TUPROQ STRUKTURASI, SUV XOSSALARI, TUPROQNING HAVO XOSSASI VA HAVO REJIMI. Reja: 1. Tuproq strukturasi xaqida tushuncha, tuproq strukturasining turlari 2. Strukturaning agronomik ahamiyati vastrukturaning buzilish sabablari va tiklash. 3. Tuproqning nam sig’imi va uning turlari. Tuproqning suv o’tkazuvchanligi va suv ko’tarish qobiliyati. 4. Tuproqning suv rejimi, uni boshqarish va yaxshilash tadbirlari 5.Tuproq havosi va havo xossalari. 6. Tuproqning havo rejimi va uni yaxshilash tadbirlari. Tayanch iboralar: tuproq strukturasi, strukturani tiklash, mexanik elementlar, tuproq agregatlari. tuproq namligi, tuproqning suv xossalari, nam sig’imi, suv o’tkazuvchanlik, suv ko’taruvchanlik, suv shakllari, suv rejimi, tuproq havosi, havo rejimi, havo xossalari, kapillyar, nokapillyar, aerasiya, atmosfera. Struktura - tuproq unumdorligi va ekinlar hosildorligini belgilovchi muhim agronomik xossadir. Tuproqning qator fizikaviy, fizik-mexanik xossalari, suv-havo, issiqlik va oziqa rejimi hamda tuproqda kechadigan mikrobiologik jarayonlar, uning strukturasi bilan bevosita bog’liq. Tuproq paydo bo’lish jarayonlari natijasida tuproqdagi turli mexanik elementlar bir-biri bilan (asosan gumus va kalsiy ta’sirida) birikib har xil donador bo’lakchalar (uvoqchalar) hosil qiladi va unga s t r u k t u r a a g r ye g a t l a r i yoki bo’lakchalari deyiladi. Tuproqning alohida agregatlar (bo’lakchalar) ga ajralib (bo’linib) ketish qobiliyatiga s t r u k t u r a h o l a t i, turli o’lcham, shakl va sifat tarkibli struktura agregatlarining yig’indisiga uning s t r u k t u r a s i deb ataladi. Qum va qumloq tuproqlarda mexanik elementlar, odatda agregatlarga birikmagan alohida zarrachalardan tashkil topgan. Qumoq va soz tuproqlar esa strukturali va strukturasiz yoki kam strukturali holatda bo’ladi. Strukturani o’rganayotganda unga tuproqning muhim morflogik belgisi sifatida va ikkinchidan agronomik nuqtai nazardan qarash kerak. Strukturaning tuproq fizikaviy xossalariga, yerga ishlov berish sharoitlariga, tuproqning suv-havo rejimlari va umuman unumdorligi, hamda o’simliklarning rivojlanishiga ta’siri kabi masalalar V.V.Dokuchayev, P.A.Kostichev, K.K.Gedroys, A.G.Doyarenko, I.N.Antipov-Karatayev, N.A.Kachinskiy, N.I.Savvinov, P.V.Vershinin, A.F.Tyulin, D.V.Xan, S.N.Rijov, M.U.Umarov, L.T.Tursunov singari mamlakatimiz va chet el mamlakatlari olimlari tomonidan batafsil o’rganilgan. Turli tabiiy sharoitlarda hosil bo’ladigan tuproqlarning struktura agregatlari nafakat katta-kichikligi, balki shakli bilan ham farq qiladi. Har bir tuproq tipi uchun o’ziga xos struktura xarakterli. Strukturaning asosan: kubsimon, prizmasimon va plitasimon kabi uch xil shakli ajratiladi. Agronomik nuqtai nazardan P.V.Vershinin bo’yicha, tuproq strukturasi o’lchami (katta-kichikligi) ga ko’ra quyidagi gruppalarga: 1) >10 mm, kesakli struktura; 2) 10-0,25 mm gacha makrostruktura; 3) 0,25-0,01 mm gacha dag’al mikrostruktura; 4) 0,01 mm dan kichik nozik mikrostrukturaga bo’linadi. Odatda tuproq strukturasi: 0,25-10 mm gacha bo’lgan m a k r o s t r u k t u r a va 0,25 mm dan kichik agregatlardan iborat m i k r o s t r u k t u r a g a ajratiladi. Tadqiqotlardan ma’lumki, qumoq va soz mexanik tarkibli tuproqlarda optimal holidagi strukturaning bo’lishi uchun 0,25 mm dan katta agregatlar miqdori 70-80 foiz (jumladan, suvga chidamli agregatlar 40-60 foizni) tashkil etishi muhim ahamiyatga ega. Yirik makrostrukturalar tuproqdagi eng qulay suv-havo xossalarini yuzaga keltiradi. Makrostruktura bilan bir qatorda tuproq unumdorligida, ayniqsa 0,25 dan 0,05 mm gacha o’lchamli mikrostrukturalarning roli ham katta. Mikrostrukturalar O’rta Osiyoning bo’z tuproqlari sharoitida ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlaydi. Strukturaning qimmati (sifati) ularning nafaqat o’lchami bilan balki suvga chidamliligi va mexanik jihatdan mustahkamligi bilan ham belgilanadi. Shunday xususiyatga ega bo’lgan strukturalar uzoq vaqt buzilmasdan saqlanadi, ular yomg’ir va sug’orish suvlari ta’sirida changlanib ketmaydi, yerga mexanik ishlov berilganda barqaror, chidamli bo’lib qoladi. Turli tabiiy zonalardagi tuproqlarning haydalma qatlamida suvga chidamli strukturalar miqdori bir xil emas. Strukturaning eng muhim ko’rsatkichlaridan biri, uning g’ovakligidir. Eng yaxshi strukturali qora tuproqlarda agregatlar oralig’idagi g’ovaklik, uning hajmiga nisbatan 50 foizga yaqin bo’lib, tuproqlarda eng qulay suv-havo xossalarini yaratadi. Strukturadagi g’ovaklik qanchalik oz bo’lsa, tuproqda o’simliklar uchun foydali nam, havo shuncha kam va o’simliklarning o’sib, rivojlanishi uchun sharoit ham yomon bo’ladi. Mexanik elementlar bir-biri bilan yopishib yoki mineral va organik moddalar o’zaro birikib, mikroagregatlar hosil qiladi. Keyinchalik mikroagregatlar to’plamidan makroagregatlar yuzaga keladi. Agronomik nuqtai nazardan qimmatli strukturalarning yuzaga kelishi tuproqning alohida agregatlar (bo’laklar)ga ajralishi hamda suvga chidamli agregatlarning hosil bo’lishi kabi jarayonlar bilan bog’liq. Tuproqning to’la agregatlarga ajralib ketishi o’simliklar ildiz sistemasining rivojlanishi tufayli, shuningdek tuproqda yashaydigan jonivorlarning faoliyati va tuproqning davriy ravishda muzlab, namlanib turishi, yerning qurishi hamda uni ishlash natijasida ro’y beradi. O’simliklarning zich ildizlari tuproqning barcha bo’shliqlari (g’ovakliklari) bo’ylab kirib boradi va tuproqni alohida bo’laklarga