1 TURKIYA BIRINCHI JAHON URUSHI DAVRIDA MUNDARIJA KIRISH………………………….....………………………………….……….......2 I BOB 1914-YILDA ANTANTA DAVLATLARINING TASHQI SIYOSIY MANFAATLARIDA TURKIYA …………………………………………..…...6 1.1. G’arb davlatlarining Turkiyadagi manfaatlari……..………………………….6 1.2. Turkiyaning ichki holati uning tashqi siyosatining omili sifatida.....................9 II BOB TURKIYANING BIRINCHI JAHON URUSHI YILLARIDAGI SIYOSIY AHVOLI………………………………………………………….......14 2.1. Turkiyaning Antanta bilan urushga kirishi ……………………………….…14 2.2. 1914-1918-yillarning ikkinchi yarmida Turkiya va Antantaning o`rtasida Bolqondagi siyosiy vaziyat……………………………………………………….21 XULOSA………………………………………...………….………………........26 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..29 ILOVALAR…………………………………………..………………………….31 2 KIRISH O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor qaratila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998- yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, subеktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil mеvasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi”1 - deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va tyeran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yyerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu 1 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʼq. T.: Oʼzbekiston, 1998. 136-b 3 fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixi chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ham. Bu davr haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri va uning jahon tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar o`zbek tilida kam uchraydi. Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri bosqinchilik orqali ko`plab ichki hududlarni egallashga muvaffaq bo`ldilar va bu bilan ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o`zaro daxldorligiga katta hissa qo`shdilar. Mana shu bosqinchilik holati Turkiyada bir qator xalqlar yashash sharoitlariga ta`sir etdi. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Mavzuning dolzarbligi. Birinchi jahon urushini o'rganish bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan, chunki u bizning davrimizning eng dolzarb muammolaridan biri - urush va tinchlik muammosini hal qilish bilan bevosita bog'liq. Qora dengiz havzasidagi Antanta va Markaziy blok davlatlarining diplomatik kurashini o'rganish (bo'g'ozlar masalasi), shuningdek, Bolqon yarim orolida zaifroq mamlakatlarni birinchi bo'lib arafasida va davrida o'z tomoniga jalb qilish. Jahon urushi harbiy operatsiyalarni bevosita o'rganishdan kam emas. Voqealar rivojida Rossiyaning tashqi siyosiy pozitsiyasi juda qiziq bo'lib, u Bolqonlarga urush janglarida hal qiluvchi rolni yuklagan va ularni Turkiya uchun muhim iqtisodiy arteriya deb hisoblagan. Shuni ta'kidlash kerakki, bu nuqtai nazardan Rossiya Antantadagi ittifoqchilari bilan jiddiy kelishmovchiliklarga ega edi. Shuning uchun Bolqon davlatlarining urushga kirishi uchun qattiq diplomatik janglar bo'ldi. Diplomatik munosabatlar tahlili asosida u yoki bu tomonni kurashga undagan muhim sabablarni aniqlash mumkin.Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri jahon davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan. Hukmron sulola 4 davrida Turkiyada dehqonlarga nisbatan bir qancha yengiliklar avvalgi davrga qaraganda berildi. Biroq ijtimoiy, iqtisodiy tizim bir qadar avvalgi ko`rinishda qoldi. Bugungi kunda Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri va undan oldingi davrda sulolalarning boshqaruv va aholining ijtimoiy, iqtisodiy va agrar sohadagi amalga oshirgan hamda boshqaruv apparatini o`zaro solishtirish zarurati mavjuddir. Shu jihatlari tufayli ham bu suulola davrining dolzarbligini tushunish mumkin. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ushbu kurs ishining maqsadi Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davrining jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davrga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada oydinlashtirishi va mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Shuningdek Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga aniqlik kiritish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifasi: Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri davlatchiligi tarixida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ijtimoiy-iqtisodiy o‘rganilishi natijalarini tahlil qilish; - ma`lumotlarni umumlashtirish va ularning Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid to‘plangan ma’lumotlarni Turk xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; - Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; 5 - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri siyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; - manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; - Turk xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini va uning siyosiy- tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.. Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri ijtimoiy-iqtisodiy davri bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir ilmiy izlanishlar olib borilgan.. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali tugatilmagan. