TURIZMGA SUV TRANSPORTIDA XIZMAT KO’RSATISH. Reja: 1. Dengiz transportida yo‘lovchi tashishni tartibga solishning huquqiy asoslari. 2. Dengiz kruiz kemalarida xizmat ko‘rsatish. 3. Daryo kruiz kemalarida turistlarga xizmat ko‘rsatish. 4. Yaxting hamda suvda dam olishning boshqa turlari. 1. DENGIZ TRANSPORTIDA YO‘LOVCHI TASHISHNI TARTIBGA SOLISHNING HUQUQIY ASOSLARI Odamlarni suvda tashish transport vositalari yordamida sayohat qilishning eng qadimgi turlaridan biridir. Dastlab odamlar buning uchun yog‘och sollar va qayiqlardan foydalanganlar. Hozirgi zamon turizmida ularni noan’anaviy transport turlariga kiritish mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti ulkan teploxodlar — o‘z bortiga yuzlab yo‘lovchilar olish, ularni qulay shart-sharoitlarda uzoq masofalarga tashish, dengiz va okeanlar bo‘ylab, hatto muzliklar orasida sayohatlar qilishga qodir laynerlar yaratilishiga olib keldi Xizmat ko‘rsatish sohasiga qarab, hozirgi zamon suv transporti dengiz va daryo transportiga bo‘linadi. Dengiz transportiga mansub bo‘lgan kemalar xalqaro yo‘nalishlarda, uzoq masofalarga va kabotaj tashuvlarini amalga oshiradi. Xalqaro dengiz aloqalari deganda yo‘lovchi va yuklarni mamlakat hududidan tashqariga tashish va mamlakat tashqarisidan tashib keltirish tushuniladi. Dengiz transportida yo‘lovchi va yuk tashish xalqaro va milliy qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xalqaro tashuvlarga nisbatan shartnomalar va konvensiyalar amal qiladi. 1974 yilda Afinada qabul qilingan «Dengizda yo‘lovchi va yuk tashish to‘g‘risidagi Konvensiya» shunday hujjatlardan biridir. Konvensiya qoidalari barcha kemalarga nisbatan (havo yostig‘i ustidagi kemalardan tashqari) amal qiladi va har qanday xalqaro tashuvga nisbatan qo‘llaniladi, basharti kema Konvensiyaga a’zo davlat bayrog‘i ostida suzsa yoki shunday davlatda ro‘yxatga olingan bo‘lsa. Afina Konvensiyasida yo‘lovchining o‘limi yoki uning badaniga shikast etkazilishi natijasida, shuningdek bagajning yo‘qotilishi yoki shikastlanishi natijasida unga etkazilgan zarar uchun tashuvchining javobgarligi nazarda tutilgan. Mazkur hujjatga muvofiq tashuvchining mulkiy javobgarligi yo‘lovchining sog‘lig‘iga shikast etkazganlik uchun 700000 SHveysariya frankini; qo‘l yukini yo‘qotganlik yoki unga shikast etkazganlik uchun – 12500 SHveysariya frankini; transport vositasi uchun – 50000 SHveysariya frankini; bagajning boshqa predmetlari uchun – 18000 SHveysariya frankini tashkil etadi. 1958 yilda tuzilgan Xalqaro dengiz tashkiloti – IMO (International Maritime Organization) dengizda kema qatnovi masalalari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlardan biri hisoblanadi. U dengizda yo‘lovchi va yuk tashish sohasida, shu jumladan dengizda suzish xavfsizligi va dengizni ifloslanishdan saqlash bilan bog‘liq xalqaro hujjatlarni ishlab chiqadi. Ushbu tashkilot faoliyati natijasida dengizda xalqaro yo‘nalishda yo‘lovchi va yuk tashish masalalarini tartibga soluvchi bir qancha konvensiyalar imzolandi: «Dengizda inson hayotini qo‘riqlash to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiya» (1974); «Dengizda yo‘lovchi va yuk tashishning ba’zi bir qoidalarini bir xillashtirish to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiya» (1967); «Dengizda yo‘lovchi tashishning ba’zi bir qoidalarini bir xillashtirish to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiya» (1981); «Dengizda halokatga uchraganlarni qidirish va qutqarish to‘g‘risidagi xalqaro Konvensiya» (1979); «Dengizni