ҚУЙМА БЕТОН ВА ТЕМИР-БЕТОН ИШЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Мавзу режаси:
1. Бетоннинг қурилишдаги аҳамияти.
2. Қолиплар уларга қўйиладиган талаблар. Конструкциялар учун қолип
йиғиш.
3. Конструкцияларни арматуралаш ишлари технологияси.
4. Бетон қоришмасини тайёрлаш, ташиш ва жойига тўшаш ишлари
технологияси.
5. Бетон қоришмасини зичлаш.
6. Бетонни қолипда тобига келтириш ва қолипни ечиш.
7. Бетон қотишини тезлаштириш усуллари.
8. Ноқулай иқлим шароитида бетонлаш ишлари технологияси.
9. Бетонлаш ишлари сифатини назорат қилиш.
10. Бетон ва темир бетон ишларини бажаришдаги меҳнат ҳавфсизлиги чора
ва тадбирлари.
Таянч суз ва иборалар
Бетон, бетон қоришмаси, бетонлаш ишлари, қолип, инвентар
қолип,герметик,кўчириб
ўрнатиладиган
йигма
қолип,ҳажмий
қайта
ўрнатилувчи қолип,вертикал сирпанувчи қолип,горизонтал сирпанувчи
қолип,пневматик қолип,пойдевор,лентасимон пойдевор,стаканли пойдевор,
тўсин, устун, арматура, ишчи арматура, хомут, тарқатувчи арматура,монтаж
арматура,арматура тури,арматура каркаси,ҳимоя қатлами,фиксатор,бетон
қоришмаси компоненти, консистенция, конус чўкиши, ҳаракатчанлик,
қовушқок,
бетонқоргич,
дозатор,
автосамосвал,
автобетоновоз,
автобетоносмесител, ярим қуруқ бетон, бадья, насосшланг, ярус, титратгич,
ички титратгич, ташқи титратгич, виброрейка, вакқум,насос, ишчи чок,
бетонни парваришлаш, пластик чўкиш, сувсизланиш, с/ц нисбат.
Бетон саноат, аҳоли, қишлок хўжалик бинолари қурилишида,
ҳаттоки ҳалк хўжалигининг машинасозлик, нефт, газ саноати тармоқларида
ҳам кенг қўлланилиб келинмоқда. Бетон ишларини механизациялаш, айрим
жараёнларни
автоматлаштириш
арзон
бетон
ва
темир-бетон
конструкцияларини
барпо
этиш
ва
уларнинг
ишлатиш
соҳаларини
кенгайтиришга имкон беради. Бетон ишлари олдиндан тузилган ишлаб
чиқариш лойиҳаси (ППР) асосида олиб борилади. Лойиҳада тикланаётган бино
ва иншоотларнинг хусусиятлари, бетон ишлари технологияси, махаллий шарт-
шароитлар
бетон
қоришмаси
таркибида
борадиган
физик-химиявий
жараёнларга боғланади. Юқоридаги факторларга мос равишда бетон таркиби
танланади, унинг қотиш жараёни бошқарилади ва назоратга олинади.
Маълумки, бетон қоришмаси деб, маълум нисбатда олинган шағал, қум,
цементни сув билан аралаштиришдан ҳосил бўлган қоришмага айтилади.
Бетон қоришмаси қотиш бошлангач ўз маъносини йўқотади. Бетон қоришмаси
таркибидаги компонентлардан бирининг узгартирилиши оғир бетонни енгил
бетонга айлантириши, унинг тавсиясини ўзгартириб юбориши мумкин. Бу
ўзгартириш ижобий ёки салбий рол ўйнаши мумкин.
Ташқи муҳитнинг 18-220 С ҳарорати ва 100% га яқин намлик шароити
бетоннинг меъёрий қотиши учун имкон беради. Бунинг натижасида 28 суткада
бетон ўз маркасига эришади. Бетоннинг бошланғич даврда қуриши ёки музлаб
қолиши салбий оқибатларга олиб келади. Бетон кейинги даврда қулай
шароитларда қотса ҳам лойиҳавий кўрсатгичларга эриша олмайди.
Барпо этилган бино ёки иншоотнинг сифати нафақат бетон қоришмаси
сифатига, балки қолиплаш, арматуралаш, тоза тўшалган бетон қоришмасига
қаров каби технологик жараёнларнинг амалга оширилиш савиясига ҳам
боғлиқ. Шунинг учун ҳар бир технологик жараённи алоҳида-алоҳида кўриб
ўтамиз.
