaviy va fizik- mexanik xossalariga, suv-havo, issiqlik va oziq rejimlari hamda shular orqali unumdorligiga katta ta’sir etadi. Tuproqning xossalari bilan ona jinslarning xossalari orasidagi o’zaro bog’liqlik ayniqsa tuproq paydo bo’lishining dastlabki davrida yaqqol ko’rinadi. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tarkibi va xossalariga ko’ra o’simliklarning o’sishi uchun turlicha shart-sharoit yaratiladi, tuproqdagi moddalarning o’zgarishi va aralashib ketishi kabi jarayonlarning tezlashuvi yoki sekinlashuvi ro’y beradi. Shuning uchun ham ba’zan muayyan bir maydondagi joyda tarqalgan va bir xil o’simlik qoplami bo’lgan ammo ikki xildagi ona jinslar yuzasida tarkibi, xossalari va unumdorligi bilan farq qiladigan turlicha tuproqlar paydo bo’ladi. Relyef. Tuproq genezisi, tuproqlar tuzilishi (strukturasi)ga, tuproqning bir xilligi yoki turlicha bo’lib tarqalishi singarilarga ta’sir etuvchi muhim tuproq paydo qiluvchi omillardan biri joyning relyefidir. Relyefning 3 gruppa makrorelyef, mezorelyef va mikrorelyef shakllari ajratiladi. M a k r o r e l e fdeganda tekislik, baland tekislik va tog’lar singari yirik relyef formalari tushuniladi. Bu relyef havo oqimining xarakatiga ta’sir qilib, katta territoriyalar iqlimining shakllanishida ishtirok etadi. Absolyut balandlikning oshib borishi bilan iqlim sovib, namlik ancha orta boradi. Havo massasi toqqa yaqinlashganda, u yuqoriga ko’tarilib soviydi va suv bug’lari kondensatlanib yog’inlarga aylanadi, havo massasi pastga tushganda isib, uning quruqligi orta boshlaydi. Natijada o’simlik va tuproq qoplamining murakkab vertikal zonalligi yuzaga keladi. M e z o r e l e f ga balandlikning kam o’zgaradigan adir- qirlar past balandliklar va vodiylar kabi relyeflar shakllari kiradi. Mezorelyef tuproqda yorug’lik, issiqlik va namning to’planishi va tarqalishida asosiy rol o’ynaydi. Turli qiyalik va eskpozisiyalarda yonbag’irlar turlicha isiydi va yoritiladi. Jumladan, Janubiy o’ta qiya yonbag’irlar, uncha qiya bo’lmagan joylarga nisbatan kuchli isiydi. Janubiy yonbag’irlarga yorug’lik va issiqlik ko’proq to’planadi. Natijada Shimoliy yonbag’irga nisbatan Janubiy yonbag’irda nam ko’proq bug’lanadi. Yonbag’irlarda tuproqning notekis qizishi natijasida o’simliklar tarkibi ham turlicha bo’ladi. Qiyaliklarda yog’inlar ko’p oqib ketganligidan, tekisliklarga nisbatan nam kam to’planadi. Unda eroziya kuchli bo’ladi. Tuproqning ichki oqimi natijasida oziq elementlarning aralashib ketishi ro’y beradi, o’simliklar uchun zararli tuzlar relyefning yuqori qismlaridan oqib kelib, tuproqning sho’rlanishiga sabab bo’ladi. M i k r o r e l e f – relyefning kichik, past shakllari bo’lib, ularga pastqam joylar, do’ngchalar va boshqa yer yuzasi notekisliklari kiradi. Mikrorelyefning pastqam joylarida namlik ko’proq to’planishi, tuproqning chuqur (ba’zan sizot suvlariga qadar) namlanishi tuproq hosil bo’lish jarayonlariga ta’sir etadi. Tuproqlarning kompleks (kichik bir maydonda bir necha xildagi tuproqning bo’lishi) holda tarqalishida ham mikrorelyef asosiy rol o’ynaydi. Shunday qilib, relyef tuproqning suv, issiqlik xossalari, oziq va tuz rejimiga ta’sir etadi. Hozirgi vaqtda relyefning holati va unga ko’ra yog’inlarning turlicha taqsimlanishiga qarab, namlanish qatorlari