chiqindilar va boshqa materiallar bilan ifloslanishining oldini olish to‘g‘risidagi Konvensiya» (1972) va b. Agar dengizda yo‘lovchi tashish kruiz xususiyatiga ega bo‘lsa, dengizda yo‘lovchi tashish to‘g‘risidagi shartnomaga mijozga xizmat ko‘rsatish sohasiga, chunonchi: ovqatlanish, ko‘ngilochar tadbirlar, ekskursiya dasturiga tegishli bo‘lgan qo‘shimcha bitimlar tuziladi. Savdo maqsadlarida dengizda suzish kodeksining boblaridan biri kemani muayyan muddatga fraxt qilish (taym-charter) to‘g‘risidagi shartnomaga bag‘ishlanadi. Ushbu shartnoma turistik va boshqa maqsadlarda yo‘lovchilarni ommaviy tashish uchun dengiz kemalaridan foydalanuvchi turfirmalar va boshqa tashkilotlarga qiziqarlidir. Kemani vaqtinchalik fraxt qilish shartnomasiga ko‘ra kema egasi belgilangan haq (fraxt) evaziga fraxt qiluvchiga kemani va kema ekipaji a’zolarining xizmatlarini yo‘lovchi, yuk tashish uchun yoki boshqa tijorat maqsadlarida muayyan muddatga taqdim etish majburiyatini oladi. Bunday shartnomani rasmiylashtirishda unda quyidagilar ko‘rsatilishi shart: taraflar nomi; fraxt qilish maqsadi; kema nomi, uning texnik va foydalanish ko‘rsatkichlari (yuk ko‘tarish qobiliyati, tezligi va b.); suzish hududi; kemani topshirish va qaytarish vaqti va joyi; fraxt qiymati; taym-charterning amal qilish muddati. Butun taym-charter muddati mobaynida kemani soz holatda saqlash kema egasining majburiyati hisoblanadi. Fraxt qiluvchi kemadan foydalanganlik uchun haqni o‘z vaqtida to‘lashi shart — odatda haq muayyan muddat (yarim oy, bir oy) uchun oldindan avans tariqasida to‘lanadi. Haq to‘lash muddatlariga rioya qilinmagan hollarda kema egasi shartnomani bekor qilish va kemani chaqirib olishga haqli. Taym-charter shartnomasiga ko‘ra kapitan hamda ekipajning boshqa a’zolari kema egasining kemani boshqarish, ichki tartib va ekipaj tarkibiga oid farmoyishlariga bo‘ysunishi lozim. Kemadan tijorat maqsadlarida foydalanishga oid farmoyishlarni fraxt qiluvchi beradi. Bunda fraxt qiluvchi kemadan shartnomada nazarda tutilmagan maqsadlarda yoki bitimda nazarda tutilmagan suzish hududida foydalanishga haqli emas. Savdo maqsadlarida dengizda suzish kodeksida kemani ekipajsiz fraxt qilish (berbout-charter) shartnomasi ham nazarda tutilgan. Kemani ekipajsiz fraxt qilish shartnomasiga ko‘ra kema egasi belgilangan haq (fraxt) evaziga fraxt qiluvchiga muayyan muddatga foydalanish va egalik qilishga ekipaj bilan komplektlanmagan va jihozlanmagan kemani yo‘lovchi, yuk tashish uchun yoki boshqa tijorat maqsadlarida taqdim etish majburiyatini oladi. Bu holda fraxt qiluvchi kema ekipajini mustaqil ravishda komplektlaydi. Komanda ilgari mazkur kema ekipaji a’zosi bo‘lgan yoki bo‘lmagan shaxslardan tashkil topishi mumkin. Ekipajni komplektlash usulidan qat’i nazar, uning barcha a’zolari fraxt qiluvchining barcha buyruqlariga bo‘ysunishlari shart. Berbout-charter shartnomasida quyidagilar ko‘rsatilishi lozim: taraflarning nomi; kema nomi, klassi, bayrog‘i, texnik va foydalanish ko‘rsatkichlari; sarflaydigan yonilg‘i miqdori; suzish hududi; fraxt qilish maqsadi; kemani topshirish va qaytarish vaqti va joyi; fraxt qiymati hamda shartnomaning amal qilish muddati. 