Қолип ўрнатиш ишлари
Қолип-ўзидан кейин маълум шакл, ўлчамга эга конструкция қолдирувчи
ва ўз навбатида шит ва уни қувватлаб турувчи мосламалардан (тиргак, қозиқ)
иборат қурилмадир .
Қолиплар материалига қараб асосан томоноч, металл, томоноч-
металлар тайерланиши мумкин. Қурилишда юқорида келтирилган уч турдаги
қолиплар кенг ишлатилади.
Ишлатилиш сонига қараб бир марта ёки кўп марта ишлатиладиган
қолиплар мавжуд. Инвентар қолиплар-йиғилиб, кўп мақсадларда фойдаланиш
имкониятини берувчи кичиклаштирилган( унифицированный) элементлардан
иборат. Инвентар қолиплар 20-400 мартагача қайта ишлатилиши мумкин.
Қолиплар мустаҳкам, герметик ва уствор, қуйма конструкциянинг аниқ
ўлчамларини таъминлайдиган,осон йиғиладиган, ечиб олинадиган, енгил,
ички сирти текис бўлиши зарур. Қолип ва унинг элементлари арматура
буюмларининг ўрнатилишига ва бетон қоришмасининг тўшалишига халақит
бермаслиги лозим.
Бетон қоришмасининг қолип ички сиртига ёпишишини олдини олиш
мақсадида шитнинг сиртига ҳар хил пленка ҳосил қилувчи, сувни
ёқтирмайдиган смолалар суртилади. Бугунги кунда нефт махсулотлари
чиқиндисидан кенг фойдаланилади. Бундай смола, томонлар бўлмаса, бетон
қўйилишидан 1 соат олдин томоноч қолипларга яхшилаб сув сепиш тавсия
этилади.
Қолиплар
ишлатилиш
соҳаси ва
усули,
барпо
этиладиган
конструкцияларнинг
ўлчами
ва
шаклига
қараб
қуйидагича
классификацияланади:
2-кўчириб ўрнатиладиган йиғма қолип. Бундай қолиплар олдиндан
тайёрланган
шитлардан,
уларни
бириктириб
ва
кўтариб
турувчи
элементлардан иборат бўлади. Бинода бир хилдаги бетон ва темир-бетон
конструкциялар бир нечта бўлса, йиғилган қолипни бир неча маротаба
кўчириш мумкин. Бундай қолиплардан 20-100 мартагача фойдаланиш
мумкин. Бундай қолиплар кичик ва йирик шитлардан иборат бўлади. Кичик
шитларнинг юзаси 1 квадрат м ., оғирлиги 150 кг гача, йирик шитларнинг
ҳар 1 квадрат м. юзаси 50-75 кг гача бўлади ;
2-кўтариб қайта ўрнатиладиган қолиплар шит, уни қувватлаб турувчи ва
вертикал кўтарувчи мосламалардан иборат. Қолип кейинги ярусга ўрнатилиши
учун бетондан тўла ажратилади ва кейинги ярус баландлигигача кўтарилади.
Бундай қолиплар кўндаланг кесими, баландлиги бўйича ўзгарадиган
иншоотларни, шу жумладан градирня, тутун чиқарувчи мурилар, кўприк
таянчлари, қудуқларни барпо этишда қўлланилади ; .
2-ҳажмий қайта ўрнатилувчи қолиплар П шаклидаги блок-секциялардан
иборат, улар ичкари томонга қараб қисқариш имкониятига эгалар. Бундай
қолиплар аҳоли, турар жой биноларининг девор ва ораёпма плиталарини
Қуйма усулда барпо этиш учун ишлатилади ;
2-вертикал ҳолда суриладиган қолиплар катта бир система бўлиб,
шитлар, ишчи пол, домкратлар, сурилар, домкрат стерженлари, бошқарув
станциясидан иборат. Бундай қолиплар баландлиги 40 м.дан ортиқ, ташқи
шакли текис (балконсиз) бино ва иншоотларни барпо этишда ишлатилади ;
2-горизонтал ҳолда суриладиган қолиплар рамага бириктирилган
ҳаракатланувчи арава (тележка) ва унга қотирилган шитдан иборат. Бундай
қолипдан шакли узунлиги бўйича ўзгармайдиган деворларни барпо этишда
фойдаланилади ;
2-пневматик қолиплар ҳаво ўтказмайдиган брезент ва насос
системасидан иборат бўлади. Бундай қолипдан юпқа деворли , эгри чизиқли
конструкцияларни (гумбазлар) барпо этишда фойдаланилади. Қолипнинг иш
ҳолати қолип (брезент) ичида зарур ҳаво босимини таъминлаш билан
яратилади.
