TURISTLARGA MAXSUS TRANSPORT VOSITALARIDA XIZMAT KO‘RSATISH. Reja: 1. Turistlarni itlarda tashish. 2. Tuyoqli hayvonlarda yo‘lovchi tashishning ekzotik turlari. 3. Fil – turistlar uchun eng tomoshabop hayvon. 4. MDH va jahonning hayvonot bog‘lari. 1. TURISTLARNI ITLARDA TASHISH It yovvoyi bo‘ridan tarqalgan bo‘lib, inson uni qo‘lga o‘rgatgan. Itdan qo‘riqlash, poda boqish, ov qilish, yo‘lovchi va yuk tashish maqsadlarida foydalaniladi. Shimolda itlar chana tortadi. Bir chanaga 10-20 it qo‘shiladi. SHu holatda itlar qorli hududlar bo‘ylab ancha og‘ir (200 kg gacha va undan ortiq) yuklarni chanada tashishga qodir. Chekka Shimolda yo‘llar bo‘lmagan sharoitlarda itlar qo‘shilgan chana qorli hududlar bo‘ylab harakatlanishning birdan-bir mavjud usulidir. Alyaska bo‘ylab it qo‘shilgan chanalarda sayohat qilish Jek London asarlarida tavsif etilgan. Itlar sayohatchilarga Janubiy va Shimoliy qutbni zabt etishga ko‘maklashgan. Bunday sayohatlarni tashkil etishda o‘z yukidan tashqari itlarga oziqni ham rejalashtirish zarur. Bu ham chanada ma’lum joyni egallaydi va yuk bo‘ladi. Bugungi kunda qorli hududlar bo‘ylab it qo‘shilgan chanada sayohat qilish ekzotika hisoblanadi. Ekstremal turizm guruhlari uchun ko‘p kunlik sayohatlar tashkil etiladi. Qutbga yaqin joylarda, masalan, Finlyandiya, Norvegiya, Kanada va Alyaskadagi turistik markazlarda turistlar uchun ko‘ngilochar tadbirlar uyushtiriladi. Mahalliy aholi turistlar uchun tashkil etadigan milliy bayramlarda va ko‘rgazmali namoyishlarda it qo‘shilgan chanalardan faol foydalaniladi. It qo‘shilgan chanalarda safari — Finlyandiyaning qishki kurortlarida, ayniqsa, Laplandiyada turistlar uchun o‘tkaziladigan ko‘ngilochar tadbirlarning muhim turi. Itlardan sayohatlarda ov qilish va qo‘riqlash maqsadlarida ham faol foydalaniladi. Itlarning dekorativ zotlari ham mavjud. Ko‘ngilochar tadbirlar qatorida it poygalari o‘tkaziladi. Milliy va xalqaro it ko‘rgazmalari ham muhim ko‘ngilochar tadbir hisoblanadi. Mazkur tadbirga tashrif buyurgan tomoshabinlarga xizmat ko‘rsatishdan tashqari, turistik tashkilotlar zimmasiga ishtirokchi-turistlar va ularning itlariga xizmat ko‘rsatish majburiyati ham tushadi. Ba’zan puldor turistlar sayohatga o‘z itlari bilan birga chiqadi. Mehmonxonalarda mijozlarning itlarini saqlash uchun maxsus joylarni hamda ularni tashish shartlarini ko‘zda tutish sayohatlar tashkil etishda muhim ahamiyatga ega. 7.2. TUYOQLİ HAYVONLARDA YO‘LOVCHİ TASHİSHNİNG EKZOTİK TURLARİ Tuyoqlilar turkumi vakillari — bug‘u, eshak, xachir, ot, ho‘kiz, qo‘tos va tuyadan inson qadim zamonlardan beri yuklarni va sayohatchilarni tashish uchun ham, turli yuk ortilgan aravalarni tortish uchun ham foydalanib keladi. Ot sayohatlar uchun va harbiy maqsadlarda, yuk tashishda, arava tortishda, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan insonning eng yaqin yordamchilaridan biridir. O‘rta Osiyoda va Yevropaning janubi-sharqiy qismida xonaki otlar miloddan avvalgi 3-mingyillikdan ma’lum edi. Otlar ko‘p asrlar mobaynida asosiy transport vositasi, qishloq