deb ataluvchi quyidagi tuproq gruppalari ajratiladi: a v t o m o r f t u p r o territoriyalar iqlimining shakllanishida ishtirok etadi. Absolyut balandlikning oshib borishi bilan iqlim sovib, namlik ancha orta boradi. Havo massasi toqqa yaqinlashganda, u yuqoriga ko’tarilib soviydi va suv bug’lari kondensatlanib yog’inlarga aylanadi, havo massasi pastga tushganda isib, uning quruqligi orta boshlaydi. Natijada o’simlik va tuproq qoplamining murakkab vertikal zonalligi yuzaga keladi. M e z o r e l e f ga balandlikning kam o’zgaradigan adir- qirlar past balandliklar va vodiylar kabi relyeflar shakllari kiradi. Mezorelyef tuproqda yorug’lik, issiqlik va namning to’planishi va tarqalishida asosiy rol o’ynaydi. Turli qiyalik va eskpozisiyalarda yonbag’irlar turlicha isiydi va yoritiladi. Jumladan, Janubiy o’ta qiya yonbag’irlar, uncha qiya bo’lmagan joylarga nisbatan kuchli isiydi. Janubiy yonbag’irlarga yorug’lik va issiqlik ko’proq to’planadi. Natijada Shimoliy yonbag’irga nisbatan Janubiy yonbag’irda nam ko’proq bug’lanadi. Yonbag’irlarda tuproqning notekis qizishi natijasida o’simliklar tarkibi ham turlicha bo’ladi. Qiyaliklarda yog’inlar ko’p oqib ketganligidan, tekisliklarga nisbatan nam kam to’planadi. Unda eroziya kuchli bo’ladi. Tuproqning ichki oqimi natijasida oziq elementlarning aralashib ketishi ro’y beradi, o’simliklar uchun zararli tuzlar relyefning yuqori qismlaridan oqib kelib, tuproqning sho’rlanishiga sabab bo’ladi. M i k r o r e l e f – relyefning kichik, past shakllari bo’lib, ularga pastqam joylar, do’ngchalar va boshqa yer yuzasi notekisliklari kiradi. Mikrorelyefning pastqam joylarida namlik ko’proq to’planishi, tuproqning chuqur (ba’zan sizot suvlariga qadar) namlanishi tuproq hosil bo’lish jarayonlariga ta’sir etadi. Tuproqlarning kompleks (kichik bir maydonda bir necha xildagi tuproqning bo’lishi) holda tarqalishida ham mikrorelyef asosiy rol o’ynaydi. Shunday qilib, relyef tuproqning suv, issiqlik xossalari, oziq va tuz rejimiga ta’sir etadi. Hozirgi vaqtda relyefning holati va unga ko’ra yog’inlarning turlicha taqsimlanishiga qarab, namlanish qatorlari deb ataluvchi quyidagi tuproq gruppalari ajratiladi: a v t o m o r f t u p r o q l a r – yer osti suvlari chuqurda bo’lgan hamda tekis yuza va yon bag’irlardan atmosfera suvlari erkin oqib ketadigan sharoitda shakllanadi. Ya r i m g i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlari vaqtincha to’planadigan va sizot suvlari 3-6 m chuqurlikda joylashgan sharoitda yuzaga keladi. G i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlarining uzoq muddat tuproq ustida to’planishi yoki sizot suvlari 3 m dan yuqorida bo’lgan joylarda shakllanadi. Joyning relyefi dehqonchilikda ham katta ahamiyatga ega. Jumladan, haydaladigan yerlarning tuproq – ekologik, mikroiqlim sharoitlari, ularga ishlov berish usullari relyefga bevosita bog’liq. Shuningdek, suv va shamol eroziyasi kabi jarayonlar relyef xususiyatlariga ko’ra turlicha rivojlanadi. Demak, agronom yoki fermer dehqonchilikning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganayotganda relyefga katta e’tibor berish lozim. Tuproq yoshi (vaqt). Tuproq paydo qiluvchi jarayonlar ma’lum vaqt birligiga ko’ra kechadi. Tuproq paydo qiluvchi omil sifatida V.V.Dokuchayev «O’lkaning yoshi»ga ya’ni tuproq yoshiga alohida e’tibor beradi. olim har bir tuproq va tuproq qoplami o’zgarmaydigan narsa emas, balki vaqtga qarab doim o’zgarib, taraqqiy etib turishligini ta’kidlaydi. Har qanday normal tuproq muayyan vaqtda shakllanadi. Masalan, faqat 18-20 sm qalinlikdagi tuproqning hosil bo’lishi uchun, turli sharoitlarga qarab 1500-7000 yilgacha vaqt kerak. MDH xududining turli joylaridagi tuproqlar turli davrlarda rivojlana boshlagan, demak, har xil yoshga ega. Jumladan, daryo terrasalari turli davrlarda hosil bo’lgandan, ulardagi tuproqlarning yoshi ham turlicha. Eng yosh tuproqlar daryo sohillarida tarqalgan bo’lib, undan keyin birinchi terrasa, so’ngra ikkinchi va x.z. terrasalar bo’yicha tuproqlarning yoshi ham oshb boradi. Janubiy territoriyalarda tarqalgan bo’z, kashtan va qora tuproqlarning yoshi Shimoliy zonadagi o’rmon sur, podzol va tundra tuproqlari yoshiga nisbatan ancha katta, chunki tundradagi quruqlik maydonlari muzliklar chekinishining eng oxirgi bosqichida yuzaga kelgan. Tuproqning absolyut va nisbiy yoshi ajratiladi. Tuproq paydo bo’lishidan boshlab hozirga qadarli o’tgan vaqt absolyut yosh hisoblanadi. Bu vaqt bir necha yildan ming va million yillarni o’z ichiga oladi. Eng katta yosh tropik zona q l a r – yer osti suvlari chuqurda bo’lgan hamda tekis yuza va yon bag’irlardan atmosfera suvlari erkin oqib ketadigan sharoitda shakllanadi. Ya r i m g i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlari vaqtincha to’planadigan va sizot suvlari 3-6 m chuqurlikda joylashgan sharoitda yuzaga keladi. G i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlarining uzoq muddat tuproq ustida to’planishi yoki sizot suvlari 3 m dan yuqorida bo’lgan joylarda shakllanadi. Joyning relyefi dehqonchilikda ham katta ahamiyatga ega. Jumladan, haydaladigan yerlarning tuproq – ekologik, mikroiqlim sharoitlari, ularga ishlov berish usullari relyefga bevosita bog’liq. Shuningdek, suv va shamol eroziyasi kabi jarayonlar relyef xususiyatlariga ko’ra turlicha rivojlanadi. Demak, agronom yoki fermer dehqonchilikning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganayotganda relyefga katta e’tibor berish lozim. Tuproq yoshi (vaqt). Tuproq paydo qiluvchi jarayonlar ma’lum vaqt birligiga ko’ra kechadi. Tuproq paydo qiluvchi omil sifatida V.V.Dokuchayev «O’lkaning yoshi»ga ya’ni tuproq yoshiga alohida e’tibor beradi. olim har bir tuproq va tuproq qoplami o’zgarmaydigan narsa emas, balki vaqtga qarab doim o’zgarib, taraqqiy etib turishligini ta’kidlaydi. Har qanday normal tuproq muayyan vaqtda shakllanadi. Masalan, faqat 18-20 sm qalinlikdagi tuproqning hosil bo’lishi uchun, turli sharoitlarga qarab 1500-7000 yilgacha vaqt kerak. MDH xududining turli joylaridagi tuproqlar turli davrlarda rivojlana boshlagan, demak, har xil yoshga ega. Jumladan, daryo terrasalari turli davrlarda hosil bo’lgandan, ulardagi tuproqlarning yoshi ham turlicha. Eng yosh tuproqlar daryo sohillarida tarqalgan bo’lib, undan keyin birinchi terrasa, so’ngra ikkinchi va x.z. terrasalar bo’yicha tuproqlarning yoshi ham oshb boradi. Janubiy territoriyalarda tarqalgan bo’z, kashtan va qora tuproqlarning yoshi Shimoliy zonadagi o’rmon sur, podzol va tundra tuproqlari yoshiga nisbatan ancha katta, chunki