ajratadi; mexanik elementlar va mikroagregatlarni mustahkamlaydi. O’simliklar qoldig’idan hosil bo’ladigan gumus tuproq strukturasining suvga chidamliligini oshiradi. Tuproqdagi suvga chidamli agregatlarning hosil bo’lishida yomg’ir chuvalchanglarining roli ham alohida ahamiyatga ega. Tuproqning davriy ravishda muzlashi va erishi ham qurishi tufayli struktura agregatlari paydo bo’ladi. Tuproqning nam sig’imi 60-90 foiz bo’lgan sharoitda yer muzlaganda eng ko’p struktura hosil bo’lib, ammo ular suvga chidamsizdir. Strukturaning hosil bo’lishida tuproqning mexanik tarkibi, gumus miqdori va singdirilgan kationlarning ahamiyati ham katta. Og’ir mexanik tarkibli, gumusga boy, va ikki, uch valentli kationlar bilan to’yingan tuproqlarda davriy ravishda namlanib, qurib turgan sharoitda, yaxshi struktura agregatlari hosil bo’ladi. Tuproqda agregatlarning yuzaga kelishida yerga mexanik ishlov berish (haydash, kultivasiya, boronalash singarilar) ham rol o’ynaydi. Bunda yerga ishlov berishning ijobiy va salbiy ta’siri bo’lishi mumkin. Strukturaning hosil bo’lishi uchun yerga mexanik ishlov berish tuproqning maqbul namligida, ya’ni yetilgan davrida olib borilishi lozim. Struktura hosil bo’lish namligi yengil qumoq tuproqlarda og’irligiga nisbatan 15 dan 18 foizgacha, soz tuproqlarda esa 34-38 foiz atrofidadir. Tuproqdagi suvga chidamli strukturalarning hosil bo’lishida tuproq kolloidlari va singdirilgan kationlarning roli katta. Gumin kislotalariga boy chirindi moddalari va gilli minerallardan montmorillonit, gidroslyudalarning o’zaro ta’siridan suvga chidamli, mustahkam struktura hosil bo’ladi. Strukturaning yuzaga kelishiga tuproqdagi aerasiya sharoitlari ham ta’sir etadi. Aerob sharoitda mikrobiologik jarayonlar kuchli kechadi va organik qoldiqlar tez parchalanib, gumin kislotalariga boy gumus moddalar hosil bo’ladi. Bunday sharoitda mikroblar plazmasi ko’prok to’planib, suvga chidamli struktura hosil bo’lishda ishtirok etadi. Agronomik nuqtai-nazardan mustahkam strukturalar, tuproqda hosil bo’ladigan suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan mineral moddalar (kalsiy karbonati, kalsiy fosfati, temir, alyuminiy oksidlari va boshqalar) ta’sirida xam ro’y beradi. Strukturaning suvga chidamliligi dinamik ko’rsatkich bo’lib, ular vegetasiya davrida temperatura va namning o’zgarishi tuproqning biologik aktivligi, chirindining hosil bo’lishi kabi sharoitlarga ko’ra o’zgarib turadi. 4. Ilgari aytilganidek, agronomik nuqtai nazardan tuproqning haydalma qatlamida 10 dan 0,25 mm gacha bo’lgan makroagregatlarning ahamiyati katta. Makroagregatlarga ajralib turadigan tuproqlarga s t r u k t u r a l i, 0,25 mm dan kichik mikroagregatlar ko’p bo’lgan tuproqlarga s t r u k t u r a s i z tuproqlar deyiladi. Kesakli struktura ham strukturasiz tuproqlar jumlasiga kiradi. Strukturali tuproqlar strukturasiz tuproqlarga nisbatan o’zining g’ovak qovushmasi, kam zichligi va yuqori g’ovakligi hamda kovakliklarning sifat ko’rsatkichlari bilan farqlanadi. Strukturasiz tuproqlarda nozik ingichka kapillyarlar ko’p bo’lib, strukturali tuproqlarning makroagregatlari orasida va ular ichida yirik bo’shliqlar serob. Struktura holatiga ko’ra tuproqlarning suv o’tkazuvchanligi keskin farq qiladi. Suv ko’taruvchanligining tezligi va balandligi strukturasiz tuproqlarda yuqori bo’lganidan, nam tez bug’lanib ketadi. Strukturali tuproqlarda esa aksincha nam uzoq saqlanadi. Tuproq strukturasi havo almashinuvida ham muhim rol o’ynaydi. Mikroagregatlar (<0,25) da (hatto ular quruq xolida ham) havo almashinuvi yomon bo’ladi. Makrostrukturalarda esa, yuqori namlikda ham havo almashinuvi yaxshi bo’lib turadi. Strukturasiz tuproqlarda nam yetarli bo’lganda ham, o’simliklarning ildizi va aerob mikroorganizmlar erkin kislorod yetishmasligidan qiynaladi. Havo yetarli bo’lganda, aksincha foydali nam kamayadi. Strukturasiz tuproqlardan atmosfera yog’inlari sekin o’tadi. Bahorgi kuchli yomg’irlar yer yuzasidan oqib ketib, tuproqning eroziyalanishiga sabab bo’ladi. Strukturali tuproqlarda suv bilan havo o’rtasida qarama-qarshilik bo’lmaydi. O’simliklar uchun yetarli miqdorda nam bo’lganda, havo zahirasi ham yetarlidir. Bu tuproqlar shamol va suv eroziyasiga chidamli. Strukturali tuproqlarda mikrobiologik jarayonlar yaxshi kechadi va o’simliklar uchun maqbul o’tadigan oziq elementlari to’planadi. Strukturali tuproqlarning g’ovak holda bo’lishi, urug’larning tez va sifatli unib chiqishi hamda ildizlarining yaxshi rivojlanishiga imkon beradi 13-rasm. Strukturali tuproq Strukturasiz tuproqlar nam bo’lganda tez ezgilanadi, quriganda zichlanib qatqaloq hosil qiladi. 14-rasm. Strukturasiz tuproqlar zich qatqaloq qatlami. Bu tuproqlarda urug’larning unib chiqishi va ildizlarning rivojlanishi yomonlashadi. Demak, strukturali tuproqlarda strukturasiz yerlarga nisbatan suv- havo, issiqlik va oziq rejimlari ancha qulay. Shuning uchun ham bu tuproqlar unumdor hisoblanadi. Har ikkala (strukturali va strukturasiz tuproqlar) sharoitida qullaniladigan, bir xildagi agrotexnik tadbirlar hamma vaqt strukturali yerlarda yaxshi samara beradi va hosil ham yuqori bo’ladi. Bunday yerlar ishlanganda kam kuch va energiya sarflanadi. Tuproq strukturasi o’zgaruvchan bo’lib, turli omillar ta’sirida buziladi va tiklanib turadi. Bu omillarni boshqarib turish tuproqlarning zarur struktura holatini saqlab, uni yaxshilab borish imkonini beradi. Tuproqdagi agronomik jihatdan qimmatli strukturalarning buzilish sabablari xilma-xil bo’lib, ularni quyidagi uch gruppaga birlashtirish mumkin: 1.Strukturaning mexanik ravishda buzilishi. Tuproqning yuza qismlariga tushadigan atmosfera yog’inlari ta’sirida va shuningdek yetilmagan nam tuproq yoki juda quruq holatdagi tuproqlarni ko’plab marotaba xaydash xamda bunda og’ir mashinalar, ish qurollaridan foydalanish natijasida struktura buziladi. Bundan tashqari odamlar va mollarning dalada yurishi strukturani ezgilaydi. Strukturaning buzilishini oldini olishda yerni obi-tobida haydash, tuproqqa minimal ishlov berish va qishloq xo’jalik mashinalarining yengil, maqbul konstruksiyalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. 