xo‘jaligining asosiy ish hayvoni edi. SHuningdek armiya uchun ham juda ko‘p ot talab qilinardi. Poni — kichkina ot, bolalar uchun ayniqsa qiziqarli, bolalar parklari tomoshalari tizimida keng qo‘llaniladi. Maxsus etishtiriladi. Janubiy qutbni zabt etishda Skott ekspeditsiyaga bir nechta chidamli poni olib ketgan. Ot etishtirish xo‘jalik tarmog‘iga aylangan. Eron, Hindiston va boshqa mamlakatlarda yo‘rtoqi otlarning maxsus zotlari etishtirilgan. Yevropada ritsarlar uchun kuchli ot zotlari etishtirilgan, og‘ir yuk tortadigan va qishloq xo‘jaligi uchun mo‘ljallangan ot zotlari paydo bo‘lgan. Otlardan harbiy maqsadlarda ham keng foydalanilgan. Podsholar va zodagonlarni hamda ularning oila a’zolarini tashish uchun maxsus karetalar va aravalar yasalgan, ularning kuzovi shunday yasatilganki, mutaxassislar o‘ziga xos san’at asari deb e’tirof etilgan. Saqlanib qolgan ekipajlarning aksariyati Lissabon (Portugaliya)dagi karetalar muzeyi kolleksiyasida jamlangan. Hatto Ikkinchi jahon urushida ham qo‘shinlar tarkibida maxsus otliq polklar bo‘lgan. Otlar paradlarda va tomoshalarda ishtirok etadi, ayrim mamlakatlarda ommaviy tadbirlarni tartibga solish uchun otliq politsiyadan keng foydalaniladi. Turizmda otlar alohida o‘rin tutadi. Otliq turlar — sayohatning o‘ziga xos turi. SHaharlik turistlar uchun ot ekzotik transport vositasi hisoblanadi. Otlar turistlarga uzoq masofalarga, tabiatning texnik transport turlarida borib bo‘lmaydigan joylariga safar qilish uchun imkoniyat yaratadi. Turistlar ot minib boradilar, qolgan otlarga safar anjomlari ortiladi. Bug‘i qo‘shilgan chanalarda sayohat turistik mahsulotning alohida turi hisoblanadi. Ko‘p kunlik (4—7 kun) va ancha uzoq (400 km gacha) masofaga uyushtiriladigan sayohatlarning variantlari mavjud. Turistlar tegishli kiyim- kechak va anjomlar bilan ta’minlanadi, turistik guruhlarni tajribali instruktorlar kuzatib boradi. Sinovdan o‘tgan marshrutlar qo‘llaniladi. Yo‘lda dam olish va tunash uchun maxsus jihozlangan joylar bor. Marshrut xushmanzara hududlar bo‘ylab o‘tadi va turistlarda o‘chmas taassurot qoldiradi. Ho‘kiz — eng yirik shoxli hayvonlardan biri. Uning har xil turlari er kurrasining barcha mintaqalarida tarqalgan. Eng yirigi — hind qo‘tosi. U miloddan avvalgi 3- mingyillik xonakilashtirilgan. Undan tortuvchi kuch sifatida (asosan qishloq xo‘jaligida) foydalaniladi. Dastlab ho‘kizdan xudolarga qurbonlik keltirish uchun foydalanilgan. Keyinchalik ho‘kiz qo‘shga tortilib, qishloq xo‘jaligida qo‘llanila boshlangan. Ho‘kizdan ekspeditsiya va sayohatlarda arava tortish uchun foydalanilgan. Bugungi kunda bu sof ekzotika, ammo Amerika qit’asini o‘zlashtirish davrida bu yuk va odam tashishning eng keng tarqalgan usuli bo‘lgan. Amerika G‘arbini o‘zlashtirishda ho‘kizlar g‘ildiraklarining diametri 3,5 m gacha bo‘lgan usti yopiq aravalarga qo‘shilgan. Bunday aravalar 4 t gacha og‘irlikdagi odamlar va yuklarni ko‘targan va prairie schooner – «preriya kemasi» deb atalgan. Ulkan g‘ildirakli arvalarni tortishga faqat juft-juft bo‘lib qo‘shilgan bir necha ho‘kizning