tundradagi quruqlik maydonlari muzliklar chekinishining eng oxirgi bosqichida yuzaga kelgan. Tuproqning absolyut va nisbiy yoshi ajratiladi. Tuproq paydo bo’lishidan boshlab hozirga qadarli o’tgan vaqt absolyut yosh hisoblanadi. Bu vaqt bir necha yildan ming va million yillarni o’z ichiga oladi. Eng katta yosh tropik zona tuproqlariga to’g’ri keladi va ular har xil sabablar (suv eroziyasi, deflyasiya kabi) ta’sirida uncha buzilmagan Mamlaaktimizning aksariyat territoriyasi tuproqlarining absolyut yoshi ming va o’n minglab yillar bilan belgilanadi. Nisbiy yoshi tuproq paydo bo’lish jarayonlaridagi turli bosqichlarning bir-biri bilan almashinuv vaqtini xarakterlaydi. Nisbiy yosh jinslarning tarkibi va xossalari, tuproq paydo bo’lish jarayonlarining tezligi va yo’nalishi, joyning relyef sharoitlariga bog’liq. Inson faoliyati tuproq paydo qiluvchi omil. Insonlar o’zining qishloq xo’jaligidagi faoliyati bilan tuproq va tuproq paydo qiluvchi tabiiy omillarga katta ta’sir etadi. Ammo uning ta’siri tabiiy omillardan o’z mohiyati bilan farq qiladi. Ilgari aytilgandek, tuproq tabiiy sharoitlarining o’zaro birgalikdagi ta’siri natijasida shakillanadi va atrof muhit sharoitlariga ko’ra asta-sekin o’zgaradi. Ammo insonlarning tuproqqa yo’naltirilgan maqsadli usullari bilan ta’sir etishi natijasida tuproqlar tez va qisqa muddatda o’zgarishi ham mumkin. Insonlarning tuproqqa ta’siri usullari xilma-xil. Tabiiy o’simliklar o’rniga madaniy ekinlarni ekish natijasida tuproqda oziq kul elementlari va azotning biologik aylanishi va umuman biologik jarayonlar keskin o’zgaradi. O’rmonlarning kesib yuborilib, o’tloqlarga aylantirilishi tuproq paydo bo’lish jarayonlari yo’nalishiga keskin ta’sir etadi. Shuningdek tevarak-atrof iqlim sharoitlari ham o’zgaradi. Botqoq yerlarni quritish, janubiy rayonlarda sug’orish hamda sho’rxok va sho’rtob yerlarni meliorasiyalash, dasht va cho’llarga o’rmon himoya daraxtzorlari barpo qilish hamda yerni ishlash, o’g’itlash singari tadbirlar tuproqdagi biologik, kimyoviy va boshqa jarayonlarga katta ta’sir etadi, natijada tuproqning suv, havo, issiqlik kabi xossalari o’zgaradi. Demak, insonlarning tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlari natijasida yangi madaniy ya’ni samarali va potensial unumdorligi yuqori bo’lgan tuproqlar yuzaga keladi. Ammo tuproqlardan ekin talabini e’tiborga olmagan holda noto’g’ri foydalanish va ilmiy asoslangan tavsiyalarni buzib qo’llanish, aksincha tuproq unumdorligining pasayishiga sabab tuproqlariga to’g’ri keladi va ular har xil sabablar (suv eroziyasi, deflyasiya kabi) ta’sirida uncha buzilmagan Mamlaaktimizning aksariyat territoriyasi tuproqlarining absolyut yoshi ming va o’n minglab yillar bilan belgilanadi. Nisbiy yoshi tuproq paydo bo’lish jarayonlaridagi turli bosqichlarning bir-biri bilan almashinuv vaqtini xarakterlaydi. Nisbiy yosh jinslarning tarkibi va xossalari, tuproq paydo bo’lish jarayonlarining tezligi va yo’nalishi, joyning relyef sharoitlariga bog’liq. Inson faoliyati tuproq paydo qiluvchi omil. Insonlar o’zining qishloq xo’jaligidagi faoliyati bilan tuproq va tuproq paydo qiluvchi tabiiy omillarga katta ta’sir etadi. Ammo uning ta’siri tabiiy omillardan o’z mohiyati bilan farq qiladi. Ilgari aytilgandek, tuproq tabiiy