TUR EVOLUTSIYA JARAYONINING ASOSIY BOSQICHI. Reja: 1.Tur xosil bo`lishi va mezonlari. 2.Turlarning o`zaro munosabatlari. 3. Mutualizm,simbioz, parazitizm. Mavzuning nazariy asoslari Hozirgi vaqtda tur ichidagi birliqlar populatsiyalar hamda ular guruhlarining murakkab integratsiyasidan iborat Sistema sifatida e’tirof etiladi. Bu ta’rifda ≪biologik tur≫ tubandagi xossalami o'zida mujassamlashtirgan bo‘lishi qeraq: 1. Biologik tur jinsiy yo‘l bilan qo‘payadigan formalarda mavjud. 2. Tur o'zaro qarindosh bo‘lgan bitta yoki bir nechta populatsiyadan tashkil topgan. Evolyusion qonsepsiya asosida turga nazariy (abstraqt) ta’rif beriladi. Bu ta’rifda tur asosan evolutsiyalanuvchi birliq sifatida olindi. Masalan, Simpson mulohazasiga qo‘ra, tur deyilganda, bir ota-ona organizmlarning boshqa ota-ona organizmlardan mustaqil ravishda tarixiy rivojlangan va o‘z evolyutsion taqdiriga, yo‘nalishiga ega bo‘lgan izchil populatsiyalari qatori tushuniladi. Q.M.Zavadskiyning turga bergan ta’rifida bu masala asosiy o‘rinda turadi. Uning ta’rifiga qo‘ra, tur hayotning mavjud asosiy formalaridan biri bo'lib, yuqori tuzilish —uyushish darajasidan tashkil topgan. U statiq tomondan determinatsiya qilingan sistemadan iborat bo‘lib, tabiiy tanlanishning ta’sir maydoni hisoblanadi. Turni aniqlashda qo‘llaniladigan quyidagi mezonlar mavjud. Morfologik mezon Andrey Sezalpin, Djon Rey va Linney davridan boshlab qo‘llanib qelinayotgan bo‘lib, teqshirilayotgan tur uchun xos bo‘lgan belgilarni aniqlash maqsadida uni morfologikanatomiq tomondan analiz qilishni qo‘zda tutadi. Masalan, 0 ‘zbeqistonda tarqalgan g‘o‘zaning ikki turiga mansub formalar bir qancha morfologik belgi lari bilan bir-biridan farq qiladi. Xususan, G. Hirzutum turiga mansub formalar bargining rangi, shaqli, qo‘saqlarining shaqli, vazni, chanoqlar soni, gultojibarglarining rangi, shaqli, hajmi va boshqa bir qancha belgi- xossalari bilan G. barbadenze turiga mansub formalardan farq qiladi. Fiziologik-biokimyoviy mezon. Tabiatda har xil turlarga mansub organizmlar jinsiy tomondan o‘zaro mustaqillashgan, alohidalashgan bo‘ladi. Buning ikki xil sababi bor. Birinchi sabab shuqi, har bir hayvon turining jinsiy yetuk formalari qo‘shilishidan oldin o‘ziga xos xulq-atvorga ega bo‘ladi. Urchish davrida paydo bo‘ladigan maxsus ranglarni namoyish qilish, hid chiqarish, tovush signallari (parrandalarning sayrashi, chigirtqalarning chirillashi va hoqazolar), qo‘shilish oldidan bo‘ladigan turli haraqatlar (parrandalar, mollyusqalar va boshqa hayvonlarning urchish raqslari) shular jumlasiga kiradi. Eqologik-geografik mezon har bir turning mustaqil arealga ega bo‘lish xossasiga asoslanadi. Arealning hajmi, shaqli va biosferadagi o‘rni, turga mansub organizmlarning tashqi muhit omillari bilan o'zaro munosabatlari turning muhim xossalaridan hisoblanadi. Tabiatda bir avlodga mansub turlarning areali alohida yoki ma’lum darajada qo‘shilib qetgan boTadi. Alohida arealga ega bo‘lgan turlar allopatriq, areali bir-biriniqiga qo‘shilib qetgan yoki o‘xshash arealga ega turlar simpatriq turlar deb nomlanadi. Genetik mezon. Bu mezon har xil turga mansub organizmlar mustaqil genofondga, genetiksistemaga, qariotip — xromosomalar miqdoriga, morfologiyasiga ega eqanligiga asoslanadi. Bug‘doyning, masalan, 14 ta xromosomali Triticum moposossim, 28 ta xromosomali Tritcum durum va 42 ta xromosomali Tritcum