2. Strukturaning fizik-kimyoviy buzilishiga, singdirilgan kationlar ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Asosan singdirish kompleksidagi ikki, uch valentli (Ca2+ va Mg2+) kationlarning bir valentli (Na+, H+, NH4+) kationlar bilan almashinuvi bunga sabab bo’ladi. Bir valentli natriy, ammoniy va vodorod struktura hosil qiluvchi kolloidlar (shuningdek gumusli moddalar)ni nam sharoitda peptizasiyalab, struktura agregatlarini buzadi. Shuning uchun ham kimyoviy meliorasiyalash (kislotali yerlarni ohaklash, sho’rtoblarni gipslash) strukturaning saqlanib qolinishida muhim rol o’ynaydi. 3. Strukturaning biologik yo’l bilan buzilish sababi, asosan aerob sharoitdagi mikroorganizmlarning hayot faoliyati bilan bog’liq. Mikroorganizmlar struktura hosil qilishda muhim rol o’ynovchi organik moddalar, jumladan gumusning aerob sharoitda tez minerallashib, parchalanib ketishiga olib keladi. Natijada tuproqdagi chirindi kamayib, strukturaning asta-sekin buzilib borishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham tuproqda mo’tadil mikrobiologik jarayonlarning bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Tuproq strukturasining buzilish sabablarini e’tiborga olgan holda strukturani saqlab qolishga qaratilgan quyidagi muhim tadbirlardan samarali foydalanish zarur: 1) tuproqlarning xossalari va o’ziga xos xususiyatlariga qarab yerga ishlov berishning samarali sistemalaridan foydalanish; 2) yer o’z vaqtida, yetilgan holatda ya’ni agregatlari bir-biriga yopishib, kesaklar hosil qilmaydigan paytda haydalishi; 3) ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlashda organik, mineral o’g’itlardan muntazam va samarali foydalanish hamda shu bilan bir qatorda strukturani yaxshilab borish chora-tadbirlarini olib borish agronomiyadagi zarur tadbirlardandir. Tuproq strukturasini saqlab qolish va tiklanishi hamda mustahkam donador strukturaning yaratilishida ko’p yillik va bir yillik o’tlarning ahamiyati katta. Shuning uchun ham har bir tabiiy iqlim va tuproq zonalari uchun maqbul o’t dalali almashlab ekishni amalga oshirish agrotexnik tadbirlardan hisoblanadi. Ana shu maqsadda, ayniqsa ko’p yillik dukkakli o’tlar (beda, yo’ng’ichka) jumladan O’rta Osiyo sharoitida g’o’za-beda almashlab ekish sistemasidan foydalanish yuqori samara beradi. Ko’p yillik o’tlar serildiz bo’lganidan, yerda ko’p miqdorda chirindi to’playdi va tuproqning ustki qismida suvga chidamli struktura hosil bo’lishida muhim rol o’ynaydi. Struktura eskidan foydalanib kelinadigan yerlarda, qo’riq yerlarga nisbatan keskin kamayadi. O’rta Osiyo respublikalarida ham sun’iy struktura yaratish va tuproqning eroziyaga chidamliligini oshirish, o’simliklarning oziq rejimini yaxshilash maqsadida turli polimerlardan foydalanish borasida ko’plab tajribalar olib borildi (V.B.Gussak, K.P.Paganyas). Ba’zi bir polimerlarning preparatlari sug’oriladigan bo’z tuproqlar sharoitida 0,25 mm dan katta agregatlar miqdorini 70-80 % gacha ko’paytirishi aniqlangan. Ana shunday yo’l bilan hosil qilingan suvga chidamli strukturalar, tuproqning suv-fizik xossalarini, biologik jarayonlarni va umuman o’simliklarning oziq rejimlarini yaxshilaydi. Tuproqning suv va shamol eroziyasiga qarshi chidamliligini bir necha barobar oshiradi. Tuproqning mexanik tarkibi faqatgina muxim agrofizik ko’rsatkich bo’lib xisoblanmasdan, balki asosiy genetik hamda kimyoviy ko’rsatkichlarning o’zgarishini aniqlovchi o’lchovdir. Chunki, tuprok ona jins ustida tarkib topadi. Darhaqiqat, har bir ona jins uchun o’ziga xos metologik tuzilish, mexanik, mineralogik, nixoyat, kimyoviy tarkib xos. Shuning uchun xam barcha fizikaviy, kimyoviy, xatto meliorativ o’zgarishlar ham eng avval u yoki bu tuproqlar mexanik tarkibining o’zgarishi bilan namoyon bo’ladi.1 1Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 4-bet Xozirgi kunda mavjud statistik ma’lumotlar bo’yicha tuproq mintaqaviy va global degradasiyadan saqlovchi, cho’llanishga qarshi-kurash chora tadbirlarini olib borish kerak. Ma’lum so’rovlar natijasida zaxira yerlarning qo’llashda reproduksion usulublardan foydalanish, tuproqni muhofaza qilish, ya’ni ifloslanishdan, zaharlanishdan saqlash reja asosida olib borilishi shart. Tuproq sifatini baholash uchun biomassa miqdori agronomik unumdorlik, muhofaza chora-tadbirlari, tabbiy toza suvlarni saqlash, issiqxonalar miqdorini kamaytirish, tabbiy sof toza oziq-ovqat maxsulotlari ishlab chiqarish xozirgi kunning bosh muammolardan biri xisoblanadi.2 Tuproq qatlamida saqlanadigan suvning holatini belgilovchi uning barcha xossalari yig’indisiga suv (suv-fizik, gidrofizik) xossalari deyiladi. Eng muhim suv xossalariga tuproq ning suvni ushlab, saqlab turish qobiliyati, nam sig’imi, suv o’tkazuvchanligi va suv ko’taruvchanlik qobiliyati