Айрим конструкциялар учун қолип йиғиш технологиясига тўхталиб
ўтамиз :
Лентасимон пойдеворлар учун қолип йиғиш қадами 3-4 м бўлган қўш
маяк шитлар ўрнатишдан бошланади. Шитлар вақтинчалик тиргак ва
торткилар билан махкамланади. Маяк шитлар бўйича тортки сим тортилади
ва у бўйича оралик шитлар ўрнатилади. Текширувдан сўнг улар доимий
махкамланади.
Погонали (ступенчатый) лентасимон пойдеворлар учун қолиплар икки
технологик схема бўйича йиғилади. Биринчи схема бўйича ҳар бир погона
учун қолип юқорида келтирилган тартибда алоҳида-алоҳида йиғилади. Бунда
иккинчи погона учун йиғилган қолип пастки погона бетонига таянади, яъни
иккинчи погона учун қолип пастки погона бетонлангач ва маълум
мустаҳкамликка эришгачгина йиғилишга бошланади. Иккинчи схема бўйича
қолип пойдеворнинг бутун баландлиги бўйича йиғилади. Бунда биринчи
погона учун қолип олдинги тартибда йиғилиб, унинг устидан ҳар 3-4 м.га
кўндаланг тўсиқ (т/б перемичкалар) лар ўрнатилади ва уларга ўқ чизиқлар
белгиланади. Шулар асосида шитлар ўрнатилиб бир-бирига тортки симлар
билан тотилиб ва бундан ташқари тиргаклар билан қотирилади.
Алоҳида турувчи стакан кўринишидаги пойдеворлар учун қолиплар ҳар
бир поғона (ступень) учун алоҳида йиғилиб, сўнг бирлаштирилади. Иккинчи
ва ундан юқоридаги погоналар учун йиғилган қолиплар, уларнинг пастки
қисмларида махсус ўрнатилган узун тахталар бўйича пастки поғона қолипига
минади. Станакан учун қолип алоҳида , тубсиз яшик кўринишида тайёрланади
ва таянч брусларга таянтириб ўрнатилади. Қуйида 1-расмда лентасимон ва
алоҳида турувчи стакан кўринишидаги пойдевор учун йигилган қолиплар
келтирилган.
Устунлар
ва
рама
устунлари
учун
қолиплар
қуттисимон , хомутларда мустаҳкамланган шаклда йиғилади. Қутти устун
таглигига ёки ора ёйма плитасига қотирилади. Қолипнинг ўрни горизонтал ва
вертикал йўналишлар текширилади. Қолипнинг тиклиги теодолит ёки
шовунда текширилади.
Қолипдаги хомутлар сони, қадами қутти тайёрланган тахталар
қалинлигига боғлиқ. Тахтанинг қалинлиги 20 мм. бўлса хомутлар орасидаги
масофа 0,8-1,2 м, тахтанинг қалинлиги 30 мм бўлса хомутлар орасидаги
масофа 1,2-1,5 м. бўлиши керак.
Ҳари ва тўсинлар қолипи таглик ва икки ёндаги шитлардан иборат.
Тўсин таглиги қалинлиги 4-5 см ли тахтадан, ён шитлари 2-2,5 см.ли юпка
тахтадан иборат бўлади. Ҳари ва тўсинлар қолипи тагидан устунлар билан
кўтариб турилади.
Арматура ишлари
Бетон конструкциясида ҳосил бўладиган эгувчи кучни ўзига қабул қилиб
олиш учун конструкциянинг чўзилиш зонасига қўйиладиган йуғон сим
арматура деб аталади.
Арматура вазифасига кўра иш арматурасига (асосий чўзилиш кучига
ҳисобланган бўлиб диаметри 10 мм.дан 40 мм.гача бўлади) ,
1-расм.Пойдеворлар ва устун учун қолиплар. а - лентасимон пойдевор
учун; в - устун учун қолип; г - тўсинлар учун қолип;
монтаж арматурасига (диаметри 10 мм, хомут диаметри 6 мм чегарасида
бўлади)
ва
тарқатувчи
(юкни
ишчи
арматура
стерженларига
тарқатиш)арматураларига бўлинади.