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Turkiya davlatining birinchi jahon urushi davri haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Shuningdek bir qator tarixiy arxivlarida hamda Britaniya,yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi o`rganilgan. Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va ularning ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotini o`rganib tahlil qilishdan iborat. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan tashqari 30 betdan iborat. 6 I BOB 1914-YILDA ANTANTA DAVLATLARINING TASHQI SIYOSIY MANFAATLARIDA TURKIYA 1.1. G’arb davlatlarining Turkiyadagi manfaatlari 1914-yilda urush boshlanishi bilan har ikkala urushayotgan koalitsiya ham murakkab va bir-biriga qarshi diplomatik faoliyat olib bordi. Tashqi ishlar vazirliklari betaraf davlatlarning pozitsiyasiga g'ayrat bilan ergashdilar. Usmonlilar imperiyasida dastlab Antantaning qo'li baland edi. Angliya va Fransiya mamlakat iqtisodiyoti va moliyasida keng manfaatdor edi. Ernest Kassel Turkiya Milliy bankiga asos solgan va uni boshqargan, uning direktori neft magnati Gulbenkyan (1902 yildan ingliz sub'ekti) bo'lgan.2 Oltin Horn va Steniyadagi kemasozlik zavodlariga ega bo'lgan Armstrong va Vikers arsenallarni yaxshilash bo'yicha shartnomalarga ega edi va hokazo. Ingliz kontsernlari Smirna-Aidyn temir yo'li va uning filiallari, eng ko'zga ko'ringan tashqi savdo firmalari (Vital and Company) va Konstantinopoldagi telefon kompaniyasini boshqargan. Ularning Mersindagi eng yirik paxta tozalash zavodi, Bag‘dod va Baquba o‘rtasida, Dardanel bo‘g‘ozi yaqinida qo‘rg‘oshin rudalarini o‘zlashtirish, temir yo‘llarni cho‘zish, Trebizond portlarini kengaytirish uchun Bayrutdagi texnik jihozlar va mashinalar sotuvchi do‘konlar va hokazolar bor edi. va Samsun. 1910 yilga kelib, Basraga kelgan kemalarning taxminan 96% ingliz savdogarlari edi. Frantsuzlarga kelsak, Creusot konserni Portedan ikkita suv osti kemasini, Chantier de la Mediterane esa oltita esminetni qurish uchun buyurtma oldi.3 Boshqa kompaniyalar Konstantinopoldagi marinalar, doklar va omborlar, suv ta'minoti, elektr va telefon, mayoqlarni boshqarish, Herakleadagi ko'mir konlari, Balia-Karaydin qo'rg'oshin va ko'mir konlari, Argana va Ak Dag sindikatlariga to'liq yoki katta miqdorda egalik qilgan. , kompaniyalar Carval Mines, Pilot, Tagboat and Salvage Companies, Societe Immobilier Ottoman va boshqalar. Temir yo'l tarmog'i Panderma - Soma - Magnesia, Smyrna - Kassaba - Eifium Karahisar, Mudanya - Bursa, Bayrut - Rayak 2 Лудшувейт Е. В. Турция в годы первой мировой войны 1914-1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966. 3 Арутюняп А. О. Кавказский фронт. 1914-1917 гг. Ереван, 1971. 7 - Damashq, Rayak - Homs - Hama - Ale , Tripoli - Homs va Yaffa - Quddus, Bayrutning yirik savdo uylari ham frantsuz tadbirkorlarining tayanch nuqtalari edi. Usmonli imperiyasining 143,2 million turk lirasini (bir turk lirasi = taxminan 18 shilling) tashkil etgan umumiy davlat qarzining 62,9 foizi Fransiyaning, 22,3 foizi Angliyaning qarzi edi.8 Usmonli banki direktorlari odatda siyosatchilar edi. Uchinchi Respublika yoki Banque de France boshqaruvi a'zolari. Yaqin Sharq diplomatiyasida bunday rejissyor Quai d'Orsayda ham surishtiruvchi, ham faol kuch edi. Bu Turkiya davlat apparatida o'z aksini topdi. Ma'lum bir Joli moliya bo'yicha bosh inspektor edi. Uning hamyurti politsiyani, ikkinchisi Tobacco Monopoli konsernini boshqargan. Richard Krouford bojxonani samarali boshqarishni amalga oshirdi. X. Vuds iqtisodiy maslahatchi edi.4 Boshqa inglizlar ichki ishlar, adliya, jamoat ishlari va davlat xizmati vazirliklarida maslahatchi bo'lib ishlagan. Vickers boshqaruv kengashi a'zosi Vinsent Keylard Usmonli davlat qarzlari kengashining raisi edi. Admiral Limpus boshchiligidagi Britaniya harbiy-dengiz missiyasi flotdagi asosiy pozitsiyalarni egalladi. Biroq, kayzer 1889 yilda Abdul-Hamid II ni ziyorat qilganidan beri Germaniya Turkiyaga ilgari kelganlardan ustunlik qila boshladi. 1887-1910 yillarda uning turk importidagi ulushi 6 foizdan 21 foizga, Avstriya- Vengriyada esa 13 foizdan 21 foizgacha oshgan Xuddi shu davrda ingliz tovarlari importi 60 foizdan 35 foizga, frantsuz – 18 foizdan 11 foizga kamaydi. Turkiya korxonalariga fransuz sarmoyasi (“Usmonli davlat qarzi”ni hisobga olmaganda) jami xorijiy sarmoyaning 25,9 foizini, ingliz tili esa 16,9 foizini tashkil etgan bo‘lsa, birgina Germaniyaga kiritilgan sarmoya 45,4 foizga yetdi. Uning savdosi Dresdner Bank, Diskontogesellschaft, Schaafhausenscher Bankverein va Nationalbank für Deutschland banklari tomonidan birgalikda tashkil etilgan Deutsche Palestinabank, Levant-Kontor va ayniqsa Deutsche Orientbank tomonidan moliyalashtirildi. Germaniyadagi harbiy korxonalar, xususan, Krupp va Mauzer zavodlari Sulton armiyasini yetkazib beruvchilar edi. Germaniyaning Usmonli davlat qarzidagi ulushi Turkiya 4 Петросян Ю. А. «Османская империя: Могущество и гибель». М., 1990 8 kreditorlari orasida oltinchi o'rinni egallagan 1881 yildagi 4,7 foizdan 1912 yilda Germaniya ulushlar soni bo'yicha Frantsiyadan keyin ikkinchi o'rinda turgan paytda 20 foizga o'sdi [30, 112-b.]. 