5.2. DENGİZ KRUİZ KEMALARİDA XİZMAT KO‘RSATİSH XX asr oxirida kruiz industriyasi turistik biznesning eng jadal rivojlanayotgan sektoriga aylandi. Ma’lumki, kruiz deganda suv transporti turlarida sayohat qilish tushuniladi. U orol qirg‘og‘i bo‘ylab ekskursiya qilishni, port shaharlarning diqqatga sazovor joylari bilan tanishishni, shuningdek dengiz va daryo laynerlari bortida dam olishni o‘z ichiga oladi. Kruiz kompaniyalari, shuningdek ularning floti ko‘rsatiladigan xizmatlar toifasiga qarab (mehmonxonalar singari) toifalarga ajratiladi. Aksariyat yirik kruiz kompaniyalari ommaviy iste’molchiga qarab mo‘ljal olsa-da, ular ko‘rsatadigan xizmatlar «4 — 5 yulduz» darajasidadir. Oliy toifa («6 yulduz») kemalar atigi to‘rtta bo‘lib, ular «Seaborn», «Radisson Seven Seas Cruises», «Cunard Line» va «Silversea Cruises» kompaniyalariga tegishli. Mazkur kompaniyalarning kemalari kamida 200 — 250 yo‘lovchiga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga hashamatli apartamentlarda eksklyuziv dam olish hamda sayohatchilarning odatlari va xohish-istaklarini hisobga oluvchi xizmatlar taklif qilinadi. Bunday kompaniyalarning xizmatlaridan kema bortida o‘tkazilgan har bir kun uchun 1000 AQSH dollari va undan ko‘proq haq to‘lashga qodir boy odamlar foydalanadi. Ommaviy turizmga xizmat ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan dengiz kruiz kemalari 1700 dan 2600 tagacha yo‘lovchi sig‘adigan ko‘p palubali ulkan kemalardir. Zamonaviy kemalarning o‘rtacha tonnaji 75 000 t dan 100 000 t gacha etadi. «Royal Caribbean International» va «Celebrate Cruises» kompaniyalarining dengiz laynerlari o‘zining qulayliklari bilan ajralib turadi. «Royal Caribbean» kompaniyasining dengiz floti uch klass: Radiance, Vision va Voyager klasslariga mansub kemalardan iborat. Radiance kemalarining intereri o‘zining shinamligi bilan farq qiladi. Ko‘p sonli darchalar dengiz manzaralarini kuzatish imkonini beradi. Kayutalarning yarmidan ko‘prog‘i individual verandaga ega. Vision klassiga mansub 6 kemaning barchasi o‘ziga xosligi va tashqi ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Voyager klassi kemalari boshqa kruiz kemalaridan kattaligi bilan farq qiladi, chunki ular katta maydonlarni talab qiluvchi turli zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlangan. Bugungi kunda jahondagi eng katta (va qimmat) kruiz layneri 17 palubali gigant «Voyager of the Seas» hisoblanadi. 1999 yilda suvga tushirilgan bu kema «Royal Caribbean International» kompaniyasiga tegishli. Uning suv sig‘imi 142 000 t, bortga olishi mumkin bo‘lgan yo‘lovchilar soni — 2200 mehmon va 1180 ekipaj a’zosi, o‘rtacha tezligi — 50 km/soat. Kemaning o‘lchamlari ham aqlni lol qoldiradi: uzunligi – 311 m, kengligi – 47 m, balandligi – 70 m. Ushbu dengiz laynerining o‘ziga xosligi shundan iboratki, uning bortida birinchi marta quyidagilar qurilgan: konkida uchish maydonchasi, alpinizm bilan shug‘ullanish uchun devor va haqiqiy ko‘cha — to‘rt paluba balandlikdagi oynavand gumbaz ostida promenad. Kemada restoranlar va barlar, diskotekalar, uch yarusli teatr, tungi klublar, kazino, kutubxona, kinoteatr, ko‘p sonli basseynlar (jakuzi bilan), bolalar va kattalar uchun “suvtog‘lar”, sauna, sport inshootlari (golf maydoni, rolikodrom, basketbol maydonchasi, uzunligi 400 m bo‘lgan yugurish yo‘lagi, fitnes-studiya, 900 tomoshabinga mo‘ljallangan muz maydoni), tabiiy solyariy, go‘zallik saloni, massaj kabineti, vertolyot maydonchasi va hokazolar bor. Palubalar o‘rtasida o‘n to‘rtta oynavand lift yordamida aloqa qilinadi. SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, 2000 va 2001 yillarda yana ikkita shunday megalayner – «Explorer of the Seas» va «Adventure of the Seas» suvga tushirildi. Ekonom-klass bo‘yicha kruizlarni amalga oshirishda normal hayot ta’minoti uchun zarur barcha qulayliklarga ega bo‘lgan