TURISTLARGA TEMIR YO‘L TRANSPORTIDA XIZMAT KO‘RSATISH Reja: 1. O‘zbekistonda transport xizmatlarining rivojlanishi. 2. Turizmda temir yo’l transporti O’ZBEKISTONDA TRANSPORT XIZMATLARINING RIVOJLANISHI. Xizmatlar sohasi - korhonalar, tashkilotlar hamda jismoniy shahslar tomonidan ko'rsatiladigan turli xizmat turlarini takror ishlab chiqarishni o'z ichiga olgan jamlanma soha hisoblanadi. Boshqacha aytganda, xizmatlar sohasi tijorat, kasbiy va maishiy xizmatlarni ko'rsatishga ixtisoslashgan mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlari hisoblanadi. Transport xizmatlari katta ta’sir ko’rsatuvchi va juda muhim bir xizmat turi hisoblanadi. Ular 2016-2020 yillarga belgilangan “Xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi”ga muvofiq O’zbekistonda xizmatlar sohasini rivojlantirish monitoringini asosiy indikatorlaridan biri hisoblanadi. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda yangi po’lat magistrallarini shakllantirish borasida katta ishlar amalga oshirildi. Navoiy-Uchquduq- Sultonuzayq-Nukus temir yo'li Qizilqum qumloqlariga yotqizildi, Amudaryo daryosi bo'ylab qo’shma temir yo'l va avtomobil yo’li ko'prigi barpo etildi, eng qiyin tog' sharoitlarida Toshguzar-Boysun- Qumqo'rg'on temir yo'li qurildi. Toshguzar-Boysun-Qumqo'rg'on temir yo'lining ishga tushirilishi Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida sanoatning turli tarmoqlarini va transport xizmatlarini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi, shuningdek, mintaqaning barcha transport-iqtisodiy aloqalari sxemasini sezilarli darajada o'zgartiradi. Mavjud temir yo'l tarmog'i mamlakatning eng chekka mintaqalarini asosiy markazlari bilan bog'laydi, bu esa xalqaro transport tizimlariga va asosiy mineral- xomashyo resurslariga ega bo'lish imkonini beradi. Logistika - iqtisodiy sub'ektlar o'rtasida tovarlar, xizmatlar va axborot almashinuvi bilan bog’liq faoliyat turi hisoblanadi. Logistik funktsiyalarga buyurtmani qayta ishlash, materiallar oqimini shakllantirish, mahsulotlarni yig’ish, qadoqlash, tashish, saqlash va h.k. kiradi. Respublikada transport xizmatlariga bo’lgan katta talab transport tashkilot va korxonalari sonining oshishini ta’minlaydi. Xayraton-Mozori-Sharif temir yo'l liniyasi Afg'onistonning shimoliy viloyatlaridagi eng rivojlangan va zich joylashgan tumanlarini temir yo'l orqali yuk tashishni ta'minlaydi. Temir yo'l Afg'onistonning shimoliy viloyatlari va O'zbekiston bilan mintaqadagi boshqa davlatlar o'rtasida minimal xarajat bilan yuklarni tashishni ta'minlashga imkon beradi. Ushbu temir yo'l uchastkasi Shibergan, Ankhoy, Meymene va Heratni bog'laydigan Transafg'on yo'lagi qismidir, Afg'oniston va O'zbekistonni Bander - Abbos va Chaxbehar (Eron), Karachi (Pokiston) portlariga temir yo'l yo'laklaridan va Janubiy-Sharqiy Osiyo Uzoq Sharqdagi ancha qisqa vaqt ichida Evropaga tarqaldi. Ushbu transport koridorida olib boriladigan tashish faoliyati, shuningdek, O'zbekistonga Tinch okeani mintaqasi, G'arbiy Turkiya va bir qator Evropa davlatlari bilan qo'shimcha ravishda tashqi savdo aloqalarini yo'lga qo'yish imkoniyatini beradi. 2017 yilda 21,1 mln. yo'lovchi tashildi. O'tgan yilga nisbatan o'sish 2,6 % ni tashkil etdi. 2016 yildan buyon bozor transport xizmatlari o’sishi kuzatilmoqda (o’tgan yilga nisbatan 6,0 %). 2017 yilda o’sish sur’ati 109,9 % ni tashkil qildi. O’tgan yilga nisbatan hajmi 10,1 trln. so’mga oshib, 36,2 trln. so’mni tashkil etdi. Temir yo'l orqali yuklarni tashish uchun to’lov miqdoriga bog'liq bo’luvchi asosiy omillarga:  Jo’natish turi. Temir yo'l orqali yuk tashish vagon, konteyner, kam tonnali - 25 tonnagacha va yarim vagon qismigacha, kichik yukli 10 tonnagacha va vagonning 1/3 qismigacha bo'lgan yuklarni jo'natish kiradi.  Tashish tezligi. Temir yo'l yuklari yuk bilan, yuqori yoki yo'lovchi tezligi bilan tashiladi. Tezlik turi kuniga necha kilometr tezlikda harakat qilish kerakligidan aniqlanadi.  