kabilar kiradi. Suvni ushlab turish qobiliyati - tuproqning muhim xossalaridan biri bo’lib, suvni oqib ketishdan saqlab, namni ushlab tura olish qobiliyati hisoblanadi. Tuproqning suvni ushlab tura olish qobiliyatini miqdor jihatdan xarakterlovchi kursatkich, uning nam sig’imi hisoblanadi. Tuproqning nam sig’imi - turli kuchlar ta’sirida ma’lum miqdordagi suvni singdirishi va ushlab turish qobiliyatidir. Tuproqdagi namni ushlab turadigan kuchga qarab va turli sharoitlarga kura nam sig’imining quyidagi turlari: maksimal adsorbilangan nam sig’imi, maksimal moleko’lyar nam sig’imi, kapillyar nam sig’imi, eng kam yoki dala nam sig’imi va tuliq maksimal nam sig’imi kabilar ajratiladi. M a k s i m a l a d s o r b i l a n g a n n a m s i g’ i m i (MANS) - tuproq zarrachalari yuzasida sorbilanish (yutish) kuchlari ta’sirida eng ko’p miqdorda ushlab turilishi mumkin bo’lgan suv miqdori hisoblanadi. Bu namlik tuproqdagi mustahkam birikkan (adsorbilangan) suv miqdoriga to’g’ri keladi. 2(Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble.2004, 6 бет.) M a k s i m a l m o l ye k u l ya r n a m s i G i m i (MMNS) (A.F.Lebedev buyicha) - moleko’lyar tortish kuchlari ta’sirida tuproq zarrachalari yuzasida ushlanib turishi mumkin bo’lgan, ya’ni bush birikkan (parda) suvning yuqori chegarasini xarakterlaydi. Maksimal moleko’lyar nam sig’imi asosan tuproqning mexanik tarkibiga bog’liq. MMNS tuproqning muhim tuproq-gidrologik kursatkichlaridan biri hisoblanadi. Tuproqdagi mavjud (faktik) nam miqdori bilan MMNS ni taqqoslab o’simliklarga o’tadigan foydali suv zahirasini aniqlash mumkin bo’ladi. Faktik namlik MMNS ga nisbatan ko’p bo’lganda foydali suv zahirasi ko’p va bu kursatkichlar teng bo’lganda esa ana shunday suv zahirasi deyarli bulmaydi. K a p i l l ya r n a m s i g’ i m i (KNS) - kapillyar kayma (bevosita suvli qatlam ustida joylashgan tuproq qatlami) chegarasidagi tuproqda ushlanib turishi mumkin bo’lgan eng ko’p miqdordagi kapillyar-tiralgan suv hisoblanadi. Kapillyar nam sig’imi miqdori tuproq G’ovakligiga va shuningdek suv bilan tuyingan qatlam, sizot suvi sathidan qanchalik masofada joylashuviga bog’liq. Bu masofa qanchalik ko’p bulsa KNS shuncha kam bo’ladi. Sizot suvlari yer yuzasiga yaqin (1,5-2,0 m) bo’lganda kapillyar kayma (tuproq qatlami) yuzasigacha namlanadi va kapillyar nam sig’imi eng yuqori (urtacha qumoq tuproqlarning 1,5 m qatlami uchun 30-40 foiz) bo’ladi. Sizot suvlari sathiga kura KNS doimiy emas. E n g k a m n a m s i g’ i m i (EKNS) - sizot suvlari chuqurda joylashgan sharoitda oshiqcha suv oqib ketgandan keyin, tuproqda ushlanib turishi mumkin bo’lgan kapillyar-muallaq namlikning eng ko’p miqdori hisoblanadi. Eng kam nam sig’imi atamasiga dala nam sig’imi (DNS), umumiy nam sig’imi (UNS) va chekli dala nam sig’imi (ChDNS) tushunchalari to’g’ri keladi. ChDNS termini agronomiya amaliyotida va meliorasiyada keng qullaniladi. Eng kam nam sig’imi tuproqning mexanik tarkibi, struktura holati va zichligiga bog’liq. Og’ir tarkibli va yaxshi strukturali tuproqlarda EKNS 30-35, qum tuproqlarda 10-15 foizdan oshmaydi. EKNS tuproqning muhim gidrologik kursatkichi bo’lib, u bilan tuproqdagi nam defisiti (yetishmaydigan nam) tushunchasi bog’liq. Shuningdek, ENKS ga kura Sug’orish va shur yuvish normalari, Sug’orish muddatini belgilash mumkin. Agar Sug’orish normasi ma’lum qatlamda EKNS ga nisbatan ko’p bulsa, suv foydasiz sarflanadi, oshiqcha suv esa tuproqning pastki qatlamlariga oqib o’tib, sizot suvlarini ko’taradi. Eng kam nam sig’imi va tuproqning mavjud namligi orasidagi farq tuproqdagi nam tanqisligini tashkil etadi. Tuproqdagi eng maqbul suv rejimi shunday bo’lishi kerakki, tuproqning o’simlik ildizi taraladigan qatlamidagi namlik EKNS dan 70-100 foizgacha oraliqda saqlanadigan bulsin. Eng kam nam sig’imiga qadarli namlangan tuproq 1 m li qatlamining bir gektaridagi foydali nam zahirasi miqdori, qum tuproqlarda 700-1100 m3, qumloq, yengil va urta qumoq tuproqlarda 1200-1700 m3 va og’ir qumoq, soz tuproqlarda 1500-2100 m3 ni tashkil etadi. T u l i q n a m s i g’ i m i(TNS). Havo siqilib (ushlanib) qolingan bushliqlar (odatda umumiy G’ovaklikning 5-8 foizini tashkil etadi) dan tashqari, tuproqning barcha G’ovakliklarida ushlanib qolinishi mumkin bo’lgan eng ko’p nam miqdoriga tuliq nam sig’imi deyiladi. Demak, TNS odatda son jihatdan tuproqning umumiy G’ovakligiga to’g’ri keladi. TNS ga teng namlik bo’lganda tuproqda barcha turdagi suv: birikkan (mustahkam va bush birikkan) va erkin (kapilyar va gravitasion) suvlar maksimal miqdorda saqlanishi mumkin. Demak, TNS tuproqning qanchalik suv singdirishi mumkinligini xarakterlaydi. Shuning uchun bu kursatkichni tuliq suv singdiruvchanlik ham deyiladi. Tuproqdagi TNS o’zoq vaqt saqlanadigan bulsa, tuproqda anaerob jarayonlar ko’payib ketadi va tuproq unumdorligi pasayib, ekinlar hosiliga salbiy ta’sir etadi. Tuproqning suvni qabul qilib olishi va o’zi orqali yuqoridan pastga qarab o’tkazish qobiliyatiga suv o’tkazuvchanlik xossasi deyiladi. Suv o’tkazuvchanlik asosan ikki bosqichdan: shimilish va filtrlanish (sizib o’tish) dan iborat bo’lib, dastlab suv shimilib tuproq tuyinadi, sungra suv tuproq qatlamining pastki qismiga ma’lum tezlikda sizib o’tadi. Tuproqning suv bilan tuliq tuyingan holati sharoitida og’irlik kuchi va bosim gradiyenti ta’sirida, suvning pastga qarab harakatlanishiga filtrasiya deyiladi. Suv o’tkazuvchanlik tuproqning ma’lum maydoni yuzasidan