Арматуралар
ишлаб
чиқариш
технологиясига
қараб
стержен
кўринишидаги иссиқда тобланган диаметри 6-90 мм.ли ва сим кўринишидаги
совуқда тобланган диаметри 3-8 мм.ли арматураларга бўлинади. Улар
кесимининг шаклига қараб текис сиртли сим ва
профилли стержен бўлиши мумкин. Профилли сирт бетон билан яхши
ишлашни таъминлайди.
Арматура элементлари қолип ичига донабай, арматура каркаси ва тури
(сетка) кўринишида ўрнатилади.
Арматуралаш ишлари икки жараён арматура элементларини тайёрлаш ва
йиғишдан иборат. Демак, аввал артаматура стерженлари, боғловчи элементлар
иш чизма асосида кесиб тайёрланади, кейин улар йиғилиб арматура каркаси
ёки тури ҳосил қилинади ва жойига ўрнатилади (ўрнатилиш жойида йиғилиши
ҳам мумкин).
Арматура
элементлари
завод
ёки
цехларда
тайёрланса
улар
автомобиллар, прицеп ёки ярим прицепларда ташиб келтирилади. Ташиш
пайтида пайвандланган чоклар, боғланган жойлар остига томоноч брусчалар
таглик (қистирма) сифатида қўйилади.
Арматура элементлари қолиплар текширилиб қабул қилингандан сўнг
жойига ўрнатилади. Арматура элементларини ўрнатишда ҳимоя қатламини
таъминлаш жуда муҳимдир. Ҳимоя қатлами қалинлиги 100 мм.гача бўлган
девор конструкциялари ва плиталар учун -10мм, уларнинг қалинлиги 150 мм
бўлса - 15 мм, тўсин, устун, ҳари (прогон) учун (арматура 20-32 мм) 25 мм.дан
кам бўлмаслиги зарур.
Ҳимоя қатлами қалинлиги, арматура элементларининг остки қисмига
ўрнатилган махсус фиксаторлар ёки арматура остига қуйиладиган цемент ёки
бетон балочкалар ёрдамида таъминланади.
Арматура элементлари қўлда кран ёрдамида қолип ичига ўрнатилади.
Устунлар узунлиги 4 м.гача бўлса арматура элементи қолип ичига тепадан
туширилади, акс ҳолда (4 м дан ошса) устун учун йиғилган қолип-қуттининг
бир томони очилиб арматура каркаси қолипнинг ён томонидан киритилади.
Конструкцияларнинг тури, арматураланганлик даражасига қараб аввал
арматура каркаси йиғилиб, сўнг унинг атрофига қолип йигилиши ҳам мумкин.
Бетонлашдан
олдин
қурилган
қолипнинг
мустаҳкамлиги
текширилади . Қолип конструкциясининг лойиҳага мослиги яъни баландлиги
ва горизонталлиги нивеллар ёрдамида, тўғри чизиқлилиги режа ип тортиш
билан, вертикаллиги шовун тушириб қуриш билан, кўндаланг кесим
ўлчамлари метр ёки рулетка билан текшириб қурилади.
Қолип ичидаги арматура шаклининг лойиҳадаги конструкцияга
мувофиқлиги, иш арматураси стерженлари диаметрларининг лойиҳада
кўрсатилганидек бўлиши, арматура стержени билан қолип тахтаси орасида 1,5-
2,5 см ли ҳимоя қатлами қолдирилганлиги назорат қили
2-расм. Арматура турлари.
а - арматура стержени ; б - текис каркас ; в - фазовий каркас ; г - арматура
тури (сеткаси) ; 1 - текис тур ; 2 - рулон тур .
нади. Аниқланган камчиликлар дарҳол бартараф қилинади.
Бетонлаш ишлари қуйидаги жараёнлардан иборат:
бетон қоришмасини тайёрлаш;
бетон қоришмасини ташиш;
бетон қоришмасини қолипга жойлаш ва қатламларини зичлаш;
бетон конструкциясида чоклар қолдириш;
қолипдаги бетонни парвариш қилиш;
бетондан қолипни кўчириб олиш;
бетонда аниқланган камчиликларни йўқотиш;
ноқулай иқлим шароитида бетонлаш ишларини олиб боришда
бажариладиган қўшимча чора ва тадбирлар.