sharoitlarining o’zaro birgalikdagi ta’siri natijasida shakillanadi va atrof muhit sharoitlariga ko’ra asta-sekin o’zgaradi. Ammo insonlarning tuproqqa yo’naltirilgan maqsadli usullari bilan ta’sir etishi natijasida tuproqlar tez va qisqa muddatda o’zgarishi ham mumkin. Insonlarning tuproqqa ta’siri usullari xilma-xil. Tabiiy o’simliklar o’rniga madaniy ekinlarni ekish natijasida tuproqda oziq kul elementlari va azotning biologik aylanishi va umuman biologik jarayonlar keskin o’zgaradi. O’rmonlarning kesib yuborilib, o’tloqlarga aylantirilishi tuproq paydo bo’lish jarayonlari yo’nalishiga keskin ta’sir etadi. Shuningdek tevarak-atrof iqlim sharoitlari ham o’zgaradi. Botqoq yerlarni quritish, janubiy rayonlarda sug’orish hamda sho’rxok va sho’rtob yerlarni meliorasiyalash, dasht va cho’llarga o’rmon himoya daraxtzorlari barpo qilish hamda yerni ishlash, o’g’itlash singari tadbirlar tuproqdagi biologik, kimyoviy va boshqa jarayonlarga katta ta’sir etadi, natijada tuproqning suv, havo, issiqlik kabi xossalari o’zgaradi. Demak, insonlarning tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlari natijasida yangi madaniy ya’ni samarali va potensial unumdorligi yuqori bo’lgan tuproqlar yuzaga keladi. Ammo tuproqlardan ekin talabini e’tiborga olmagan holda noto’g’ri foydalanish va ilmiy asoslangan tavsiyalarni buzib qo’llanish, aksincha tuproq unumdorligining pasayishiga sabab bo’ladi. Agronomning asosiy vazifasi tuproq xossalarini e’tiborga olgan holda turli agrotexnika va meliorativ tadbirlarni o’z vaqtida o’tkazishga qaratilishi kerak. Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi). Yer yuzasi tuproq qoplami, o’zining murakkab tuzilishi va xilma –xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarni o’rganishda va rasional foydalanishda, ularni to’g’ri aniqlash ya’ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarni o’xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra muayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi. Tuproqlarni ilmiy jihatdan klassifikasiyalash ularning genetik - ishlab chiqarish xossalariga asoslangan bo’lib, bu klassifikasiya quyidagilarni: tuproq paydo bo’lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, tuproqlarning territoriyalar bo’yicha tarqalishini va tuproqlarning ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash muammolari tuproqshunoslikdagi eng aktual va munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Fanning rivojlanishi va yangi ilmiy dalillarning to’planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslangan klassifikasiya sxemasiga ayrim qo’shimchalar kiritish yoki ularni qayta ishlab chiqish zarur bo’ladi. Bu muammolar qishloq va o’rmon xo’jaligi talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning rivojlanishi bilan tuproqlar klassifikasiyasi ham murakkablashib boradi. V.V.Dokuchayevning tavsiya etgan klassifikasiyasida, asosiy birlik sifatida tuproqlarning genetik tiplari olinadi. 