qurbi etgan. Tuya aksariyat turistlar uchun ekzotik hayvon hisoblanadi. Yevropaliklar Xeops ehromi yoki boshqa diqqatga sazovor joy fonida tuyada suratga tushishni yoqtiradi. Misrda, Birlashgan Arab Amirliklarida, Tunis va Marokashda, hatto Isroilda sahro bo‘ylab tuyada safar qilish turistlar orasida mashhur. Mazkur safar turi qum barxanlari bo‘ylab zamonaviy jiplarda sayr qilishga qaraganda ommaviyroq. Tuya – sahro va cho‘llarda yuk va yo‘lovchi tashish uchun asosiy vosita. Ko‘p ming kilometrli «Buyuk ipak yo‘li» (The Silk Road) turistik marshrutida tuyalarda katta bosqichlar va o‘tishlar ko‘zda tutilgan. 7.3. FİL – TURİSTLAR UCHUN ENG TOMOSHABOP HAYVON Fil — quruqlikdagi eng yirik va kuchli hayvon. Bugungi kunda fillar faqat Afrikada va Hindiston mintaqasida (shuningdek Kamboja, Birma, SHri- Lanka, Tailandda) yashaydi. Boshqa mintaqalarda fillarni faqat hayvonot bog‘ida va sirkda ko‘rish mumkin . Afrika fili Sahroi kabirdan janubroqdagi hududlarda, asosan milliy parklarda va rezervatsiyalarda yashaydi. Fil poda-poda bo‘lib yashaydigan hayvon. Odatda bir podada 9-10 fil bo‘ladi. Bugungi kunda Afrikada hayvonlarni qo‘riqlash tizimi va milliy parklarning tashkil etilishi sharofati bilan 250 mingga yaqin fil yashaydi. Fillar miqdorini tartibga solish maqsadida har yili 5000 tagacha fil otib o‘ldiriladi. Fil kuzatish va ov (fotov hamda litsenziyaga ko‘ra qurolli ov) ob’ekti sifatida turistlarni qiziqtiradi. Zimbabveda Viktoriya sharsharasidagi milliy parkda turistlarga Afrika fillarida safar taklif qilinadi. Bu qayiqlar, havo kemalari va vertolyotlardagi ekskursiya va sayrlarni, rafting va bangi-jamping kabi ko‘ngilochar tadbirlarni, temir yo‘l bo‘ylab va piyoda ekskursiyalarni oqilona tarzda to‘ldiradi. Hindiston fili qo‘lga oson o‘rganadi, u yuk va odamlarni tashishga qodir. Inson qadimdan filni qo‘lga o‘rgatib keladi. Qadimda fillardan og‘ir ishlarda, marosimlarda va urushda foydalanilgan. Gannibal o‘zining Rimga yurishini aynan Afrika fillarida amalga oshirgan. Bugungi kunda Afrika fillari qo‘lga yaxshi o‘rganmaydi, ammo bu yo‘nalishda ishlar olib borilmoqda. Hindiston mintaqasidagi aksariyat mamlakatlarda fildan inson yordamchisi sifatida faol foydalaniladi. Fillarni qo‘lga o‘rgatish uchun maxsus maktablar tashkil etilgan. Fildan o‘rmonda daraxtlarni ag‘darish, og‘ir (350 kg gacha) yuklarni va odamlarni tashish uchun foydalaniladi. Turistik mahsulotlar orasida fil attraksiyalar tizimida muhim o‘rin egallaydi. Filda safari — turistlar uchun betakror va qiziqarli ekskursiya. Fil elkasiga o‘rnatilgan maxsus o‘rindiqqa to‘rttagacha turist va haydovchi joylashishi mumkin. Ekskursiya ekzotik changalzorlar bo‘ylab amalga oshiriladi. Turistlar e’tiborini tortish uchun turistik mahsulotning reklama prospektlarida va hatto televizion reklama roliklarida turistik firmalarning rahbarlari o‘zlari fillarda o‘tirib suratga tushadilar. SHri-Lankada fillar maydaroq, yirik turistni ko‘tara olmasligi ham aravalar, kolyaskalar, vagonchalar, maxsus minipoezdlarda tashish hayvonot bog‘laridagi ko‘ngilochar tadbirlarning ajralmas tarkibiy qismidir. Hayvonot bog‘lari tarixi Noyob hayvonlar, qushlar, sudralib yuruvchilar va baliqlarni tutqunlikda saqlash mumkin. 