Бетон қоришмасини тайёрлаш. Бетон қоришмаси лойиҳада белгилаб
берилган марка бўйича тайёрланади. Тайёрланган бетон қоришмаси уни
ташиш ва жойига тўшаш учун маълум техник хоссаларга эга бўлиши керак.
Бетон қоришмаси қатламларга бўлинмаслиги, маълум бир консистенцияга эга
бўлиши зарур. Бетон қоришмаси консистенцияси «конус чўқиши»( ОК ) деган
катталик билан ҳарактерланади.
Бетон қоришмасининг конус чўқиши ОК < 2 см бўлса- қаттиқ бетон, ОК
= 2-4 см - кам ҳаракатланувчан бетон, ОК =4-5 см - ҳаракатланувчан бетон,
ОК >15 см бўлса - суюк бетон қоришмаси деб юритилади.
Бетон қоришмаси узлукли ва узлуксиз иш принципида ишлайдиган
бетон қоргичларда тайёрланади. Бетон тайёрлайдиган тугунлар (узел) кўчма ва
стационар бўлиши мумкин. Кўчма бетон қоргичлар бир объектдан иккинчи
объектга кўчириб юрилади. Стационар бетон тугунлари , заводлари ишлаб
чиқариш қувватига қараб 100 км радиусгача худудни бетон қоришмаси билан
таъминлайди.
Бетон қоришмасининг сифати уни ташкил этувчи компонентлар сифати
ва уларнинг таркибдаги миқдорига боғлиқ. Шунинг учун тўлдирувчилар
сифати тажрибахона ходимлари томонидан назорат қилиниши зарур. Бундан
ташқари дозаторларнинг ишга яроқлилиги текшириб турилиши керак.
Бетон қоришмасини ташиш
Қурилаётган бинонинг хусусиятларига ва ташкилий шароитларга боғлиқ
равишда бетон қоришмаси автосамосвал, автобетоновоз (автобетон ташиғич),
автобетонқоргич
(автобетоносмеситель),
бетон-насос,
қисилган
ҳаво
ёрдамида, бетон ётқизғич (бетоноукладчик), конвейер, кранлар ёрдамида
ташилиши мумкин. Бетон қоришмасини ташиш жараёнида унинг таркибан бир
хиллиги ва ҳаракатчанлиги ўзгармаслиги зарур.
Бетон қоришмаси ташилаётганда атмосфера томонингарчилиги, музлаш,
қуриш, ҳаттоки цемент куйкасининг тўқилишидан сақланилиши лозим. Бетон
қоришмасининг ташилиш масофаси унинг ҳароратига, транспорт турига,
йўлнинг ҳолатига боғлиқ. Бетон қоришмаси ёмон йўлдан узоқ муддат ташилса
у қатламларга бўлиниши мумкин. Бунда йирик тўлдиргичлар пастки қатламга,
майда тўлдиргич ва цемент юқориги қатламга кўчади. Бетон қоришмасининг
асосий қисми автосамосвалларда ташилади. Автосамосвалларда бетон
қоришмаси ярим қуруқ ҳолатда ташилади. Бу эса қўлда бажариладиган ишлар
мисколини оширади. Шунинг учун автосамосвалларда бетон қоришмаси кам
ҳаракатчан ҳолатда асфальт йўллар бўйича 25-30 км, бошқа йўллардан 15-20
км масофагача ташилади холос.
Тайёр
бетон
қоришмасини
ташишда
энг
етук
транспорт
-
автобетонташиғич (автобетоновоз) ҳисобланади. Транспорт ағдарадиган
кузовга эга. Кузовнинг бетон қоришмасини тўкадиган тешиги ташиладиган
бетон қоришмаси сатҳидан баландда туради. Бу эса транспортнинг ҳаракат
йўлида цемент сув аралашмасининг тўкилишини олдини олади. Кузов
ағдарилганда унинг тешиги пастда горизонтал ҳолатда бўлади, бу эса кузовда
бетон қоришмаси қолдиқларининг сақланиб қолмаслигини таъминлайди.
Автобетонқорғич (автобетонсмеситель)ларда қуруқ бетон ва алоҳида сув
(бошқа идишда) ташилади. Қурилиш объектига 10-15 минутлик йўл қолганда
бетонқоргич юргизилади. Машина қурилиш объектига борганда кузовда тайёр
бетон қоришмаси бўлади. Бундай транспорт турида бетон қоришмаси 70-90 км
масофагача ташилиши мумкин.