1914 yilga kelib nemis kontsernlari Tramvay kompaniyasi, Metropoliya temir yo'li, elektr ta'minoti va Konstantinopoldagi ko'plab firmalar, Oltin shox yo'lovchi tashish xizmati, Ost-Europe Telegraphen- Gesellschaft kompaniyasi, Haydarpasha porti va suv ta'minoti, Mersin temir yo'l liniyalarini nazorat qildi. - Tarsus va Adana va bir qator Heraklea konlari (Rura magnat Stinnes va Deutsche Bank).10 Ular Aleksandretta va Mersin portlariga egalik qilish uchun imtiyozlarga ega bo'lishdi, Beyshehir ko'lida, Konya vohasi va Adanadagi sug'orish tizimlarida harakatlanish huquqiga ega edilar. Urfadagi gilam fabrikasi, Adanada paxta zavodi, ba'zi yirik temir yo'llar bo'ylab kon konsessiyalari va Suriya va Falastindagi keng savdo manfaatlari. Berlin banklari Wiener Bankverein bilan birgalikda Konstantinopolni Markaziy Evropa bilan bog'laydigan sharqiy temir yo'lni boshqargan. Bundan tashqari, Deutsche Bank Anadolu temir yo'liga, jumladan Haydar Posha - Izmit - Angora (Anqara), Hamidiye - Bolu va Eskishehir - Konya liniyalariga, Sharqiy temir yo'l liniyalarini boshqaruvchi kompaniyaga, shuningdek Sharqiy temir yo'llar banki va Imperator Usmonli temir yo'l kompaniyasi (turk, avstriya, shved, frantsuz va italyan firmalari bilan birgalikda) Koniyadan Bag'dod va Basraga temir yo'l liniyasini kengaytirish uchun tuzilgan. 1914 yilga kelib, yangi filial allaqachon Aleppo, Aleksandretta va Furotning narigi tomoniga cho'zilgan edi.5 Berlin-Bag'dod temir yo'li - Yaqin Sharqqa kirib borish istagining timsolidir - Mesopotamiya va Kurdistondan Toros misi, Kirkuk nefti, tamaki, jun, paxta, g'alla va mevalarni eksport qilish, shuningdek, eng boy temir yo'llardan birini sotib olish uchun qurilgan. Germaniya tovarlari uchun dunyodagi bozorlar. Yo'lning maqsadi uni Fors ko'rfaziga olib chiqish orqali Yaqin Sharq, Hindiston va Uzoq Sharq savdosini dengiz orqali London bilan savdodan chetga surib, quruqlik orqali Germaniyaga yo'naltirish edi. Bag‘dod temir yo‘l kompaniyasi 5 Петросян Ю. А. Указ. Соч. С. 250 9 Germaniyadagi elektrotexnika, qurilish (“Siemens Bau A.G.”), og‘ir va eksport sanoati bilan chambarchas bog‘langan. 1.2. Turkiyaning ichki holati uning tashqi siyosatining omili sifatida Portning Germaniyaga bo'ysunishi ko'p jihatdan ichki sabablarga ko'ra bo'lgan. 1908-yilda “Birlik va taraqqiyot” Yosh turklar qoʻmitasi tomonidan Abdul- Hamid feodal rejimining agʻdarilishi burjua inqilobi edi. Biroq, oxir-oqibat, faqat kichik o'zgarishlar kiritildi. 1913 yil yanvar to'ntarishidan ko'p o'tmay, eski tuzumning interregnumiga qarshi qaratilgan diktatura o'rnatildi. Abdulning vorisi, 72 yoshli Mehmed V hech qanday kuchga ega emas edi. Parlament qo'g'irchoq edi. Hokimiyat triumvirat qo‘lida bo‘lib, terror siyosatini davom ettirdi. Yosh turk triumvirlari davlat xazinasini uyatsiz talon-taroj qilishda va aholi hisobiga foyda olishda ohang o'rnatdilar. Bunda, ayniqsa, Enver posho triumvirligining amaldagi rahbari alohida ajralib turardi. Uning bir nechta saroylari va eng boy qishloq villasi bor edi. Bularning barchasi davlat hisobidan qurilgan.6 Enver urush vazirligi mablag'laridan do'stlariga katta miqdorda tarqatishga ruxsat berdi. Jemol posho o'zining ko'ngilochar va rasmiy safarlariga xazinadan olingan katta mablag'larni sarflagan. Filoni ko'zdan kechirayotganda, bu raqam o'zi bilan 200 kishilik mulozimlarni olib yurgan. Taxminan o'sha eskort, davlat mablag'lari hisobidan yugurib, Jemalga Germaniyaga safarida hamrohlik qildi. Jemal Posho yirik firibgarliklarni mensimadi, xususan, Suriya ipaklari haqida fikr yuritdi. Bu voqea ommaga e'lon qilinib, parlamentda uning nomaqbul xatti-harakati masalasi ko'tarilgach, Jemal Posho amir va ichki ishlar vaziriga o'z raqiblariga "olijanob" g'azab va bema'ni tahdidlarga to'la norozilik xatlarini yubordi.7 Umuman, “Yosh turk” diktatorlari o‘zlari xohlagan narsani qildilar. Enver posho: “Qonun yo‘q, qonun yarating!” deb takrorlashni yoqtirardi. Qonuniylik g'oyasini masxara qilgan yosh turk rahbarlari butunlay itoatkor parlamentdan o'zlarining o'zboshimchaliklarini yashirish uchun zarur bo'lgan barcha qarorlarni qabul qildilar. 6 Виноградов В. Н. Указ. Соч. С. 98 7 Лудшувейт Е. В. Указ. Соч. С.58 10 Birinchi jahon urushi davrida Usmonli imperiyasi ishchi sinfi va dehqonlarining ahvoli hech kimga sir emas edi. Mamlakatda oziq-ovqatning keskin tanqisligi kuzatildi, ko'p hududlarda aholi tom ma'noda ochlikdan o'ldi. 1917 yilda yashash minimumi qiymati urushdan oldingi davrga nisbatan 20 baravar oshdi. Ayrim tarmoqlarda ishlab chiqarishning keskin qisqarishi, ishsizlikning kuchayishiga olib kelganligi sababli mamlakat ishchilar sinfining ahvoli ham sezilarli darajada yomonlashdi. Mehnatkashlar, umuman, shahar aholisi kabi, urush yillarida va uy- joy narxining favqulodda o'sishi tufayli azob chekishdi. Masalan, Istanbulda 1914- 1918 yillarda ijara haqi qariyb 20 barobar oshdi. Viloyatlarda esa 4-5 baravarga oshgan. keskin ko'tarildi yoqilg'i va suv narxi. 