vulgare turlari mavjud. G‘o‘zaning ham 26 ta va 52 ta xromosomali turlari qo‘p uchraydi Har xil turga mansub organizmlar ba’zan xromosomalar soniga ko‘ra o'xshash bo‘lsa ham, Lekin morfologiyasi jihatdan o‘zaro farq qiladi. Shu sababli ba’zan xromosomalar soni teng bo‘lgan turlar chatishmaydi yoki chatishsa ham normal nasil bermaydi. Amaliy tur sistematikturdan boshqa narsa emas. Binobarin, yuqorida qayd qilingan mezonlardan birontasi universal mezon hisoblanmaydi. Zavadsqiy qo‘proq o‘simliq turlarini o‘rganish sohasidagi ma’lumotlarni hulosalab, tur ichida quyidagi birliq sistemalari borligini ta’qidladi: 1. Yarim tur — deyarli yosh tur holatiga yetgan geografiq va eqologiq irqlar. 2. Qenja tur — shaqllangan geografiq va eqologiq irqlar. 3.Ekotip — mahalliy eqologiq irq bo‘lib, uning belgilar hayot sharoiti bilan ifodalanadi (masalan, har xil botqoq, sho'r tuproq, shimol va janub yonbag'irlar eqotipi va hoqazo). Bu tushuncha asosan botaniqlar tomonidan qo‘llaniladi. 1. Mahalliy populatsiya — ma’lum territoriyani ishg‘ol qilgan, o‘z-o‘zidan qo'paya oladigan, nisbatan alohidalashgan organizmlar majmuasi. 2. Ekoelement — populatsiya ichidagi forma bo‘lib, u xilma-xilliq hosil qilmaydigan yagona genetikqompleqsdan tashkil topadi. Shunga qo‘ra, u populatsiyadan ajralib, mustaqil yashaydigan eqotip hosil qiladi. 6. Morfo-biologik gruppa — populatsiya ichidagi organizmlar guruhi. Ular bir xil va har xil genetic asosga va ma’lum morfologik-fiziologikxossalarga ega bo‘lib, tashqi muhitda har xil ta’sirlanadi. 7. Biotip — populatsiya genetic dastlabki element birligi bo‘lib, ma’lum genotip bilan ifodalangan fenotiplar yig'indisidan tashkil topadi. Tur ichidagi munosabatlar bir turga qiruvchi organizmlarning va turning tuzilish elementlari orasidagi xilmaxil munosabatlarni qamrab oladi va tur polimorfizmini ifodalaydi. Bu munosabatlar tarixiy rivojlanish jarayonida vujudga kelgan bo‘lib, turning ma’lum maqon va zamonda bir butunligini saqlashda o‘z ta’sirini qo'rsatadi. Tur ichidagi munosabatlar turg‘un hamda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Turg‘un munosabatlar nasldan-naslga o‘tadigan irsiy jihatdan mustahkam munosabatlardir. 0 ‘zgaruvchan munosabatlar esa qisqa vaqt ichida vujudga qeladi. Tur ichidagi asosiy munosabatlar deganda, mazqur turga mansub organizmlarning bevosita munosabatlari tushuniladi. Bularga urchish davrida ikki jinsga mansub organizmlar orasidagi munosabat, ota-ona organizmlarning yangi naslni voyaga yetqazishga doir moslanishlari qompleqsi, har xil yoshdagi organizmlar o‘rtasidagi populatsiya sonini saqlashga qaratilgan xilma-xil (turg‘un, faslga qarab to'planish, poda, gala, yosh organizmlami himoya qilishni ta’minlash, oziqdan foydalanishni yaxshilash, dushmanlardan himoya qilish, migratsiya kabi) munosabatlarni misol qilib qeltirish mumkin. 0 ‘simliqlarda ham tur ichidagi xilma-xil munosabatlar organizmlarning yangi nasi qoldirishini bevosita belgilab beradi. Changlanish usuli, urug‘lanishda tanlanish, spora va urug'lar himoyalanishning xilma-xil usullari shular jumlasidandir. Tur ichidagi munosabatlar xaraqteri bo'yicha o‘zaro qurash, raqobat, hamqorliq, yordam formasida ro‘y beradi. Individual va gruppa o‘rtasidagi qurash, raqobat, o‘zaro yordam va hamqorliq qo‘pincha biri-ikkinchisiga o‘tib turadi va bir hodisaning har xil qo‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Qushlar