Бетон қоришмаси қурилиши майдони ичида бир жойдан жойга,
тўкилган жойдан қолипга кўчирилиши мумкин. Бу мақсадларда кран,
конвейер, транспортер лента ва бетон насосдан фойдаланилади.
Бетон қоришмасини жойига тўшаш
Қурилиш майдонларида асосий ҳажм бетон қоришмаси (85%дан ортиқ)
бадьяларда кран орқали узатилади. Бадьяларни бўшатиш ва бетон
қоришмасини текис тақсимлаш қулф юритма (приводной затвор) ёрдамида
амалга оширилади. Жуда юқори биноларни тиклашда бадьялар кўтаргичлар
(подъемник) ёрдамида ҳам қаватларга кўтарилиши мумкин.
Умуман олганда бетон қоришмасини тўшаш асосни тайерлаш, бетон
қоришмасини узатиш, қабул қилиш, тарқатиш ва зичлаш жараёнларидан
иборат. Иш бошлангунга қадар бетон қоришмасини узатиш, тарқатиш ва
зичлаш усуллари тарқатиш қалинлиги йуналиши ва муддати аниқ бўлиши
керак.
Қолипга узатилган бетон қоришмаси бир хил қалинликдаги горизонтал
қатламлар бўйича бир йуналишда тарқатилади. Горизонтал қатламлар
қалинлиги зичлаш жиҳозларининг ҳарактеристикаларига боғлиқ. Бетон
қоришмаси ички тебраниш берувчи титратгичларда зичланганда тўшаладиган
қатламнинг энг кам қалинлиги титратгич ишчи органи узунлигидан 8-10 см.
кичик , бетон қатламининг энг катта қалинлиги титратгич ишчи органи
узунлигидан 1,25 марта катта бўлиши мумкин. Юза бўйича тебраниш берувчи
титратгичлардан фойдаланилганда бетон қоришмаси қалинлиги якка
арматураланган конструкцияларда 250 мм, қалин (2 қатлам) арматураланган
конструкцияларда - 120 мм бўлиши зарур. Бетон қоришмасини бир жойдан
иккинчи жойга улоқтириш (лопаткада кўчириш) айрим холлардагина рухсат
этилади.
Зичланмаган ҳолатдаги бетон қоришмасининг таркибида кўп ҳаво
бўлади. Қаттиқ қоришма таркибида 40-45%, пластик қоришмалар таркибида
10-15% ҳаво бўлади. Бетон қоришмаси зичланганда у чиқариб юборилган
ҳаволар ҳисобига ўтиради, киришади ва натижада оғирлашади.Титратгич
таъсирида бетон қоришмаси зарралари мажбурий тебранади ва эркинлашади.
Эркин зарралар оғирлик кучи таъсирида чўкади ва қолипни эгаллайди.
Титратгичлар , бетон қоришмасига таъсир кўрсатиш усулига қараб
қуйидагиларга бўлинади:
- ички - бетон қоришмаси ичига туширилиши билан ишчи органи корпуси
орқали қоришмага тебраниш беради. Тебраниш кучидан деярли тўла
фойдаланилади;
- ташқи - қолипларга ташқи томондан болтлар ёки бошқа бириктирувчи
элементлар билан мустаҳкамланган бўлади;
- сирт бўйича ишловчи - тўшалган бетон юзаси бўйича тебраниш бериб
зичлайди.
Қурилишда ичдан тебраниш берувчи титратгичлар кенг ишлатилади.
Бетон қоришмасининг зичланиб бўлинганлиги ҳақидаги хулосани ўз вақтида
чиқарилиши жуда муҳимдир. Титратгич бир жойда узоқ тутиб турилса бетон
қоришмаси қатламларга бўлиниши мумкин, акс ҳолда тўла зичланмай ичида
ҳаво қолиши мумкин. Малакали бетончилар титратгичнинг товушидан бетон
қоришмаларининг зичланган ёки зичланмаганлигини билишади. Титратгич
бетон қоришмаси ичига туширилгач овоз йўқолади ва бир оздан сўнг яна овоз
пайдо бўлади ва унинг қуввати бир хил туради. Шунда титратгични бетон
танасидан чиқариб олиш талаб этилади.
Бундан
ташқари
бетон
қоришмасининг
етарли
даражада
зичланганлигини билдирувчи қатор белгилар мавжуд. Булар: бетон
қоришмасининг чўкмаслиги, сиртда цемент-сув аралашмасининг чиқиши,
сиртда ҳаво пуфакчаларининг чиқишини тўхтатиши ва х.к.