1890 yilda V.V.Dokuchayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproqlar klassifikasiyasi geografik-genetik prinsipda tuzilgan bo’lib, bunda tuproqlar 3 ta sinfga bo’linadi va har bir sinf, o’z navbatida tuproqlarning qator genetik tiplarini o’z ichiga oladi. Bunda: A – normal yoki zonal tuproqlar sinfi, bunda yettita tuproq tiplari ajratiladi; V – o’tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari. S – anormal tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari ajratiladi. bo’ladi. Agronomning asosiy vazifasi tuproq xossalarini e’tiborga olgan holda turli agrotexnika va meliorativ tadbirlarni o’z vaqtida o’tkazishga qaratilishi kerak. Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi). Yer yuzasi tuproq qoplami, o’zining murakkab tuzilishi va xilma –xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarni o’rganishda va rasional foydalanishda, ularni to’g’ri aniqlash ya’ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarni o’xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra muayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi. Tuproqlarni ilmiy jihatdan klassifikasiyalash ularning genetik - ishlab chiqarish xossalariga asoslangan bo’lib, bu klassifikasiya quyidagilarni: tuproq paydo bo’lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, tuproqlarning territoriyalar bo’yicha tarqalishini va tuproqlarning ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash muammolari tuproqshunoslikdagi eng aktual va munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Fanning rivojlanishi va yangi ilmiy dalillarning to’planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslangan klassifikasiya sxemasiga ayrim qo’shimchalar kiritish yoki ularni qayta ishlab chiqish zarur bo’ladi. Bu muammolar qishloq va o’rmon xo’jaligi talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning rivojlanishi bilan tuproqlar klassifikasiyasi ham murakkablashib boradi. V.V.Dokuchayevning tavsiya etgan klassifikasiyasida, asosiy birlik sifatida tuproqlarning genetik tiplari olinadi. 1890 yilda V.V.Dokuchayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproqlar klassifikasiyasi geografik-genetik prinsipda tuzilgan bo’lib, bunda tuproqlar 3 ta sinfga bo’linadi va har bir sinf, o’z navbatida tuproqlarning qator genetik tiplarini o’z ichiga oladi. Bunda: A – normal yoki zonal tuproqlar sinfi, bunda yettita tuproq tiplari ajratiladi; V – o’tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari. S – anormal tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari ajratiladi. V.V.Dokuchayevning tuproqlar klassifikasiyasi, uning shogirdi N.M.Sibirsev tomonidan rivojlantirildi. N.M.Sibirsev barcha tuproqlarni zonal, intrazonal va azonal kabi tuproq sinflariga bo’linishini tavsiya etadi. Bu klassifikasiyadagi tuproq sinflari ham tiplarga, tipchalarga va gruppalarga ajratiladi. V.V.Dokuchayev va N.M.Sibirsevning genetik klassifikasiyasi hozirga qadarli o’z mohiyatini yo’qotmagan va jahonning barcha mamlakatlarida qabul qilingan hamda shu asosda qator yangi klassifikasiyalar ishlab chiqilgan. Tuproqldarni klassifikasiyalash muammolari mashhur tuproqshunoslar P.S.Kossovich (1910), K.D.Glinka (1925), S.S.Neustruyev (1925), K.K.Gedroys (1927) va keyinchalik Ye.N.Ivanova va N.N.Rozov, I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishina va boshqalar tomonidan tadqiq qilindi va yangi klassifikasiyasini ishlab chiqishda S.A.Shuvalov, N V.Kimberg, B.V.Gorbunov va A.Z.Genusovlarning xizmatlari katta bo’ldi. Respublikamizda qishloq xo’jaligining yanada rivojlanishi, tuproq xaqidagi fan