muayyan vaqtda singib o’tadigan suv hajmi bilan ulchanadi va odatda mm/soat bilan ifodalanadi. Suv o’tkazuvchanlik tuproqning umumiy G’ovakligi va uning ulchamiga bog’liq. Masalan, yengil mexanik tarkibli tuproqlarda yirik G’ovakliklar ko’p bo’lganidan, suv o’tkazuvchanlik, ham doimo yuqoridir. Og’ir mexanik tarkibli va kesakli changli strukturali tuproqlarda suv o’tkazuvchanlik past. Tuproqning suv o’tkazuvchanligini baholashda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan shkaladan foydalanish mumkin. Shunga kura temperaturasi 10 0S va suv bosimi 5 sm bo’lgan sharoitda, tuproqning suv o’tkazuvchanligi quyidagicha baholanadi: agar ko’zatishning birinchi soatida 1000 mm dan ko’p suv o’tsa, tuproqning suv o’tkazuvchanligi bo’zuvchi, 1000 dan 500 mm gacha - Goyat (ortiqcha) yuqori, 500- 100 mm - eng yaxshi, 100-70- yaxshi, 70 dan 30 gacha qoniqarli, 30 mm dan kam - qoniqarsiz hisoblanadi. Tuproqning suv ko’tarish qobiliyati - kapillyar kuchlar ta’sirida tuproqning suvni pastdan yuqoriga qarab ko’tarish xossasidir. Tuproqdagi G’ovakliklarning ulchami 8 mm atrofida bo’lganda kapillyar kuchlar yuzaga keladi. Lekin bu ulcham 0,1-0,003 mm bo’lganda, kapillyar kuchlar yaxshi ifodalanadi. Undan kichik yullarda sekin harakatlanuvchi, birikkan suv bo’ladi. Shuning uchun qumli tuproqlardan qumoq mexanik tarkibli tuproqlarga tomon suvning ko’tarilish tezligi oshib boradi va soz tuproqlarda pasayadi. Suvning maksimal ko’tarilishi (sizot suv sathidan yuqorida) qumli tuproqlarda 0,5-0,7 m, qumoq tuproqlarda 2,5-3,0 m og’ir soz tuproqlarda 4-6 m ni tashkil etadi. Kapillyarlik va tuproqning suv ko’taruvchanligi natijasida sizot suvlari hisobidan o’simliklarni qushimcha ravishda suv bilan ta’minlanishi qatorida tuproqda havo yetishmaganligidan moddalarning qayta tiklanishi va tuproq qatlamining shurlanish jarayonlari yuzaga keladi. Tuproqda nafaqat sizot suvi bilan bog’liq bo’lgan harakatchan kapillyar-tiralgan suv, balki kapillyar-muallaq nam ham ko’tarilish xususiyatiga ega. Kapillyar yullari ko’p bo’lgan strukturasiz tuproqlar harakatchan ko’tariluvchan suvni ko’p buGlantiradi. Strukturali tuproqlarda esa, yirik agregatlar orasidagi G’ovakliklar bir- biridan ajralib turganidan, kapillyar suv kamroq harakatlanadi. Shuning uchun suv kam bug’lanib, tuproqda nam yaxshi saqlanadi. Aytilgandek, tuproqdagi mavjud barcha namlik xam o’simlikka o’tadigan holatda bulmaydi. Namning bir qismi o’simlik o’zlashtira olmaydigan-foydasiz holda boshqa qismi esa turli darajada o’simlikka o’tadigan holatda bo’ladi. O’simliklarning hayot-faoliyati jarayoni davomida o’zlashtiradigan namlik o’simlik uchun foydali hisoblanadi. O’simlikka o’tadigan suvga samarali namlik deyiladi. Chunki bu suv, hosilning shakllanishi uchun sarflanadi. A.A.Rode o’simliklar uchun qulay bo’lgan (o’zlashtiruvchanligiga kura) tuproqdagi suvning quyidagi kategoriyalarini ajratib kursatadi: o’zlashtirmaydigan zahira, o’zlashtirish juda qiyin, qiyin, urtacha, o’zlashtirish oson bo’lgan suvlar. Oson o’zlashtiriladigan suvlarga kapillyar va gravitasion suvlar kiradi. Gigroskopik, maksimal gigroskopik, kimyoviy bog’langan suvlarni o’simlik mo’tlaqo o’zlashtira olmaydi va ular tuproqdagi suvning foydasiz (ulik) zahirasini tashkil etadi. Odatda ildiz tukchalarining surish kuchiga nisbatan, tuproqdagi namni ushlab turish uchun sarflanadigan kuch ko’proq bulsa, bu namlik o’simlikka o’tmaydi va o’simlik suliy boshlaydi. Ko’pchilik ekinlar ildizlarining suvni surib olish koeffisiyenti 15 atmosferadan yuqori emas. Tuproqning o’simliklar barqaror suliy boshlaydigan namlik darajasiga sulish namligi yoki sulish koeffisiyenti deb ataladi va quruq tuproq og’irligiga nisbatan prosent bilan ifodalanadi. Uning miqdori tuproq mexanik tarkibiga kura o’zgarib turadi. Kumli tuproqlarda sulish namligi 1- 3 foiz, qumloq va yengil qumoq tuproqlarda 3-5, urtacha hamda og’ir qumoq tuproqlarda 6-12, soz tuproqlarda 12-18 dan 32 foizni tashkil etadi. 15-rasm. Tuproqning suv ko’taruvchanligi Tuproqning sulish namligini, odatda maksimal gigroskopiklikni 1,34 yoki 1,50 koeffisiyentiga ko’paytirish yuli bilan aniqlanadi. Sulish namligi tuproqning muhim gidrologik konstanti hisoblanadi. Sulish namligiga doir ma’lumotlarni va suvning umumiy miqdorini e’tiborga olib, tuproqdagi foydali namning, ya’ni hosilning shakllanishi uchun ketadigan suvning samarali zahirasini hisoblab topiladi. Samarali namlik miqdori hisoblanayotganda suvning qatlam qalinligini mm da ifodalash qabul qilingan. Shu kurinishda undan foydalanish, ya’ni uni yog’inlarga doir ma’lumotlar bilan taqqoslash oson bo’ladi, 1 ga maydondagi suvning har bir mm 10 t suvga to’g’ri keladi. Samarali suvning zahiralari ushbu formula buyicha hisoblab topiladi: W * 0,1 . hm . h (H - SN) Bu yerda, W - samarali suvning zahirasi, mm; 0,1 - suv qatlamini mm ga aylantirish koeffisiyenti; h.m - hajmiy massa, g/sm3 ; h - samarali suvning zahirasi hisoblab aniqlanadigan tuproq qatlamining qalinligi, sm; H - tuproq namligi, mo’tlaq quruq holatdagi og’irligiga nisbatan foizda; SN – so’lish namligi, mo’tlaq quruq holdagi og’irligiga nisbatan foiz hisobida. Har bir tuproqning o’simliklar o’zlashtira oladigan o’ziga xos aktiv nam diapazoni (AND) bo’ladi. Sizot suvi chuqur bo’lgan tuproqlarda bu diapazon EKNS (DHS) - SN ga, sizot suvi sayoz tuproqlarda esa KNS - SN ga tengdir. Tuproqdagi samarali nam zahirasini baholash shkalasi 28 jadvalda berilgan. A.M.Shulgin (1967) buyicha tuproqning 1 m qalinligidagi samarali suv zahirasining maqbul kursatkichi o’simliklarning usish davrida, ayniqsa nisbatan suv yetishmaydigan davrda, urtacha 100 dan 200 mm atrofida bo’ladi. O’ta ko’p namlik (>250 mm) va yetarli nam bulmagan (<60 mm) sharoit ham o’simliklarning usib rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi va hosil kamayadi. Tuproqda suvning tuplanishi, uning harakati va fizik holatining o’zgarishi, tuproq qatlamlarida ushlanib turilishi hamda sarfi kabi barcha hodisalar yig’indisiga tuproqning suv rejimi deyiladi. Bu hodisalar (suv rejimi elementlari) ning miqdoriy kursatkichlari (tuproq nami harakatining asosiy yunalishi va tuproq namligining o’zgarish chegarasi) ga kura tuproq suv rejimining turli tiplari yuzaga keladi. Tuproqning suv rejimi miqdor jihatdan suv balansi orqali ifodalanadi. Tuproqdagi muayyan suv rejimining yuzaga kelishi suv balansining kirim va sarfi qismlari bilan bog’liq. Bu esa o’z navbatida joyning iqlim sharoitlari, o’simliklari, tuproq- gruntlarning suv xossalariga, relyef sharoitlariga, sizot suvlarining chuqurligiga va tuproqdagi doimiy mo’zlagan qatlam ta’siriga hamda insonlarning ishlab chiqarish faoliyatiga bog’liq. Tuproqning suv rejimi va uning tiplari haqidagi ta’limot asoschisi akademik N.G.Visoskiydir. U suv rejimining yuviladigan (permasid), davriy yuviladigan, yuvilmaydigan (impermasid) va terlaydigan (ekssudasion) kabi tiplarini ajratishni tavsiya etadi. G.N.Visoskiy qarashlarini rivojlantirib A.A.Rode ikki yangi tipdagi - mo’zlaydigan va irrigasion suv rejimlarini qushimcha qilib kiritdi hamda barcha tiplarni 16 tipchaga ajratdi. Quyida tuproq suv rejiminining asosiy tiplariga qisqacha xarakteristika beriladi. 1. M u z l a y d i g a n t i p. Abadiy mo’zlikli ulka, nohiyalarda tarqalgan. Yoz faslida yer yuza qatlami biroz eriydi, ammo uning pastki qismi deyarli erimaganligi sababli, suvni o’tkazmaydi. Natijada mo’zlagan suvtusar qatlam ustida suv tuplanadi hamda buGlanish kam bo’lganidan, tuproqda o’ta namlik yuzaga keladi. Vegetasiya davrining asosiy qismida, tuproqning erigan qatlami suv bilan tuyinib turgan bo’ladi. 2. Yu v i l a d i g a n t i p (NK>1) - atmosfera yog’inlarining urtacha miqdori bug’lanishga nisbatan ko’p bo’ladigan urmon-o’tloq zonasi (podzol-botqoq va botqoq tuproqlar) va sernam subtropik viloyatlari tuproGiga xos. Atmosfera yog’inlari bilan tuproq har yili sizot suvlarigacha namlanadi va qisman ana shu suvlarga qushiladi. Tuproqning pastki qatlamiga singib o’tayotgan suv tuproqdagi turli birikmalar, jumladan oziq moddalarni o’zi bilan yuvib ketadi. Shuning uchun ham bu xildagi suv rejimi yuviladigan tip deyiladi. (15-rasm) 1. Atmosfera yog’inlari 2. Shox shabbalarda to’tib qolingan nam miqdori. 3. Yer yuzasidan oqib ketgan suv. 4 Fizik buGlanish . 5 Tuproq ichidagi suv oqimi. 6. O’simliklar tomonidan surib olingan suv (desuksiya bo’tun davr mobaynida o’simliklar olgan suv). 7. Grunt suv oqimi. 8. Bug’lanish va desuksiya. 3. D a v r i y yu v i l a d i g a n t i p(NK-1, ba’zan 1,2-0,8 gacha o’zgarib turadi). Tuproqning sizot suvlariga qadarli yuvilishi davriy bo’lib, faqat atmosfera yog’inlari miqdori bug’lanishga nisbatan ko’p bo’lgan yillardagina ruy beradi. Sizot suvlari sathi, kapillyar kayma odatda o’simlik ildiz sistemasi tarqaladigan qatlamdan pastda bo’ladi. Yuqori namlik natijasida tuproqning yuvilishi bir necha yil davomida (davriy) 1-2 marta bo’lib turadi. Bu tipdagi suv rejimi urmon dasht (urmon sur tusli tuproqlari) va shimoliy tuproqlar (podzollashgan va ishqorsizlangan qora tuproqlar) zonalari uchun xarakterli. 4. Yu v i l m a y d i g a n t i p (NK<1). Bunday tipdagi suv rejimida tuproq - grunt qatlamlari sizot suviga qadarli hyech qachon yuvilmaydi. Demak, yog’inlar hisobidagi namlik tuproqning yuqori qatlamlarida tuplanib, sizot suviga qadar yetib bormaydi (31b-rasm). Atmosfera yog’inlari tufayli namlangan qatlam bilan sizot suvi joylashgan gorizont oraliGida deyarli quruq, ko’pincha sulish namligi miqdoriga yaqin nam qatlam bo’ladi(G.N.Vыsoskiy buyicha "ulik" gorizont). . Shunday qilib, tuproqning yuqori qatlamlardagi moddalar yuvilib, sizot suvigacha yetib bormaydi. Yuvilmaydigan suv rejimi quruq iqlimli va sizot suvlari chuqur joylashgan dasht, quruq dasht va chul zonalaridagi qora tuproq, kashtan, qunGir tusli tuproq,bo’z tuproqlar va sur qunGir tusli tuproqlar uchun xarakterli. Sanab o’tilgan tuproq qatorlari buyicha atmosfera yog’inlari kamayib, buGlanish esa oshib boradi hamda namlanish koeffisiyenti 0,6 dan 0,1 gacha kamayadi. Tuproq- grunt qatlamlaridagi nam aylanishi 4 m (dasht qora tuproqlari) dan 1 m gacha (chul- dasht, chul tuproq lari) bo’ladi. Bahor mavsumida tuproqda tuplangan nam zahirasi transpirasiyaga va fizik bug’lanishga sarflanib, ko’zga borib esa juda kam qoladi, chalachul va chul zonalarida yerlarni suGormasdan turib, dehqonchilik qilib bulmaydi. 5. T ye r l a y d i g a n t i p(NK<1). Chala chul va chul zonalarining sizot suvlari yaqin bo’lgan sharoitda terlaydigan suv rejimi yuzaga keladi(31v- rasm). Kapillyarlar orqali ko’tarilayotgan suv fizik bug’g’lanib, tuproq guyo terlagandek bo’lib turadi. Tuproq va o’simlikdan bug’lanayotgan suv miqdori, tushayotgan atmosfera yog’iniga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Sizot suvlari minerallashganda tuproqda suvda oson eriydigan to’zlar tuplanib, yer shurlanadi. Yer osti suvlari chuchuk bulsa ona jins tarkibida to’z bulmasada, mergellanish hamda gleylanish jarayonlari kechadi. 