Титратгич ишчи органининг бетон қоришмаси ичига кетма-кет тушириш
жойлари орасидаги масофа 1,5 R (R-титратгич таъсир радиуси)га тенг бўлиши
керак (4-расм).
3-расм. Бетон қоришмасини зичлаш механизмлари. а-ичдан тебраниш берувчи
титратгич; б-ташқаридан тебраниш берувчи титратгич; в-сирт бўйича
тебраниш берувчи титратгич; г-чизиқ бўйича тебраниш берувчи титратгич;
4 -расм. Бетон қоришмасини ички титратгичда зичлаш.
Бетонлаш ишларини олиб боришда танаффуслар бўлиши мумкин. Бунда
эски ва тоза тўшалган бетон орасида текислик (чок) ҳосил бўлади. Буни
бетонлашдаги
ишчи
чоклар
деб
аташади.
Бу
чоклар
конструкция
мустаҳкамлигига таъсир этмайдиган жойларда ташкил этилади.
Устунларни қуришда ишчи чоклар пойдевор тепа сирти сатҳида ёки
ҳари, тўсинларнинг ости сатҳида бўлиши мумкин.
Иш чоки аниқ горизонтал ёки вертикал бўлиши керак. Тўсинлар ёки
плиталар бетонланганда чоклар вертикал ҳолатда бўлиши зарур.
Устунлар бетонланганда чоклар горизонтал ҳолатда бўлиши керак.
Бетон қотиш даврида парвариш қилиниши лозим. Бетон қотишининг
бошланғич даврида унга қилинган парвариш қуйидагиларни таъминлаши
зарур:
бетон мустаҳкамлигининг
зарур суръатларда
эгалланишини
таъминловчи ҳарорат намлик ҳолати;
ҳарорат - чўқиш деформациясининг бориши ва ёриқлар ҳосил бўлишига
йўл қуймаслик;
қотаётган бетонни кутилмаган зарбалардан ва бошқа таъсирлардан
асраш;
Иссиқ ва қуруқ иқлим шароити, қиш фаслидаги совуқликлар бетоннинг
меъёрий қотиши учун ноқулай иқлим шароити булиб ҳисобланади.
Иссиқ ва қуруқ иқлим шароитида тоза тўшалган бетон қоришмасининг
сувсизланиши ва дастлабки пластик чўқиши натижасида бетон танасида
ёриқлар ҳосил бўлишининг олдини олиш зарур бўлади. Шу мақсадларда бетон
сиртига
сув
ўтказмайдиган
полиэтилен
пленкаси
ёпилади(қуруқ
парвариш) . Бетон маълум даражага қотгач, унинг устига шол-пленка
(мешковина) тўшаш , томоноч чиқиндиси (опилка) сепиш ва уларни намлаб
туриш тавсия этилади ( намли парвариш).
Иссиқ кунларда бетон қоришмаси ўз пластиклигини йўқотади. Бу
ҳолларда унга С / Ц нисбатни ўзгартирмай бир оз сув қўшиш лозим. Бетон
таркибига С-з, СДБ каби пластифиқаторларни қўшиб пластик бетон
қоришмаси олиш ҳам мумкин.
Қишда бетон ва темир-бетон ишлари шундай ташкил этилиши керакки,
бунда бетон музлаганига қадар ҳисобланган мустаҳкамликнинг 50%га эга
бўлсин. Шундагина бундан кейинги музлаш бетон мустаҳкамлигига таъсир
қилмайди.
Умуман бетоннинг қотиши учун меъёрий ҳисобланган 18-22 С ли
ҳарорат 4 С гача пасайса унинг қотиш муддати икки баробар чўзилади, ҳарорат
0 С дан пастга тушганда эса бетоннинг қотиши тўхтайди-у музлаб қолади.
Бетон музалаганда унинг таркибидаги сув ҳам музлаб ўз ҳажмини 9%га
оширади. Бу ўз вақтида бетон танасида ички кенгайиш кучланишларини ҳосил
қилади. Бетон эришган мустаҳкамлик бу кучланишларга бардош беролмаса, у
титилиб кетади.