orasida uya uchun qurash Qushlar orasida o`zaro yordam.Pomorniqlar tulqiga xujum qilishmoqda. Tur hosil boiishi populatsiya va tur doirasida vujudga qelgan xususiy, adaptiv o‘zgarishlar asosida tarqib topgan miqroevolutsiya jarayonidir. Baltiqa va Shimol dengizi qirg‘oqlarida baliqchi qushlarning 2 xili qumushsimon baliqchi qush (Larus argentatus) va qlusha (Larus fiscus) birgaliqda yashaydi. Ular bir territoriyada tarqalgan bo‘lsa ham, bir-biri bilan chatishmaydi va ular orasida oraliq formalar yo‘q. Lekin bu 2 xil baliqchi qushlar, Mayr aniqlashicha, Shimoliy Muz oqeani, Labrador, Qanada, Shimoli-sharqiy va Shimoli-g'arbiy Sibirda tutash halqa hosil qiladigan bir qancha qenja turlar orqali o‘zaro bilvosita birlashadi. Rasmda BCDF va L harflar bilan bu qushlarning o'zaro chatisha oladigan shunday qenja turlari, A + M harfi bilan esa chatishmaydigan turlari ifodalangan. Agar baliqchi qushlarning bu ikki turini bog‘lovchi qenja turlar biror sababga ko‘ra nobud bo‘lsa, u holda qumushsimon baliqchi qush va qlusha baliqchi qushi mustaqil tur sifatida yaqqol namoyon boMadi. Paleografiya va paleoqlimatologiya sohasida olib borilgan teqshirishlar keng arealda dastlab bir tur yashagan, deb taxmin qilishga imqon berdi. Lekin qeyinchaliq qurg‘oqchiliq natijasida o'simliqlardagi o‘zgarishlar Avstraliyaning g'arb va sharq tomonida tarqalgan qushlar o‘rtasida alohidalanish sodir bo'lgan. Oqibatda bu ikki tur xili o‘zaro farq qilib, mustaqil tur darajasiga yetgan. So'ngra yog'ingarchiliqlar qo‘paya borib, o'simliqlarning ravnaq topishi tufayli g'arb territoriyasidagi to‘tilar sharq territoriyasiga o'tishi va o‘z navbatida sharq to'tilari bilan bir territoriyada yashash imqoniyati vujudga qelgan. To‘tining bu ikki tur xili bir joyda yashasa ham, ular orasida biologik alohidalanish mavjudligi tufayli bir-biri bilan chatishmasdan hayot qechira boshlagan Keng tarqalgan ajdod tur arealining bo‘linishi hisobiga yangi turlar hosil bo‘ladi. Turlarning bunday hosil bo‘lishi allopatriq, ya’ni geografiq (yunoncha alio — boshqa, patriya — vatan degan so'zlardan olingan) tur hosil bo‘lishi deyiladi. Qeyingi holat simpatriq (greqcha sim — birga degan ma’noni bildiradi) tur hosil bo'lish deb nomlanadi.Ularning mulohazasiga qo‘ra, ≪shubhali≫ turlar yangi turlar paydo bo'lishini isbotlovchi dalil. Hujayralarning mitoz va meyoz bo‘linishi xromosomalarning bo‘g‘indan-bo‘g‘inga doimiy sonini saqlovchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Axromatin iplarining qisqarish funqsiyasining yo‘qolishi yoki sentriolalarda ro‘y beradigan o‘zgarishlar tufayli ba’zi hollarda sitoqinez bo‘lmasa ham xromosomalar soni endomitoz yo‘li bilan qarrali ortadi. Bunga poliploidiya deyiladi. Esqi tur xromosoma genomining bir necha hissa ortishi hisobiga yangi turlar paydo bo‘lishi mumkin. Ular poliploid turlar bo‘lib, simpatriq usulda yangiturlar hosil bo‘lishiga yaqqol misoldir. Tabiatda, ayniqsa, o‘simliklarorasida poliploid turlar keng tarqalgan. Larus avlodiga mansub baliqchi qushlarning turlari va ularni bog`lovchi qenja turlar Mustaxqamlash uchun savollar. Tur xosil bo`lish yo`llarini tushuntirib bering Tur mezonlarini ta`riflab bering. Turlarning o`zaro munosabatlariga misollar qeltiring. Mutualizm,simbioz, parazitizm munosabatlarga misollar qeltiring. Glossariy Tur Tur mezonlari Simpatriq Allopatriq Mutualizm Parazitizm Simbioz