oldida yangi vazifalarni jumladan, vatanimizning yer fondlarini o’rganish, har bir xo’jalik uchun mukammal tuproq kartalari tuzish hamda yagona umumdavlat yer kadastrini tuzish vazifalarini qo’yadi. Bu yangi vazifalar tuproqni klassifikasiyalash masalalarini qayta ko’rib chiqish va yangi tasnif ishlab chiqish masalasini qo’ydi. Tuproqshunos olimlarimizning ko’p yillik izlanishlari, tajribalari natijasida 1967 yilda tuproqlarning yangi klassifikkasiyasiga doir «Tuproqlar klassifikasiyasi va diagnostikasi ga doir qo’llanma» nashr etildi, keyinchalik esa 1977 yilda nashr etilgan «MDH tuproqlarining klassifikasiyasi va diagnostikasi» qo’llanmasida klassifikasiyalashning yangi sistemasi berildi. Unda MDH dagi 80 ga yaqin tuproq tiplarining taksonomik (tuproq taksonomiyasi – turli tuproqlarning gruppaviy bo’linish birliklari sistemasi) birliklari asosida bo’linishi va diagnostikasi berilgan. Bu qo’llanmada tuproqlar genetik tiplarining ro’yxati, tuproq tiplarining ancha kichik taksonomik birliklari, tuproq tipchalarining fasial (iqlim sharoitiga ko’ra) bo’linishi va tuproqlar diagnostik belgilarining qisqacha xarakteristikasi yoritilgan. Tuproq klassifikasiyasini o’rganishning qulay bo’lishi uchun qo’llanmada har bir V.V.Dokuchayevning tuproqlar klassifikasiyasi, uning shogirdi N.M.Sibirsev tomonidan rivojlantirildi. N.M.Sibirsev barcha tuproqlarni zonal, intrazonal va azonal kabi tuproq sinflariga bo’linishini tavsiya etadi. Bu klassifikasiyadagi tuproq sinflari ham tiplarga, tipchalarga va gruppalarga ajratiladi. V.V.Dokuchayev va N.M.Sibirsevning genetik klassifikasiyasi hozirga qadarli o’z mohiyatini yo’qotmagan va jahonning barcha mamlakatlarida qabul qilingan hamda shu asosda qator yangi klassifikasiyalar ishlab chiqilgan. Tuproqldarni klassifikasiyalash muammolari mashhur tuproqshunoslar P.S.Kossovich (1910), K.D.Glinka (1925), S.S.Neustruyev (1925), K.K.Gedroys (1927) va keyinchalik Ye.N.Ivanova va N.N.Rozov, I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishina va boshqalar tomonidan tadqiq qilindi va yangi klassifikasiyasini ishlab chiqishda S.A.Shuvalov, N V.Kimberg, B.V.Gorbunov va A.Z.Genusovlarning xizmatlari katta bo’ldi. Respublikamizda qishloq xo’jaligining yanada rivojlanishi, tuproq xaqidagi fan oldida yangi vazifalarni jumladan, vatanimizning yer fondlarini o’rganish, har bir xo’jalik uchun mukammal tuproq kartalari tuzish hamda yagona umumdavlat yer kadastrini tuzish vazifalarini qo’yadi. Bu yangi vazifalar tuproqni klassifikasiyalash masalalarini qayta ko’rib chiqish va yangi tasnif ishlab chiqish masalasini qo’ydi. Tuproqshunos olimlarimizning ko’p yillik izlanishlari, tajribalari natijasida 1967 yilda tuproqlarning yangi klassifikkasiyasiga doir «Tuproqlar klassifikasiyasi va diagnostikasi ga doir qo’llanma» nashr etildi, keyinchalik esa 1977 yilda nashr etilgan «MDH tuproqlarining klassifikasiyasi va diagnostikasi» qo’llanmasida klassifikasiyalashning yangi sistemasi berildi. Unda MDH dagi 80 ga yaqin tuproq tiplarining taksonomik (tuproq taksonomiyasi – turli tuproqlarning gruppaviy bo’linish birliklari sistemasi) birliklari asosida bo’linishi va diagnostikasi berilgan. Bu qo’llanmada tuproqlar genetik tiplarining ro’yxati, tuproq tiplarining ancha kichik taksonomik birliklari, tuproq tipchalarining fasial (iqlim sharoitiga ko’ra) bo’linishi va tuproqlar diagnostik belgilarining qisqacha xarakteristikasi yoritilgan. Tuproq klassifikasiyasini o’rganishning qulay bo’lishi uchun qo’llanmada har bir tuproq tipining qaysi genetik qator va ekologik – genetik sinfga kirishi ko’rsatilgan. Bu yangi klassifikasiyada ham tuproqning genetik tiplari asos qilib olingan. Nazorat savollari. 