Қиш вақтида бетонлашни 2 асосий гуруҳга бўлиш мумкин:
конструкциялар ичида бетонни ўз ҳолида, иситмасдан сақлаш ва сунъий
равишда иситиб қотишини тезлаштириш. Бетонни сунъий усулда иситиш
усули нафақат қиш даврида бетонлаш ишларини олиб боришни таъминлайди,
балки мустаҳкамликни эгаллаш суратларини ҳам оширади.
Бетонни иситмасдан сақлаш усулига «термос» усули ва унинг ҳар
кўринишлари, музлашга қарши қўшимчаларни қўллаш ва бетон қоришмасини
олдиндан юқори ҳароратгача иситиб қолиплаш каби ёндошишларни айтиш
мумкин.
Сунъий иситиш билан бетонлаш усуллари сифатида электр токи
энергияси ҳисобига иситиш (электропрогрев, электрообогрев, греющие
опалубки), иссиқ буғ билан иситиш, иссиқ ҳаво билан иситиш, инфрақизил
нурлар билан иситиш кабиларни айтиш мумкин.
Юқорида келтирилган қишки бетонлаш усулларидан бири қурилиш
ташкилоти имкониятларидан, объектдаги шарт-шароитдан келиб чиқиб
танланади.
Қолип бетондан техникавий шартларга мувофиқ ажратиб олинади. Бетон
етарли
даражада
қотгандан кейин
қолип
ажратиб
олинади.
Бетон
конструкцияларга
ёндош
қолип (ён
томон-юк
тушмайдиган
қолип)
бетон ҳосил қилинган шаклни йўқотмайдиган даражагача қотганда
(лойиҳавий маркасининг 25% мустаҳкамлигини олганда) , уни кўтариб
турувчи бўлаклари эса бетон 70% дан ортиқ мустаҳкамликка эришгач ечиб
олинади.
Бетон ва темир-бетон ишлари сифатини назорат қилиш қуйидагиларда
намоён бўлади:
арматура, бетон учун материалларнинг сифати, сақланиш шароитлари;
бетон қорувчи жиҳозлар, дозатор-ўлчаш асбобларининг созлиги;
бетон қоришмасининг тайёрланиш, ташиш ва тўшаш пайтидаги сифати;
бетонни парвариш қилиш усулининг тўғри танланганлиги, қолипни
ечиш муддатларини назорат қилиш;
Бундай назоратни олиб бориш учун ишлаб чиқариш устидан доимий
назоратни ташкил этиш лозим.
Бетон сифати текширилганда унинг ҳақикий мустаҳкамлиги, музлашга
чидамлилиги, сув ўтказмаслик кўрсатгичи аниқланади ва тегишли хулосалар
қилинади.
Назорат саволлари:
1.Қолипларга қандай талаблар қўйилади?
2.Қолиплар уларнинг материали,ишлатилиш соҳаси,иш усули бўйича
қандай турланади?
3.Пойдеворлар,устун ва тўсинлар учун кичик томоноч шитлардан
йигиладиган қолипларнинг схематик кўринишларини келтиринг.
4.Конструкцияларни арматуралашнинг қандай усуллари мавжуд?
5.Конструкцияларни бетонлаш қандай жараёнлардан иборат?
6.Бетон қоришмасини тайерлашда ва ташишда қандай талаблар қўйилади
ва бу талабларни бажаришда қандай тадбирларнинг бажарилиши лозим
бўлади?
7.Бетон қоришмасини қолип ичига қўйишнинг қандай замонавий усуллари
мавжуд?
8.Бетон ва темир-бетон ишлари сифатини назорат қилиш қандай
босқичларда амалга оширилади?
9. Бетон қоришмасининг ташиш даврида қатламларга бўлиниш сабабларини
ёритиб беринг.
10. Бетон қоришмасини тўшаш қалинлиги нимага боғлиқ?
11. Бетон қоришмасини зичлаш механизмлари ҳақида маълумот
беринг.
12. Куннинг иссиқ даврида бетон сиртига совуқ сув сепиш мумкинми?
Адабиётлар :
1. Бадьин Г.М. Мещаниқов А.В. "Технология строительного производства"
Ленинград, СИ, 1997 г. 606 стр.
2. Атоев С.С., Луцкий С.Я. Технология механизация и автоматизация
строительного производства. М.СИ. 1984г.
3. СНиП 3-4-80 техника безопасности в строительстве.
4. Усмонов Ф.Б. "Қуйма пойдеворлар ўрнатиш" мавзусидаги курс
ишини бажариш учун услубий кўрсатмалар. Бухоро, Муаллиф 1996 йил