6. I r r i g a s i o n t i p. Sug’orib dehqonchilik qilinadigan sharoitda tuproqning qushimcha ravishda namlanishi natijasida ruy beradi. O’sish davrida tuproqning ko’plab marotaba namlanishi - bu tipdagi suv rejimining muhim xususiyatidir. Sug’orishning turli davrlarida har xil tipdagi suv rejimi tiplari yuzaga keladi. Sug’orilayotgan davrda dastlab yuviladigan tip shakllanib, keyin yuvilmaydigan va terlaydigan suv rejimlari bilan almashinadi, natijada tuproqda namning davriy ko’tarilib va pasayib turishi yuzaga keladi. Tuproqning suv rejimi qishloq xujalik maydonlarida turli agrotexnik va agromeliorativ tadbirlar sistemasini amalga oshirish natijasida boshqarilib turiladi. Qishloq xujaligini intensivlashtirishning asosiy vositasi - tuproqlarni meliorasiyalashdir. Meliorasiya tuproq holatini yaxshilaydi, uning unumdorligini oshiradi. Meliorasiya loyihalari amalda qullanilayotganda tuproqning suv rejimlarining tiplari albatta e’tiborga olinadi. O’simliklarning suv bilan ta’minlanib turilish sharoitlarini yaxshilash uchun qator kompleks tadbirlar olib boriladi. Tuproq suv balansi kirim va ayniqsa sarflanish qismini sun’iy ravishda o’zgartirish natijasida tuproqdagi umumiy va samarali suv zahirasi miqdoriga keskin ta’sir etish mumkin. Bu o’z navbatida qishloq xujalik ekinlaridan yuqori va barqaror hosil olishni ta’minlaydi. Tuproqning suv rejimini tartibga solib turish tadbirlari, joyning iqlim va tuproq sharoitlariga va shuningdek, ustirilayotgan ekinlarning suvga bo’lgan talabiga asoslangan. O’simliklarning usib rivojlanishi uchun maqbul sharoit yaratish uchun, tuproqda tuplanadigan namlik miqdori bilan uning transpirasiya va fizik bug’lanishga ketadigan sarfini barobarlashtirishga, ya’ni namlanish koeffisiyenti qiymatining birga yaqin bo’lishiga erishish kerak. Tuproqning suv rejimini tartibga solish tadbirlari har bir tuproq-iqlim sharoiti uchun o’ziga xos xususiyatlarga ega. Nami yetarli va ortiqcha bo’lgan zonaning suv kam oqib ketadigan territoriyalarida suv rejimini yaxshilash tadbirlari, suv tuplanib qoladigan mikro va mezopastliklarni tekislashga qaratilgan bo’ladi. Botqoq va botqoqlangan tuproqlar suv rejimini yaxshilash uchun, quritish meliorasiyasi tadbirlari o’tkazilib, jumladan, yopiq drenajlar yoki oshiqcha suvni chiqarib yuborish uchun, ochiq drenajlar barpo qilinadi. Noqoratuproq rayonlarda o’simliklarni nam bilan ta’minlab turishni yaxshilashning ikki yunalishdagi tadbirlari olib borilishi zarur. Birinchidan, oshiqcha nam bo’lganda maxsus drenaj quvurlar orqali daladan alohida ajratilgan joylarga suv oqizib chiqariladi, ikkinchidan, nam yetishmaganda, aksincha usha quvurlar orqali dalaga suv chiqariladi yoki maydonlar yomg’irlatib sug’oriladi. Tuproqni madaniylashtirishning barcha tadbirlari, jumladan, tuproqning chuqur haydalma qatlamini yaratish, uning struktura holatini yaxshilash, umumiy g’ovakligini oshirish, haydalma osti zich qatlamini yumshatish kabilar tuproqning nam sig’imini oshiradi va o’simliklarning ildizlari tarqaladigan qatlamdagi samarali suv zahirasini ko’proq yaratish va saqlab qolish imkonini beradi. Namlik barqaror bulmagan va qurGoqchilik rayonlarida tuproqning suv rejimini tartibga solish tadbirlari yerda ko’proq nam tuplash va undan samarali foydalanishga qaratilgan bo’ladi. Namni tuplashning keng tarqalgan usullaridan biri - maydonlarda qorni ushlab, erigan suvni saqlab qolishdir. Buning uchun poyasi baland bo’lib usadigan ko’lis ekinlar ya’ni yashil tusiqlardan foydalaniladi. Maxsus qor uyumlari (vallari) barpo qilish ishlari olib boriladi. Shuningdek, yuza suv oqimini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar sistemasi (yonbag’irlarni kundalangiga haydash, vallar qilish, bo’lib-bo’lib egatlash, ekinlarni polosa tarzida joylashtirish, uyalab haydash va boshqa usullar) qullaniladi. Tuproqdagi namni saqlab qolishda dala ihota daraxtzorlarining roli nihoyatda katta. Urmon polosalari qishda daladan qorni uchirib ketishdan saqlab qoladi va yerda ko’proq nam zahirasini yaratilishiga imkon beradi. Lalmikor nohiyada urmon ihota daraxtzorlari ta’sirida har bir gektar maydonda qushimcha ravishda 40-50 mm gacha nam tuplanadi. Tuproqning suv rejimini yaxshilashda toza shudgor, ayniqsa, qora shudgorning roli katta. Tuproqda nam tuplash va uni saqlab qolishda, ko’plab agrotexnika tadbirlarining roli katta. Bahorda tuproqni yuza yumshatish yoki baronalash yuli bilan namni yopib ketish tadbiri namning befoyda fizik bug’lanishidan saqlab qoladi. Ekinlar ekilgach yerga qatoq bosish haydalma yuza qatlamining zichligini, boshqa qismiga nisbatan o’zgartiradi. Zichlik orasidagi yuzaga keladigan farq natijasida kapillyarlar orqali namning tuproq pastki qatlamlaridan yuzasiga ko’tarilishi va tuproq havosidagi suv buGlarining kondensasiyasi yaxshilanib, yerda nam tuplanishi yuzaga keladi. Bu o’z navbatida erta bahordan urug’larning tekis unib chiqishida va o’simliklarning nam bilan ta’minlanishida muhim ahamiyatga ega. Mineral va organik o’g’itlarni samarali qullanish tuproqdagi namdan ancha tejab foydalanish imkonini beradi. Sabzavotchilikda yerda ko’proq nam tuplash maqsadida turli materiallardan foydalanib, mulchalash usulidan keng foydalaniladi. Chul-dasht va chul zonalarida tuproq suv rejimini yaxshilashning asosiy usullaridan biri Sug’orishdir. Sug’orilayotgan maydonlarda tuproqning qayta shurlanishini oldini olishda