eski andozadagi kichik kemalardan foydalaniladi. Klassik kruizlar, qoida tariqasida, kruiz laynerlarining servisi, komfort iva dizayniga qo‘yiladigan barcha zamonaviy talablarga javob beradigan yangi yoki qayta jihozlangan kemalarda amalga oshiriladi. Mazkur dengiz sayohatlari o‘rtcha ommaviy iste’molchi uchun mo‘ljallangan. Premium, lyuks va eksklyuziv kruizlar boy turistlarga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga individual tartibda xizmat ko‘rsatiladi. Karib dengizi havzasi va O‘rtaer dengizi dengiz kruizlari o‘tkaziladigan asosiy hududlar hisoblanadi. Karib dengizi havzasining afzal jihati shundan iboratki, bu erda kruizlarni yil bo‘yi o‘tkazish mumkin. Karib dengizi havzasi bo‘ylab tashkil etilgan kruizlar davomida turistlar bir necha mamlakatga tashrif buyurishlari va ularning diqqatga sazovor joylari bilan tanishishlari, ajoyib plyajlarda dam olishlari, mashhur sharshara va vulqonlarni tomosha qilishlari, Bagama orollaridagi YAshil lagunada delfinlar bilan suzishda ishtirok etishlari mumkin. Deyarli har bir portda ularga suv osti dunyosini batiskafda yoki lasta, niqob yoki akvalang yordamida tadqiq qilish imkoniyati beriladi. Ushbu hudud bo‘ylab kruiz sayohatlarining davomiyligi 3 kundan ikki haftagacha; marshrutlar yo‘nalishlarga qarab tasniflanadi: G‘arbiy Karib, Sharqiy Karib, Janubiy Karib, Karib Sharqi va G‘arbi, butun Karib. Paromlarda kruizlar dengiz sayohatlarining so‘nggi yillarda ommaviylashib borayotgan turlaridin biridir. Umumiy holda parom deganda muayyan qirg‘oqlar o‘rtasidagi suv to‘siqlari orqali transport vositalari (avtomobillar, avtobuslar, temir yo‘l vagonlari), yuklar va yo‘lovchilarni muntazam tashishga mo‘ljallangan suzuvchi qurilma (kema, sol va sh.k.) tushuniladi. 5.3. DARYO KRUİZ KEMALARİDA TURİSTLARGA XİZMAT KO‘RSATİSH Daryo va ko‘llar bo‘ylab sayohat ichki suv sistemalari rivojlangan mamlakatlarda dam olishning eng ommaviy usullaridan biridir. O‘tgan asrning o‘rtlarida turistik marshrutlarda ishlashga mo‘ljallangan komfortabel daryo kemalarining qurilishi dengiz kruizlari jadal sur’atlarda rivojlanishiga olib keldi. Ichki suv arteriyalari bo‘ylab amalga oshiriladigan kruizlar, dengiz kruizlariga solishtirganda, bir qancha ustunliklarga ega. Ular muttasil o‘zgaruvchi manzarani kuzatish, safar marshruti yirik aholi yashaydigan punktlar orqali o‘tgan holda shaharlar me’morchiligini o‘rganish, agar sayohat kichik manyovrchan kemada amalga oshirilayotgan bo‘lsa, istalgan ma’qul xushmanzara joyda to‘xtash imkonini beradi. Bundan tashqari, daryolar va ko‘llarda barpo etilgan gidrotexnika inshootlari (shlyuzlar, kanallar, suv omborlari) ham turistlar diqqatiga sazovor ob’ektlardir. Daryo kruizi turist uchun bir yo‘nalishda amalga oshirilishi yoki halqali marshrutga ega bo‘lishi mumkin. Daryo bo‘ylab sayohatlarni yo kema egalari, yo turistik kompaniyalar tashkil etishi mumkin. Masalan, Rossiyada Volga daryo kemachilik boshqarmasi «Rixard Zorge», «Aleksandr Sveshnikov» teploxodlarida quyidagi kruizlarni amalga oshiradi: «Moskva—Nijniy Novgorod— Moskva» marshruti bo‘yicha «Zolotыe kupola Rossii» kruizi (10 kun), Uglich, Mishkin, Kostroma, Plyos, Murom shaharlarida to‘xtagan holda; «Moskva— Plyos— Moskva» marshruti bo‘yicha «Uzorы Kostromы» kruizi (6 kun), Uglich, Mishkin, YAroslavl, Kostroma shaharlarida to‘xtagan holda; «Moskva— Uglich—Moskva» va «Moskva— Tver—Moskva» marshrutlari bo‘ylab qisqa muddatli uch kunlik sayohatlar. YAna bir mashhur tashuvchi — Moskva daryo kemachilik boshqarmasi