1917 yildan non, go‘sht, guruch, loviya va shakar ratsion kartalari orqali nihoyatda past stavkalarda tarqatila boshlandi.8 1917 yil kuzida chor armiyasi bosh shtabi a'zolari tomonidan tayyorlangan sharhda imperiya poytaxti hayotining quyidagi rasmi berilgan: va ularning narxi. O‘tgan yili yarim bo‘lsa-da ishlagan arzon oshxonalarning deyarli barchasi bu qish uchun yopiladi... Barcha oziq-ovqat do‘konlari hokimiyat nazorati ostida va birinchi navbatda boshqalarga nisbatan imtiyozga ega bo‘lgan musulmon xaridorlarini ta’minlashi kerak... Ko'plab tilanchilar bor ... Ko'plab kasalxonalar farmatsevtika tovarlari etishmasligi tufayli yopilishga majbur bo'ldi va shu bilan birga shaharda kasalliklar va epidemiyalar avj oldi, ayniqsa kambag'al kvartalga ta'sir ko'rsatdi. Imperiyaning provinsiya shaharlarida vaziyat yanada dahshatli edi. Ochlik va kasallik, suv va yoqilg'ining etishmasligi siyosiy avantyuristlar tomonidan urushga jalb qilingan mamlakat aholisining hayotini chidab bo'lmas holga keltirdi. Urush yillarida milliy muammolar ayniqsa keskinlashdi, yosh turklar yetakchilarining bunga munosabati milliy masalaga doir siyosatining asl mohiyatini ochib berdi. Bu 1915-yilda uyushtirilgan armanlarning dahshatli kaltaklanishida yaqqol namoyon boʻldi. Yosh turklar hukumati armanlarni ataylab yoʻq qilishga kirishib, arman aholisini doimiy yashash joylaridan Rossiyaning chuqur tumanlariga surgun qilish 8 Миллер А. Ф. Указ. Соч. С. 339 11 variantini oʻylab topdi. mamlakat "harbiy sabablarga ko'ra". Darhaqiqat, arman xalqining jallodiga aylangan Enver, Talat va Jemallar armanlarni ommaviy qirg‘in qilish harakatini o‘ylab topdilar va amalga oshirdilar. Bu qatliom Abdulhamid davrida ham uchramagan shafqatsizlik bilan amalga oshirildi. Ichki ishlar vaziri lavozimini egallagan Taloat Bey hatto rasmiy telegrammalarida ham Usmonlilar imperiyasida armanlarning butunlay yo‘q qilinishi haqida ketayotganini aytishdan tortinmadi. Kaltaklash 1915-yil bahorida boshlanib, 1916-yilgacha davom etdi. Odamlarni nayzalar bilan sanchdilar, ko‘l va daryolarga cho‘ktirdilar, qulflangan uylarda kuydirdilar va tutunga bo‘g‘ildilar, tubsizliklarga tashladilar, eng og‘ir qiynoq va zo‘ravonliklardan so‘ng o‘ldirdilar. Harbiy hokimiyat va jandarmlar nazorati ostida yuz minglab odamlar G'arbiy Armanistondagi tug'ilgan joylaridan Suriya va Mesopotamiyaga jo'natildi. Turkiya rasmiylari va nemis zobitlari quvilgan armanlarning mol-mulkini hech narsaga sotib olishdi. Na oziq-ovqat, na dori- darmon bo‘lgan surgunlarning cho‘l va tog‘ yo‘llari bo‘ylab harakatlanar ekan, har kuni erib ketardi. Har kuni minglab odamlar ochlik va sovuqdan, tashnalikdan va kasallikdan o'ladi. Belgilangan joylarga yetib kelganlar yana ocharchilik va epidemiyalarga duch kelishdi. O‘sha dahshatli oylarda bir yarim million arman halok bo‘ldi. Faqat 300 mingga yaqin arman qochqinlari Kavkaz, Arab Sharqi va boshqa qator joylardan boshpana topdilar. Bu majburiy muhojirlikning bir qismi Gʻarbiy Yevropa va Amerikada joylashdi Birinchi jahon urushi boshlanishiga kelib, yosh turklar inqilobi bahorida erishilgan bir qancha yutuqlarni boy bergan, iqtisodiy jihatdan charchagan, triumvirlarning siyosiy ehtiroslari va shovinistik milliy siyosati tufayli parchalanib ketgan Usmonli imperiyasi o'zini rahm-shafqatga duchor qildi. nemis monopolistlari va harbiylarining. Yosh turklar yetakchilari Kayzer Germaniyasi bilan harbiy-siyosiy ittifoqqa tayanib, barcha turkiyzabon xalqlarni Usmonli turklari hukmronligi ostida birlashtirish haqidagi ochiq-oydin yolg'on g'oyani ilgari surdilar. Urushning dastlabki uch oyida Usmonli imperiyasi rasman betaraflikni saqlab qoldi. Darhaqiqat, 1914 yil 2 avgustda Sulton hukumati Germaniya bilan yashirin harbiy ittifoq tuzdi. Usmonli imperiyasining urushda ishtirok etishi masalasi ochiqligicha qolar ekan, yosh turklar vaziyatdan foydalanib, 12 kapitulyatsiya rejimidan voz kechib, mamlakat ichida oʻz mavqelarini mustahkamladilar. 1914 yil oktyabr oyi oʻrtalarida sulton chet elliklar uchun kapitulyatsiya imtiyozlarini bekor qilish toʻgʻrisida farmonlar chiqardi va odatda chet el fuqarolari ishini koʻrib chiquvchi konsullik sudlari. Portning bu harakati nafaqat Antanta kuchlarining keskin qarshiligiga, balki Germaniya va Avstriya- Vengriyaning noroziligiga ham sabab bo'ldi. Ammo so'nggi ikki davlat tez orada Usmonlilar imperiyasidagi iqtisodiy va harbiy-siyosiy pozitsiyalarini xavf ostiga qo'yishni istamay, Porte qaroriga rozi bo'lishga majbur bo'ldi. 1916 yil noyabr oyida Yosh turklar hukumati kapitulyatsiyalar asosida tuzilgan barcha shartnomalar bekor qilinganligini e'lon qildi.9 Ammo bu harakat urush sharoitida, ayniqsa triumvirlar mamlakatni kayzer Germaniyasiga to'liq iqtisodiy va harbiy-siyosiy qaramlikka solib qo'yganligi sababli haqiqiy ahamiyatga ega emas edi. Ikkinchisi, Yosh turklar yetakchilarining shovinistik va ekspansionistik kayfiyatidan mohirlik bilan foydalanib, Usmonlilar imperiyasini o'z jang aravasiga bog'lab qo'yishga o'jarlik bilan harakat qildi. Germaniya bilan harbiy ittifoq urush boshlanganda Usmonli imperiyasini uning tomoniga chiqishga majbur qildi. Urush boshlanganidan bir necha hafta o'tgach, turk dengiz floti amalda admiral Souchon boshchiligidagi nemis dengiz floti missiyasi nazoratiga o'tkazildi. Bo'g'ozlarda Portega xayoliy ravishda sotilgan yirik nemis harbiy kemalari paydo bo'ldi, ular orasida buyurtma uchun turkcha nomlar berilgan kuchli kemalar Goeben va Breslau ham bor edi. Usmonlilar imperiyasiga harbiy ehtiyojlar uchun katta kreditlar bergan Germaniyaning bosimi ostida portlar safarbarlikka kirishdilar.10 Turkiyaning Antanta bilan urushga kirishining asosiy shartlaridan biri bu admirallikning birinchi Lordi Cherchill tomonidan urush boshida Turkiyada tom ma'noda yig'ilgan