dalaga taralayotgan suvning samarasiz yuqolishiga qarshi chora kurish kerak. Turli tabiiy zonalarda o’simliklarning nam bilan ta’minlab turilishini yaxshilashdagi kompleks tadbirlar sistemasida, tuproqning fizik xossalarini va struktura holatini muntazam yaxshilab borish ham muhim rol uynaydi. Xozirgi vaqtda dexqonchilik soxasi va olimlar orasidagi nazariy va amaliy jixatdan tuproq unumdorligining saqlash va oshirish masalasi murakkab va dolzarb vazifa xisoblanadi.biroq dunyo bo’yicha tuproqlarning degumifikasiya jarayonining ortish tendensiyasi kuzatilmoqda. Shu bois, xozirgi tuproqshunoslik soxasidagi fanlar mazkur muammoning ilmiy jixatdan o’rganishga va yechimini topishga asosiy e’tiborini qaratish lozim. Tuproqning nam bulmagan bushliqlarini egallab turuvchi turli gazlar va uchuvchi organik birikmalar aralashmasiga tuproq havosi deyiladi. Tuproq havosi yoki gaz fazasi tuproqning muhim tarkibiy qismi bo’lib, uning qattiq, suyuq va tirik organizmlardan iborat qismlari bilan bevosita bog’liq hamda o’simliklarning hayotiy omillaridan biridir. Tuproq havosi va uning tarkibi tuproqda kechadigan turli jarayonlarda aktiv ishtirok etadi. Tuproq havosidagi kislorod oksidlanish reaksiyasi va organik moddalarning parchalanishida faol qatnashadi. Kislorod ta’sirida ayrim kimyoviy elementlar (Fe, Mn) oksidlanib, qiyin eriydigan shaklga, ayrimlari esa (oltingugurt, vanadiy, xrom) tez eriydigan holga o’tadi. Demak, kislorod ba’zi elementlarning harakati (migrasiyasi) ni tezlashtirib, boshqalarni sekinlashtiradi. Organik moddalarning oksidlanishi natijasida tuproqdagi uglerod, azot, fosfor, oltingugurt kabi biologik muhim kimyoviy elementlarning aylanishi yuzaga keladi. Tuproq havosi fotosintez jarayonida o’simliklar foydalanadigan karbonat angidrid gazining manbai ham hisoblanadi. Hosil yaratish uchun sarflanadigan jami SO2 miqdorining 38-72 foizini o’simlik tuproqdan oladi. Atmosfera havosining ifloslanishi kislotali cho’kmalarning tushishi bilan bog’liqdir. Kislotali cho’kmalarga yomg’irlar,tumanlar, kislotali tumanlar,qorlar ,gazlar,qo’riq va qattiq zarralar kiradi.Bu muammo esa munozaraga va keng miqqiyosida OAV yoritilishga olib keladi.3 Tuproqdagi havo shuningdek, tuganak va azot tuplovchi bakteriyalarni azot bilan ta’minlaydi. Havo tarkibidagi suv bug’i tuproqning yillik va so’tkalik suv balansida katta ahamiyatga molik. Tuproq havosi tuproqda erkin, adsorbirlangan va erigan holatda bo’ladi. Erkin tuproq havosi tuproqning nokapillyar va kapillyar bushliqlarida saqlangan bo’lib, erkin harakatlanadi hamda atmosfera havosi bilan almashib turadi. Amalda ko’pincha suv bilan tulmagan nokapillyar G’ovakliklardagi havo, tuproq aerasiyasida alohida ahamiyatga ega. Qumoq va soz tuproqlar namlanganda, undagi suv erkin havoning tuproq bushliqlaridagi yaxlitligini bo’zadi. Bunday havo siqilgan havo deyiladi va bu havoning aerasiya uchun ahamiyati juda kam. A d s o r b i r l a n g a n t u p r o q h a v o s i - tuproq qattiq qismi yuzasida yutilgan gazlardan iborat. Og’ir mexanik tarkibli va gumusga boy tuproqlarda gazlar adsorbsiyasi yuqori bo’ladi. Gazlar, moleko’lalarining to’zilishiga kura tuproqda quyidagi tartibda adsorbirlanadi: N2< O2< CO2< NH3 E r i g a n sh a k l d a g i t u p r o q h a v o s i - tuproq suvida erigan gazlar hisoblanadi. Ammiak, vodorod sulfidi va karbonat angidridi suvda yaxshi eriydi. 3Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 26-bet Kislorodning eruvchanligi uncha yuqori emas. Suvda erigan gazlar yuqori aktivlikka ega. Tuproq eritmasi SO2 bilan tuyinganda karbonatlar, gips va boshqa mineral birikmalarning eruvchanligi oshadi. Erigan kislorod hisobiga tuproq eritmasining oksidlash xususiyati saqlanib turadi. Tuproqning harorati va undagi kimyoviy jarayonlarning faolligiga kura tuproq eritmasidagi kislorod miqdori O dan 14 mg\l gacha o’zgarib turadi. Tuproq eritmasining kislorod bilan eng ko’p tuyingan davri (6-14 mg\l) erta bahor hisoblanadi. Buning sababi, kislorodga boy bo’lgan namning tuproqda ko’p bo’lishi va bu vaqtda hali biologik jarayonlarning aktivligi pastligidir. O’simliklar ildiz sistemalarining kislorodga bo’lgan talabi, doim aerasiyalanib turuvchi erkin tuproq xavosi bilan ta’minlanadi. Fransuz olimi J.Bussengo va Levi tuproq havosi tarkibida: O2-10,35 - 20,03, N2 - 78,8 - 80,24, CO2-0,74 - 9,74 foiz oraligida bo’lishligini aniqladi. Tuproqdagi erkin havo atmosfera havosi bilan doim aloqada bo’lishiga qaramasdan o’zining qator xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli barqaror bo’lib, uning asosiy komponentlari uncha o’zgarmaydi. Atmosfera havosining tarkibi hajmiy foizda quyidagicha: azot (N2) 78,08, kislorod (O2) 20,95, argon (Ar) 0,93 va karbonat angidridi (CO2) 0,03. Tuproq havosining tarkibi o’zgaruvchan bo’ladi. Tuproq havosidagi O2 va CO2 ayniqsa dinamik holda bo’lib, kislorodning sarflanishi va karbonat angidridining hosil bo’lish jarayonlari hamda atmosfera orasidagi gaz almashuv tezligiga kura, uning miqdori keskin o’zgaradi. Tuproq havosida atmosferadagiga nisbatan SO2 miqdori unlab va yuzlab marta ko’p bo’lishi, kislorodning konsentrasiyasi esa 20,9 dan 15-10 foizgacha pasayishi mumkin. Fizik xossalari qulay bo’lgan va havo yaxshi kirib turadigan sharoitda tuproq havosidagi SO2 miqdori o’simliklarning vegetasiya davrida 1-2 foizdan oshmaydi, O2 esa 18 foizdan oz bulmaydi. Turli tuproqlarda havo tarkibining o’zgarishi 10- jadvalda keltirilgan. 10-jadval