Tashish masofasi. Yuklarni yuk yoki yuqori tashish tezligi bilan tashish uchun tarif masofa katta hajmda bo’lmagan yuklarni tashish yoki yo'lovchilar tashish tezligi bilan yuklarni tashishda haqiqatda bosib o’tilgan qisqa yo'nalishdagi masofa uchun tashish to’lovi olinishi mumkin. O‘zbekistonda temir yo‘lda tashish O‘zbekiston Respublikasi 1999 yil 15 aprelda qabul qilingan «Temir yo‘l transporti hakidagi» Qonuni, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 22.06.2000 yilda qabul qilingan «O‘zbekiston temir yo‘llari» Davlat hissadorlik temir yo‘l kompaniyasi nizomiga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi» qarori bilan tartiblanadi. Xalqaro yo‘llarda, jumladan temir yo‘l transporti bilan yo‘lovchi tashishning umumiy qoidalari 1970 yil 22 oktyabrda tuzilgan. 2011-yil 8-oktabrdan "Afrosiyob" tezyurar poezdi (Ispaniyaning "Talgo" kompaniyasi) Toshkent-Samarqand-Toshkent yo'nalishida qatnay boshladi. Ayni paytda Toshkent-Andijon, Andijon-Buxoro, Andijon-Urganch yo'nalishlarida bir nechta "Afrosiyob" tezyurar poezdlari ishlamoqda. Bugungi kunda, mamlakatimiz milliy aviakompaniyasi nafaqat mintaqaviy, balki global aviakompaniya bozorining etakchilaridan biri hisoblanadi. Aviakompaniya muntazam ravishda dunyoning 40 dan ortiq shaharlariga - Yevropa va Osiyo mamlakatlariga , Amerika va Yaponiyaniga safar qilmoqda. Aviakompaniya vakolatxonalari dunyoning 25 mamlakatida faoliyat yuritadi. 2017 yilda havo transporti orqali 2198,2 ming yo'lovchi tashildi, bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 6,9 % ga ko'pdir. Temir yo‘lda tashish shartnomasiga muvofiq, yo‘l yo‘lovchi va uning yukini manziliga etkazib berish, hamda unga chiptasiga muvofiq joy berish majburiyatini oladi. Joylarni band qilish o‘zaro kelishilgan rejalar asosida amalga oshiriladi. O‘z poezdlari mavjudligida yoki to‘g‘ri platskarta bilan chiptalarni rasmiylashtirish imkoniyati borligida tranzit poezdlariga guruhlarni olish rejalashtirilmaydi. Joylarni band qilishga buyurtmalarni qabul qilish poezd jo‘natilishidan 45 sutka oldin, yo‘l hujjatlarini rasmiylashtirish esa temir yo‘l xodimi ko‘rsatgan muddatda bajariladi. Agar turistik guruhlarning bir poezddan boshqasiga o‘tishlari kuzda tutilsa, ularga to‘g‘ri platskartali chiptalar butun yo‘l uchun sotilishi kerak. To‘g‘ri platskarta. To‘g‘ri platskartali chiptalarni rasmiylashtirishda o‘tirish joyiga ega bo‘lgan qattiq yo‘lovchi poezdida yurish uchun butun yo‘lga bitta chipta olinadi. Unga 2 ta komposter solinadn: birinchisi (ignali) poezd nomerini va boshlang‘ich jo‘natish stansiyasidan jo‘nash vaqtini ko‘rsatadi, ikkinchisi va keyingilari (mastik) poezd nomerini va qaytadan o‘tirish punktlaridan jo‘nash vaqtini ko‘rsatadi. 4.2. TURİZMDA TEMİR YO’L TRANSPORTİ. 1991 yildan boshlab TYV «Ekspress 2» turistik tashishlarni rejalashtirishning yangi tizimini joriy qilgan. Bu tizimning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: 1. Rejalashtirish yiliga 2 marta yarim yilga amalga oshiriladi. Rejalashtirilayotgan yilning 1-yarim yilligiga tashkilot buyurtmalari temir yo‘l bo‘limlariga joriy yilning 1 oktyabrigacha berilishi kerak, temir yo‘l bu buyurtmalarni TYVga GVSga kompyuterga kiritish uchun beradi. 15 noyabrda turistik tashkilotlar uz temir yul bulimlaridan 1-yarim yil uchun kaysi buyurtmalar tasdiklanganligini bilib olishlari mumkin, Turistik tashkilotlar 15 noyabrdan boshlab va poead junashidan 60 kun oldin uz buyurtmalarini tasdiklashlari shart. Tasdiklangandan keyin turbyuro xodimiga parol kvitansiyasi beriladi, joylar esa kompyuter xotirasida saklanadi. Agar joyni band kilish uchun buyurtma tasdiklanmasa. ular kompyuter xotirasidan chikarib yuboriladi. CHiptalar sotib olish buyurtmalari poezd junashidan 45 sutka oldin beriladi.