mablag'lar evaziga qurilgan ikkita ultra zamonaviy jangovar kemani talab qilishi edi. butun Turkiyadan. Cherchillning motivatsiyasi oddiy edi: “Biz bu ikkita ajoyib kemasiz ishlay olmasdik. Ularning bizga qarshi ishlatilishini ko'rishga kamroq odamlar ham qodir edi." Turkiyaga pul kompensatsiyasi taklif qilindi. Biroq, bu Konstantinopolda har 9 Виноградов В. Н. Британский лев на Босфоре. М., 1991 10 Готлиб В. В. Указ. Соч. С. 99 13 tomonlama g'azabga sabab bo'ldi. Bu voqea qurollanishga chaqirish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Yuqoridagi holat yagona sabab emas edi. O'rta er dengizidagi markaziy kuchlar eskadroni tarkibida Reyx ikkita yirik kreyserga ega edi - Goeben va Breslau. Rossiya harbiy-dengiz kuchlari shtab-kvartirasi va Tashqi ishlar vazirligi bu ikkala kema ham Sultonning qoʻliga oʻtib ketishidan qoʻrqishdi. Britaniya eskadronining to'liq roziligi bilan ikkala kreyser ham hech qanday qarshilikka duch kelmay, Dardanel bo'g'ozidan xotirjam o'tib, Qora dengizga kirib, Sulton floti bilan kuchlarini birlashtirganda qo'rquv oqlandi. O'z navbatida Gyoben va Breslauning qonsiz g'alabasi Germaniyaga "Portu"ga bosim o'tkazish imkoniyatini berdi. Konstantinopolda tarozi urush tomon og'ir egildi. Frantsiya va Britaniya kemalarining harakatsizligi Misr va Frantsiya Shimoliy Afrikasini bombardimon qilish xavfi bartaraf etilganligi "yengillashtiruvchi holat" bilan izohlandi. Admirallar Miln (Angliya) va de Lapeyrere (Frantsiya) Antantaning hayratlanarli harakatsizligini ularning eskadronlari oldida "boshqa vazifalar" borligi bilan oqladilar Shu bilan birga, 1914 yil 2 avgustda Turkiya uni Germaniya tomoniga o'tishga majburlovchi yashirin shartnoma imzoladi. Rossiyaning Qora dengiz flotidan kuchliroq bo'lgan turk floti Rossiyaning Konstantinopolga hujum qilish haqidagi an'anaviy umidlarini ko'mdi.11 Keyin u Dardanelni yopdi. Buning bevosita sababi ittifoqchilar eskadronining turk esminetslaridan birining ochiq dengizga yo'lni to'sib qo'yganligi edi. Yaqinda yo'lda to'plangan yuzlab kemalar uni tark etishdi. Bir necha hafta ichida Bosfor va uning atrofidagi suvlar kimsasiz cho'lga aylandi. Shunday qilib, Angliya va Fransiya Rossiyaning tezroq urushga kirishini talab qilib, chor Rossiyasining kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik va mamlakat ustidan nazoratni o‘z qo‘llarida ushlab turish maqsadida yarim oy imperiyasiga “de-fakto” yashirincha homiylik qildilar. Turkiyaning Birinchi jahon urushiga kirishi urush boshlanishiga qadar u qarama-qarshi bloklar - Uchlik ittifoqi va Antantaning turli manfaatlari doirasi bo'lganligi bilan bog'liq edi. Turkiya urushga tayyor emas edi. 11 Лудшувейт Е. В. Указ. Соч. С. 60 14 II BOB TURKIYANING BIRINCHI JAHON URUSHI YILLARIDAGI SIYOSIY AHVOLI 2.1. Turkiyaning Antanta bilan urushga kirishi Chor tashqi siyosati konsepsiyasiga ko‘ra, Nikolay II “slavyan xalqlarining hakami va homiysi” sifatida Frants Iosif va Mehmed V o‘rnini egallashi kerak edi. 1913 yil dekabrda Sazonov Nikolay II ga Rossiyadan nafaqat iqtisodiy sabablarga ko'ra, balki siyosiy nuqtai nazardan ham bo'g'ozlarni talab qilishni taklif qildi [17, s.153]. Rus yer egalari, sanoatchilar va kadetlar uchun Konstantinopol va boʻgʻozlarni bosib olish yakuniy maqsad emas, balki Yaqin Sharqda toʻliq hukmronlik va Oʻrta yer dengizida hokimiyatni qoʻlga kiritishning boshlanishi edi. Sulton imperiyasining oʻlimini kutgan Gʻarb ittifoqchilari Bolqonda oʻz hukmronligi uchun qalʼa yaratishga harakat qildilar. Shuning uchun Angliyaning g'azabi. Elchi Frank Bertining jahon urushi arafasida yozgan kundaligidan ko‘rinib turibdiki, bunga “Rossiyaning barcha slavyan davlatlarining himoyachisi ekanligi haqidagi bema’ni va eskirgan bayonoti” sabab bo‘lgan. Konstantinopol Turkiyadagi eng yirik savdo markazi bo'lib, 1911 yilda ingliz importining deyarli uchdan bir qismi u orqali o'tgan. 1913-1914 yillarda. Konstantinopoldagi Angliya savdo flotining tonnaji boshqa davlatlarning tonnajidan ancha yuqori edi.12 Bu taxminan 6 500 000 tonnaga teng edi.Bundan tashqari, Konstantinopol Ukrainadan, Zaqafqaziya, Mesopotamiya va Forsdan yuklarni tashish uchun tranzit punkti bo'lib xizmat qilgan, shuningdek, dunyoning tranzit markazlaridan biri bo'lgan. Ammo “Turkiya imperiyasining bo‘linishi” faqat buyuk urush natijasida mumkin bo‘lgan va uni Rossiyasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.13 1914 yil avgust oyining oxiridan boshlab Edvard Grey ehtiyotkorlik bilan Rossiyaga Turkiyaning taqdiri muhrlanganligini, uning Germaniya tomonida urushga kirishi muqarrarligini va uning oqibatlari uchun "to'liq" javobgarlikni o'z zimmasiga olishi kerakligini ko'rsata boshladi. Ko'rinib turibdiki, Rossiya tashqi siyosatida o'z manfaatlarini ko'zlagan holda bunday qurbonliklar qilgan. Rossiyaning asosiy maqsadi esa 12 Первая мировая война и международные отношения. - СПб, 1995. С 105 13 Виноградов В. Н. Британский лев на Босфоре. М., 1991 15 Antanta davlatlari diplomatik muzokaralarda muvaffaqiyatsizlikka uchramagan "Tsargrad" istiqboli edi, bu esa o'z navbatida shaxsiy maqsadlarni ko'zlagan holda - uni urushga iloji boricha chuqurroq tortib olish edi. 1914 yil 13-avgustda Benkendorf telegraf orqali qirol Jorj V unga: "Konstantinopol ... sizniki bo'lishi kerak", deb aytdi. Frantsiya, shuningdek, Elzas va Lotaringiyadan tashqari, o'zining asosiy hududiy manfaatlari sohasida "Germaniya imperiyasining yo'q qilinishi" va Afrikadagi "ayrim mustamlaka chegaralarini to'g'irlash" ni ta'kidladi. Nikolay II ning Turkiyaga nisbatan pozitsiyasi qat'iy edi: “turklarni Yevropadan quvib chiqarish kerak. Konstantinopolni zararsizlantirish kerak. G'arbiy Frakiya Enos - Midiya chizig'igacha Bolgariyaga o'tkazilishi kerak. Bu chiziqdan Dardanel qirgʻoqlarigacha boʻlgan qolgan hudud Rossiyaga oʻtishi kerak”[24, 109-b.]