7.4 . MDH VA JAHONNİNG HAYVONOT BOG‘LARİ Hayvonot bog‘i, hayvonotxona, zoopark (zoological garden, zoological park, zoopark, zoo) — yovvoyi hayvonlarni ommaga ko‘rsatish, o‘rganish, asrab qolish va ko‘paytirish maqsadida tutqunlikda (yoki yarim tutqunlikda) saqlashga mo‘ljallangan maxsus ilmiy-ma’rifiy muassasa. Suv hayvonot dunyosi vakillarini jamlash, saqlash, o‘rganish va namoyish etishga ixtisoslashgan hayvonot bog‘lari okeanariumlar deb, yoki mansubligiga qarab, masalan, delfinariylar deb ataladi. Hozirda ayrim mamlakatlarda hayvonot bog‘i o‘rniga biologik bog‘ (biopark) degan nom qabul qilingan. Hayvonot bog‘larida barcha hayvonlar, shuningdek sudralib yuruvchilar va qushlar turistlarning, ayniqsa, kichik yoshdagi sayohatchilarning qiziqish ob’ektini tashkil etadi. Deyarli har bir yirik turistik markazda katta yoki kichkina hayvonot bog‘i bor. Butun jahonda 300 dan ortiq yirik hayvonot bog‘lari mavjud. Bu turistlar uchun ajoyib ko‘ngilochar tadbir va ayni vaqtda ekskursiyalar ob’ekti hamdir. Hayvonot bog‘ida ilmiy ishlar olib boriladi, hayvonlarning yo‘qolib borayotgan turlarini saqlab qolish hamda seleksiya ishlari amalga oshiriladi. Hayvonlar qafaslarda yoki volerlarda saqlanadigan hayvonot bog‘lari bor. Ayrim hayvonot bog‘larida esa hayvonlar katta bo‘sh maydonlarda saqlanadi, turistlar esa ikki tomondan to‘silgan yo‘laklar bo‘ylab harakatlanadi. Bolalarni poni qo‘shilgan chiroyli aravalarda sayr qildirish, mehmonlarni an’analari olis qadimga borib taqaladi. Hayvonot bog‘lari tarixi Noyob hayvonlar, qushlar, sudralib yuruvchilar va baliqlarni tutqunlikda saqlash an’analari olis qadimga borib taqaladi. Hayvonot bog‘larining qisqacha tavsifi GRIFFITH PARK ZOO – 1912 yili Los-Anjelesda tashkil etilgan hayvonot bog‘i. 46 gektar maydonda hayvonlar yarim tutqun holda saqlanadi. Asosiy bog‘ hamda yosh hayvonlar uchun maydonchalar ajratilgan. Asosiy bog‘da 500 turdagi 2000 ta kamyob hayvon va qushlar bor. Karl HAGENBECK TIERPARK – Gamburgdagi xususiy hayvonot bog‘i. Bu erda hayvonlar yarim tutqun holda saqlanadi. Hayvonotxonaga 1907 yilda Karl Xagenbek asos solgan. Bog‘ sirklarga hayvonlar etkazib berish bilan ham shug‘ullanadi. Bugungi kunda hayvonotxonada taxminan 300 turdagi 2000 ta kamyob hayvon va qushlar bor. Bog‘ maydoni 27 gektarni tashkil etadi. ANTWERPEN ZOO – Antverpen (Belgiya)dagi hayvonot bog‘i. Yevropadagi eng yirik hayvonot bog‘laridan biri. 1160 turdagi 6000 dan ortiq hayvonlardan iborat. Antverpen hayvonotxonasi omma uchun 1843 yilda ochilgan. SHahar markazidagi 10 gektar maydonda joylashgan va Qirol Zoologiya Jamiyati tomonidan boshqariladi. 1936 yili hayvonotxona Planckendael parkida 36 gektar er sotib olgan. BROWNSVILLE ZOO – Texas shtati (AQSH)dagi hayvonot bog‘i. Jahondagi eng mukammal sudralib yuruvchilar kolleksiyasiga ega. 1971 yili 12 gektar maydonda ochilgan bog‘ shahar meriyasiga qaraydi va mahalliy