TUPROQ YUZASINING HARORATINI O‘LCHAYDIGAN TERMOMETRLAR Tuproq yuzasining haroratini o‘lchashda suyuqlikli, elektrik bimetall va boshqa termometrlardan foydalaniladi. Tuproq yuzasining haroratini o‘lchashda asosan suyuqlikli termometrlardan foydalaniladi. Muddatli termometr TM–3. Simobli termometr silindrik rezervuarga ega. Tuproq haroratini o‘lchash lozim bo‘lgan muddatdagi haroratni aniqlash uchun ishlatiladi (4.2.1–rasm). Shkalasining har bir bo‘lagi 0,5 oC ga teng bo‘lib noldan yuqori 50 oC gacha, noldan past –30 oC gacha haroratni o‘lchashga mo‘ljallangan. 4.2.1–rasm. Suyuqlikli (muddatli) termometrning tuzilishi: 1–shkala mahkamlagich; 2–shisha g‘ilof; 3–shkala; 5– kapillyar trubka; 6–rezervuar Maksimal termometr TM–1. Ma’lum muddat o‘rtasidagi tuproq yuzasi haroratning maksimal qiymatini o‘lchashga mo‘ljallangan (4.2.2–rasm). Simobli va silindrik rezervuarga ega. Shkalasining har bir bo‘lagi 0,50C ga teng. Termometr gorizontal holatda ishlatiladi (biroz rezervuar 4.2.2-rasm. Maksimal termometr.1- rezervuar; 2 -shtift; 3-kanal tomonga egilgan holda o‘rnatiladi). Rezervuarning 1 pastki qismiga shisha naycha 3 bilan rezervuar tutashgan joyni toraytiruvchi shtift o‘rnatilgan 2. Harorat oshganda, rezervuardagi simob shisha naycha bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi. Harorat pasayganda dastlab naycha ichidagi simob, ishqalanish kuchi sababli naychaning toraygan joyidan rezervuarga tusha olmaydi. Ya’ni kapillyarlik uziladi va simobning yuqori sathi shu joyda to‘xtab qoladi. Agar yana harorat ko‘tarilsa, simobning kengayish kuchi naychadagi simobni yuqoriga ko‘taradi. Shunday qilib, ma’lum vaqt oralig‘idagi maksimal harorat aniqlanadi. Minimal termometr TM–2. Tuproq yuza qismining ma’lum vaqt oralig‘idagi eng past haroratni ko‘rsatadi (4.2.3–rasm). Termometr rezervuari spirt bilan to‘ldirilgan. Shkalasining har bir bo‘lagi 0,50C ga teng. Termometrning rezervuari vilkasimon yoki silindrik shkalaga ega. Shisha naycha 1 ichidagi spirtga 2 ikki tomoni yo‘g‘onlashtirilgan yupqa qora shishadan iborat shtiftning shkalada joylashgan o‘rniga qarab minimal harorat aniqlanadi. Tuproq harorati pasayganda yengil shtiftni spirtning o‘zi tashqi pardasi 3 bilan siljitib, pastga qarab olib tushadi. Hisob olishda, shisha shtiftning rezervuarga teskari tomondagi qismining spirtning tashqi pardasiga tegib turgan qismining ko‘rsatishi yozib olinadi. 4.2.3–rasm. Minimal termometr va uning ichidagi shtiftning ko‘rinishi. Tuproq yuzasining haroratini o‘lchaydigan termometrlar meteorologik maydonchaning o‘tdan tozalangan, shudgorlangan va tekislangan, yirik kesakchalardan holi bo‘lgan 4x6 m o‘lchamdagi qismiga o‘rnatiladi. Har uchala termometrlar rezervuari sharq tomonga qaratib qo‘yiladi. Termometrlar orasi 10– 15 sm bo‘lishi kerak. Termometr rezervuari tuproq ichida bo‘lishi uchun termometr tanasining yarmi tuproqqa kirgizilgan holda rezervuar tomonga biroz qiya qilib o‘rnatiladi. Termometrni o‘rnatishdan oldin spirt ichidagi shtift spirt sathining tashqi pardasiga tekkizib qo‘yiladi. Termometr ko‘rsatishi muddatli termometr ko‘rsatkichiga yaqin bo‘lishi kerak. Tuproq termometrlaridan hisob olish uchun (tuproq zichligini oshirmaslik uchun) maxsus yog‘och reykalardan iborat yo‘lak–moslama 3 o‘rnatiladi. Kuzatuvchi yo‘lak–moslama ustidan borib muddatli, maksimal va minimal 1 hamda Savinov termometrlaridan 2 hisob oladi (4.2.4–rasm). a) b ) 4.2.4–rasm. a) maydonchada termometrlarning joylashishi: 1–tuproq termometrlari, 2–Savinov termometri, 3–hisob olish uchun maxsus yo‘lakcha: b) maydonchadagi termometrlarning ko‘rinishi. Termometrlardan hisob olishda, shkala ko‘rsatkichining 0,10C aniqligida amalga oshirish zarur. Dastlab muddatli, keyin minimal va oxirida maksimal termometrlardan hisob olinadi. Maksimal termometrdan hisob olingandan so‘ng uni silkitib, qayta o‘rnatiladi. Minimal termometrning to‘g‘ri ishlayotganligini tekshirish uchun dastlab spirt sathi eng yuqori qismining ko‘rsatishi va keyin shtiftning ko‘rsatishi yozib olinadi. O‘lchov tugagandan so‘ng, termometr rezervuarini biroz yuqoriga ko‘tarib, shisha shtiftni spirtning ichki tomonidan tashqi pardaga tekkizib, keyin termometr avvalgi joyiga qo‘yiladi. Termometrlardan olingan ma’lumotga shkala tuzatmasidan tashqari qo‘shimcha tuzatma ham kiritiladi. Bu tuzatma minimal termometrdagi spirt ko‘rsatkichi bilan muddatli termometrdagi simob ko‘rsatkichlarining o‘rtacha oylik farqiga qarab kiritiladi.