. Bu, birinchidan, Rossiyaning bo'g'ozlarga chiqishi qanchalik muhimligini, ikkinchidan, Rossiyaning kelajakda O'rta er dengizining sharqiy qismidagi vaziyatga ta'sir o'tkazish imkoniyatini yana bir bor ta'kidladi. Bu erda Rossiya darhol Frantsiyaning mintaqadagi manfaatlari bilan to'qnashdi.14 Bu Rossiyaning harbiy sa'y-harakatlari va harbiy maqsadlari ittifoqchilarining asosiy maqsadlariga bo'ysunishini anglatardi. Bo'g'ozlar atrofidagi vaziyatning keskinlashuvi munosabati bilan 1914 yil avgust oyining oxiridan boshlab Cherchill Turkiya Angliyaning dushmanlari qatoriga kiradi, degan taxminga asoslanib harakat qildi. Parijda inglizlarning rejalari kuchli reaktsiyaga sabab bo'ldi. Sulton hukmronligi ostidagi barcha hududlardan hech biri frantsuz investorlari (sanoatchilar va moliyachilar) uchun Suriya kabi muhim ahamiyatga ega emas edi. Taxminan 1 milliard frank sarmoya kiritildi, muhim Damashq-Hama temir yo'lining filiallari, porti, gaz va elektr yoritish tarmog'i, Bayrutdagi suv ta'minoti tizimi, Tramve Libane kompaniyasi (Livan tramvayi), Tripoli va boshqa joylarda port ustaxonalari va hokazo.20 Ta'sir doiralari tez qizib ketdi. Angliya va Frantsiya o'rtasida murosaga kelish kerak edi. Bunday murosa topildi. Uchinchi respublika hukmdorlari Falastin, Suriya, Kilikiya va 14 Миллер А. Ф. Указ. Соч. С. 339 16 Aleksandrettani Fransiyaga qoldirib, Buyuk Britaniya hukumatini Aleksandrettaga nisbatan o‘z rejalarini amalga oshirish uchun Misr himoyasini bahona qilishda gumon qildilar. Bundan tashqari, Frantsiya hukumatining aksariyat a'zolari G'arbiy frontning kuchsizlanishiga qarshi edilar. Shunday qilib, Angliya va Fransiyaning Rossiyaga nisbatan tashqi siyosiy maqsadlarida Konstantinopol va bo'g'ozlar uning urushga tez kirishishi uchun faqat "o'lja" vazifasini o'tagan. Bu yerdan Rossiyaning ittifoqchilari podshoh Rossiyasining u yerga kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik va mamlakat ustidan nazoratni o‘z qo‘llarida ushlab turish maqsadida yarim oy imperiyasiga homiylik qildilar. Bu Rossiyaning harbiy sa'y-harakatlari va harbiy maqsadlari ittifoqchilarining asosiy maqsadlariga bo'ysunishini anglatardi. Butun Dardanel operatsiyasidan maqsad Rossiyaga yordam berish emas edi. Bu Angliyaning Rossiyadan mustaqil ravishda Yaqin Sharqni egallashi va bo'g'ozlarda o'z hukmronligini o'rnatishiga qarshi edi. Biroq, Rossiya aql bovar qilmaydigan diplomatik sa'y-harakatlari bilan, millionlab aholisining qurbonlari bilan kelajak uchun to'lovni amalga oshirib, Angliya va Frantsiya tomonidan taqdim etilgan "o'lja" ni yutib, bir muncha vaqt Konstantinopol va bo'g'ozlarga bo'lgan ittifoqchilarning talablarini qondirishga erishdi. Siyosatchilar va yuqori martabali harbiy amaldorlar uchun urush kutilmaganda keldi. Ko'pchilik bu Yevropaning "ilovasi" - Bolqondagi mojarodan boshlanishi mumkin deb o'ylardi. Ammo Evropaning buyuk davlatlari uzoq vaqtdan beri tayyorgarlik ko'rayotgan katta urushda aynan Bolqonlar shunday muhim, balki hal qiluvchi rol o'ynashini hech kim kutmagan edi. Barcha buyuk davlatlarning bosh shtablarining rejalari tormoz strategiyasi g'oyalari asosida qurilgan - urush uzoqqa cho'zilmasligi kerak edi. Bolqonni markaziy kuchlar mudofaasining eng zaif bo'g'ini sifatida baholamaslik ittifoqchilarni o'z resurslaridan noto'g'ri foydalanishga olib keldi. Muvaffaqiyatsiz Dardanel operatsiyasining dahshatli tasviri ittifoqchi qo'mondonlik uchun og'ir edi. Ayni paytda, bo'g'ozlar Antanta uchun nihoyat qamal qilingan Markaziy Evropani to'sib qo'ygan nuqta sifatida zarur edi, lekin aslida blokadada bo'lgan Rossiyaga eng muhimi kerak edi. Bundan tashqari, asar muallifining fikricha, ittifoqchilarning rad etishi Rossiya tomonining ularga nisbatan 17 shubhalarini kuchaytirgan. 1916 yil mart oyida Alekseev shtab-kvartiraning tezkor bo'limi boshlig'i general M.S. bilan suhbatda. Pustovoitenko Antantadagi hamkorlari haqida shunday dedi: “Yo'q, ittifoqchilar bizni umuman qutqarishi shart emas, ular faqat o'zlarini qutqarib, Germaniyani yo'q qilishlari kerak. Men ularga bir tiyinga ishonaman deb o'ylaysizmi? Kimga ishonish mumkin? Italiya, Frantsiya, Angliya? To'g'rirog'i, bizga hech qanday aloqasi bo'lmagan Amerika."21 Bu bayonot 1916-yil 9-martda Osiyo Turkiyaning boʻlinishi toʻgʻrisida “Saike-Piko kelishuvi” deb atalmish shartnomaning imzolanishi bilan tasdiqlanadi. Tashabbus G‘arb davlatlariga tegishli edi. Britaniya tomonida muzokaralarni Sayks, frantsuzlar bilan Piko olib bordi.1916 yil 9 martda Sayks va Piko o'rtasidagi fitna natijalari haqida Rossiya hukumatiga xabar berildi. Bu Antanta uchun Usmonli imperiyasining katta qismini, shu jumladan sof turk hududlarini ham egallash rejasi edi.15 Rus, frantsuz va ingliz mulklari o'rtasida bufer davlat