1. Qanday asosiy tuproq paydo qiluvchi omillarni bilasiz? Ularni ta’riflang. 2. Termik va tuproqning namlanish sharoitlariga qarab iqlim qanday gruppalarga ajratiladi? 3. Iqlimning tuproq paydo bo’lish jarayoniga bevosita va bilvosita ta’siri nimalardan iborat? 4. MDH xududida tarqalgan eng asosiy tuproq paydo qiluvchi jinslarni ko’rsating va tavsiflang. 5. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tuproq genezisi va uning unumdorligini shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 6. Makro, mezo va mikrorelyef deb nimaga aytiladi? 7. Tuproq klassifikasiyasi haqidagi ta’limot va uning rivojlanishidagi etaplarni tariflang? 8. Tuproqlarni klassifikasiyalash prinsplarini ayting? 9. Tuproqlarni geografik rayonlashtirishning asosiy omillarini ko’rsating? Tavsiya qilingan adabiyotlar. 1. Boboxo‘jayev I., Uzokov P.- “Tuproqshunoslik”. “Mehnat” T 1995. 2. Qo‘ziev R.K.- «Genetik tuproqshunoslik muammolari», T.1996 3. Гафурова Л.А ва бошқалар “Мелиоратив тупроқшунослик” –Т. 2002 4.Кауричев И.С. «Почвоведение», Москва «Высшая школа», 1989 5. Маxсудов X.М., Одилов А.А. Эрозияшунослик Т.1998 й. 6. Турсунов Л. - “Тупроқ физикаси”, “Меҳнат” нашриёти. Т.1988 . 7.И. Турапов, Х. Номозов Тупроқ бонитировкаси Т-2010 8.Белоусов М.А. «Физиологические основны корневого питания tuproq tipining qaysi genetik qator va ekologik – genetik sinfga kirishi ko’rsatilgan. Bu yangi klassifikasiyada ham tuproqning genetik tiplari asos qilib olingan. Nazorat savollari. 1. Qanday asosiy tuproq paydo qiluvchi omillarni bilasiz? Ularni ta’riflang. 2. Termik va tuproqning namlanish sharoitlariga qarab iqlim qanday gruppalarga ajratiladi? 3. Iqlimning tuproq paydo bo’lish jarayoniga bevosita va bilvosita ta’siri nimalardan iborat? 4. MDH xududida tarqalgan eng asosiy tuproq paydo qiluvchi jinslarni ko’rsating va tavsiflang. 5. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tuproq genezisi va uning unumdorligini shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 6. Makro, mezo va mikrorelyef deb nimaga aytiladi? 7. Tuproq klassifikasiyasi haqidagi ta’limot va uning rivojlanishidagi etaplarni tariflang? 8. Tuproqlarni klassifikasiyalash prinsplarini ayting? 9. Tuproqlarni geografik rayonlashtirishning asosiy omillarini ko’rsating? Tavsiya qilingan adabiyotlar. 1. Boboxo‘jayev I., Uzokov P.- “Tuproqshunoslik”. “Mehnat” T 1995. 2. Qo‘ziev R.K.- «Genetik tuproqshunoslik muammolari», T.1996 3. Гафурова Л.А ва бошқалар “Мелиоратив тупроқшунослик” –Т. 2002 4.Кауричев И.С. «Почвоведение», Москва «Высшая школа», 1989 5. Маxсудов X.М., Одилов А.А. Эрозияшунослик Т.1998 й. 6. Турсунов Л. - “Тупроқ физикаси”, “Меҳнат” нашриёти. Т.1988 . 7.И. Турапов, Х. Номозов Тупроқ бонитировкаси Т-2010 8.Белоусов М.А. «Физиологические основны корневого питания хлопчатника», - Т.: «Фан», 1975. хлопчатника», - Т.: «Фан», 1975.