qolmagani Sazonovga yoqmadi. Va haqiqatan ham, uning bir qator e'tirozlari bor edi. Keyin yangi muzokaralar boshlandi. Faqat uzoq muzokaralar va bir qator tuzatishlardan so'ng Rossiya hukumati Sayke-Piko kelishuvini tan oldi.26 aprelda Osiyo Turkiyaga o'zaro da'volarni chegaralash to'g'risida Frantsiya-Rossiya shartnomasi (keyinchalik Angliya tomonidan tasdiqlangan) may oyida imzolandi.16 9 va 16 - Angliya va Frantsiya o'rtasida xuddi shu masala bo'yicha kelishuv. Oxirgi ikki hujjat tarixga “Sayk-Pikot kelishuvi” nomi bilan kirdi. Angliya Mesopotamiyani Bag'dod bilan, lekin Mosulsiz qabul qildi. Arabistonning katta qismi Britaniya ta'sir doirasi sifatida tan olingan. Falastin xalqaro nazorat ostiga tushdi, ammo Angliyaga Hayfa va Akre portlari berildi. Frantsiya Suriyani, Kichik Armanistonni, Kilikiyani, Kurdistonning muhim qismini va hatto Sharqiy Anadoluning bir qismini oldi. U taʼsir doirasi sifatida Najd chegarasidan shimolda joylashgan Arabistonning bir qismini va neftga ega boʻlgan Mosul mintaqasini ham qoʻlga kiritdi. Rossiya Trebizond, Erzurum, Bayazet, Van va Bitlis hududlarini, Kurdistonning bir qismi va Qora dengiz sohillari boʻylab, Trebizonddan gʻarbda joylashgan hududni egallab oldi. Bularning barchasi 15 Петросян Ю. А. «Османская империя: Могущество и гибель». М., 1990. С. 254 16 Первая мировая война и международные отношения. - СПб, 1995. С. 71 18 Konstantinopol va bo'g'ozlar to'g'risidagi kelishuvga binoan unga berilgan narsalarga qo'shimcha. Rossiyaga berilgan hududda Fransiya temir yoʻl konsessiyalari oʻz kuchida qoldi. Italiyaning ulushlari aniqlanmadi, chunki u Avstriya bilan urush boshlagan bo'lsa ham, Germaniyaga urush e'lon qilishdan ikkilanardi. 1916 yil avgust oyida u nihoyat bu qadamni qo'yishga qaror qildi va shundan so'ng uning uchun xaritada janubiy va janubi-g'arbiy Anadoluning ulkan bir qismi, jumladan Adaliya, Konigo, Oydin va Smyrna kesildi. Bir so'z bilan aytganda, Turkiyadan faqat markaziy va shimoli-sharqiy Anadolu qoldi. 1916 yil 29 iyulda Germaniyaning asosiy kvartirasida Ruminiya nutq so'zlagan taqdirda harbiy konventsiya imzolandi - uni Falkenxayn, Avstriya-Vengriya armiyasi Bosh shtab boshlig'i, dala marshali F.K. Getzendorf va Bolgariya harbiy komissari polkovnik Ganchev.5-avgust kuni Budapeshtda Getzendorf bilan boʻlgan uchrashuvda Enver posho Usmonli qoʻmondonligi nomidan imzo chekdilar. Konventsiyaga ko'ra, ruminiyaliklar asosiy zarbani Semigradyaga urib, Dunay bo'ylab zaif himoya bilan cheklanadi. Aynan o'sha erda ular markaziy kuchlardan birinchi zarbani olishlari kerak edi.17 Ammo buning uchun ular Antanta tomonidan bog'langan kuchlarni Bolqonning boshqa hududida bo'shatishlari kerak edi. 1916 yilning kuziga kelib, Bolgariya armiyasining katta qismi Saloniki frontida edi. Yunon bo'linmalari raqiblar o'rtasida yupqa kordonda turishdi, ammo 1916 yilning yozigacha ular ittifoqchilarning orqa qismidagi temir yo'lga harakatlanuvchi tarkibni etkazib berishga sabotaj qilishdi. 1915 yil oxiri - 1916 yil boshida Saloniki turli mamlakatlardan kelgan askarlar va qochqinlar bilan to'lib ketdi, safarbar qilingan yunon bo'linmalari o'rtasida tartib-intizom past edi - zahiradagilar to'da-to'da bo'lib tashlab ketishdi. Yunon ofitserlari orasida ko'plab ochiq va yashirin germanofillar - nemis harbiy maktablari va akademiyalarining bitiruvchilari bor edi. Qirol Konstantin ham nemis yo'nalishiga amal qilgan. 1916 yil aprel oyining boshida Sarrailga Makedoniyadagi yunon bo'linmalari artilleriya va o'q-dorilarni evakuatsiya qilish va chegaradagi istehkomlarni bolgarlarga qoldirish to'g'risida 17 Виноградов В. Н. Указ. Соч. С. 98 19 buyruq olganligi haqida xabar berildi. Ulardan eng muhimi Fort Rupel edi. Bu Struma daryosi vodiysi ustida joylashgan kuchli uzoq muddatli istehkom edi. Rupel bolgarlar uchun Saloniki, ittifoqchilar uchun Bolgariya eshiklarini ochgan kalit bo'ldi.1916 yil 26 mayda bolgarlar chegarani kesib o'tdilar. Ertasi kuni bolgarlar va frantsuzlar o'rtasidagi Struma bo'yida joylashgan 4-Grek korpusi qarshiliksiz taslim bo'ldi. Nemislar Bolgariya bo'linmalarini bitta diviziya, artilleriya, pulemyot bo'linmalari, aviatsiya va qo'mondonlik bilan mustahkamladilar.9 Bolgar va 1 nemis diviziyasi (201 bataloni) kuch jihatidan ittifoqdosh 15 diviziya (183 batalyon) bilan, ayniqsa 1916 yil avgustidan boshlab, taxminan teng edi. ular 2-maxsus rus brigadasi (6 ta batalyon) kuchaytirildi.17 avgustda bolgarlar Strum va Florin yoʻnalishlarida hujum boshladilar. Avvalo, u Ruminiya o'zining barcha chegaralarini himoya qilish uchun kuchga ega emasligiga ishonishda davom etdi. Shuning uchun u rus qo'shinlarini Transilvaniyaga o'tkazishni taklif qildi, uning chegaralarida hali ham Avstriya bo'linmalari deyarli yo'q edi va Ruminiya armiyasini Valaxiyaning sharqiy qismida, Serbiya chegarasiga yaqinroq, sharqdan o'tadigan mudofaa chizig'i bo'ylab to'plashdi. Buxarest. Ushbu pozitsiya ushbu qo'shinlarni turli yo'nalishlarda - Transilvaniyada ham, Serbiyada ham hujum qilish uchun ishlatishga imkon berdi. Aslida, Bolgariya bilan urush g'oyasiga qarshi bo'lgan holda, Rossiya fronti shtab boshlig'i ushbu mamlakatga zarba berish tarafdori bo'lishi mumkin edi, ammo u katta urush xarakterini olish sharti bilan. - Saloniki va yangi tashkil etilgan Ruminiya jabhalaridan kelishilgan zarbalar bilan va ikkinchisida majburiy ravishda yagona ittifoq qo'mondonligini yaratish bilan miqyosli operatsiya. Albatta, bu shartlar o'rinli edi, lekin Alekseev ularni faol himoya qildi, deb aytish mumkin emas.18 Ittifoqchilar va ruminiyaliklarning qarshiligi unga mos keldi, deb taxmin qilish mumkin, chunki bu Bolgariya kampaniyasini kun tartibidan olib tashladi. Shunday qilib, Rossiyaning hujumi susaygan Karpatga e'tibor qaratish mantiqan to'g'ri edi. Ruminiya armiyasi dovonlarni - Vengriya tekisligiga orqa tomondan yo'lni ochishiga umid qilish kerak edi.1916 yil 28 avgustda dushanba kuni Nikolay II xursand bo'lmasdan o'z 18 Лудшувейт Е. В. Указ. Соч. С. 60 20 kundaligida shunday deb yozgan edi: "Nihoyat, uzoq -Ruminiyaning chiqishlari haqida kutilgan xabar keldi.U Avstriya-Vengriyaga urush e'lon qildi.Bizning otliq qo'shinimiz (3-otliq diviziyasi) Dunay daryosidan Dobrujaga o'tdi va kemalardagi piyodalar Chernovodiyga ko'tarilmoqda. Bratiano London va Parijning yordamiga tayanib, diplomatik g‘alabaga erishdi. 27-avgustga o‘tar kechasi Ruminiya Avstriya- Vengriyaga urush e’lon qildi. Qirolning xalq va armiyaga murojaatida asosiy urgʻu barcha ruminlarni bir davlatga birlashtirish zarurligiga qaratildi – dushman toʻgʻridan-toʻgʻri nomlandi: bu Avstriya-Vengriya va faqat u edi [48, 466-b.]. Nemislar, eng yomon stsenariyda, bu ko'rsatkichni sentyabr oyining o'rtalarida, o'rim-yig'im oxirlarida kutishgan edi - shuning uchun urushlarning boshlanishi Markaziy kuchlar uchun ham uzoq kutilgan, ham to'satdan edi. Avstriya-Vengriyaga urush e'lon qilinganidan bir hafta o'tgach, Germaniya va Turkiya elchixonalari Buxarestni bir poezdda tark etishdi.19 Ketishdan oldin nemis elchisi shahzoda Adolf Shomburg-Lippe, agar uning mamlakati urush yutqazilganini va qo'mondonlik ixtiyorida atigi 500 ming kishi qolganini tushunsa ham, taslim bo'lishdan oldin ular Ruminiyaga yuborilishini aytdi. yolg'onga saboq berish uchun. 29-avgust kuniyoq Germaniyaning Buxarestga bosqinlari boshlandi, bu ruminlarga oʻzining psixologik taʼsirini oʻtkazdi.1916-yil 1-sentabrda Bolgariya Ruminiyaga urush eʼlon qildi.2- sentabrda Bolgariya chegara qoʻshinlari ruminlarga hujum qildi va armiya boʻlinmalari bu yerdan oʻta boshladi. bir qator nuqtalarda chegara. Ruminiyaning urushga kirishi dastlab markaziy kuchlarni qiyin ahvolga soldi. Ruminiyaliklar asosiy va birinchi zarbasini bergan Transilvaniyada ularning 400 ming askar va ofitserlari dastlab konchilar militsiyasi tomonidan mustahkamlangan atigi 34 ming kishilik Avstriya-Vengriya 1-armiyasi tomonidan qarshilik ko'rsatishdi. Hindenburg shunday deb esladi: “Dastlab dushman to'liq harakat erkinligiga ega edi. Men, ayniqsa, janubga Ruminiya-Rossiya hujumidan qo'rqardim. Bolgarlarning o'zlari o'z askarlari ruslarga qarshi jang qiladimi yoki yo'qligiga shubha bildirdilar. General Iskovga bu borada qat'iy ishonch. hamma ham baham ko'rmaydi. Bizning 19 Виноградов В. Н. Указ. Соч. С. 98 21 raqiblarimiz, hech bo'lmaganda, Bolgariya armiyasining ko'pchiligida bu rusofil kayfiyatga ishonishlariga shubha yo'q edi. 2.2. 1914-1918-yillarning ikkinchi yarmida Turkiya va Antantaning o`rtasida Bolqondagi siyosiy vaziyat Tez orada ittifoqchilar strategiyasining xatolari nemislarga inqirozdan chiqishga imkon berdi. Transilvaniyaga shoshilinch ravishda to'rt yoki beshta piyoda, bir yoki ikki otliq nemis diviziyalari, ikkita piyoda va otliq Avstriya-Vengriya diviziyalarini ko'chirish kerak edi. Avstriya-Vengriya bo'linmalari Sharqiy frontdan olib chiqilib, u erda qattiq zarbaga uchradi. Ammo hatto bu bo'linmalar ham jandarmlar, landturmistlar, chegarachilar va signalchilarni qo'llab-quvvatlashi va nemis yordami kelguniga qadar Ruminiya hujumini kechiktirishi mumkin edi. Qurol ostida jang qilishga qodir bo'lganlarning hammasi bor edi.20 Urush aniq etnik qarama-qarshilik xarakteriga ega edi - yondirilgan venger uylari, yangi venger qabrlari va boshqalar. Shuni ta'kidlash kerakki, rus bo'linmalari keyinchalik frontda paydo bo'lganida, ular mahalliy venger-german aholisi orasida qo'rquv va qochish istagini uyg'otmagan. Ittifoqchilarning asosiy strategik noto'g'ri hisobi Bolqonda koalitsiya strategiyasi va siyosatining yo'qligi bo'lib, natijada 1916 yil oxiriga kelib yarimorol ustidan nazorat deyarli to'liq yo'qolgan edi. g'arblik ittifoqchilarimizning shtab-kvartirasida "g'arbchilar"ning g'alabasi. Aytish mumkinki, ezish strategiyasi ittifoqchilar uchun ezilgan natijalarga olib keldi. Katta frontda boshlangan Ruminiya hujumi tezda barham topdi, Transilvaniyadagi mag'lubiyatdan so'ng, Bosh shtab boshlig'i o'z joniga qasd qildi. Ruminiya armiyasining dala shtab-kvartirasi rahbari general Iliesko boshlangan falokatda Rossiya va Shturmerni aybladi. Ammo eng yomoni hali oldinda edi. Tez orada nemislar va bolgarlar qarshi hujumga o'tdilar.211916 yil 4 sentyabrda Makkensenning tezkor hujumi boshlandi, uning boshida polkovnik Bode otryadi turardi. 2—7 sentabr kunlari bolgarlar va nemislar Turtuqay qalʼasiga hujum boshladilar. Bu Dunay tekisligidan taxminan 120 m balandlikda, kengligi 20 Петросян Ю. А. «Османская империя: Могущество и гибель». М., 1990 21 Миллер А. Ф. Вступление Турции в мировую войну // Известия АН СССР. Сер. ист. и философ. 1946. № 4. С. 321-340.