Umurtqalilar zoologiyasining obyektlari va predmeti. Fanning rivojlanish tarixi va uslublari. Fanning maqsad va vazifalari. Tipning umumiy ta’rifi. Xordalilarni hayvonot olami sistemasida tutgan o’rni. Xordalilarni o’ziga xos muhim belgilari va ularning biologik ahamiyati. R E J A 1. Umurtqalilar zoologiyasining obyektlari va predmeti. 2. Fanning rivojlanish tarixi va uslublari. Fanning maqsad va vazifalari. 3. Xordalilarni hayvonot olami sistemasida tutgan o’rni. 4. Xordalilarni o’ziga xos muhim belgilari va ularning biologik ahamiyati. Biologiya fanlari ichida zoologiya alohida va asosiy o’rinni egallaydi. Oliy o’quv yurtlarida zoologiya fanini umurtqasiz hayvonlar zoologiyasiga va umurtqali hayvonlar zoologiyasiga ajratib o’qish odat bo’lib qolgan. Bu nafaqat qulay, xatto metodik tamondan ham to’g’ridir. Umurtqali hayvonlar zoologiyasi aniqrog’i, xordalilar zoologiyasi (chunki bu fan hayvonot olamida faqat bitta xordalilar tipini o’z ichiga oladi ) inson hayotida va tabiatda katta rol o’ynaydi. Xordalilar hayvonlar ichida eng yuqori taraqqiy etgan va murakkab tuzilgan bo’lib, har-xil sharoitlarda yashaydi va yer yuzida keng tarqalgan. Xordali hayvonlar insonning xo’jalik faoliyatida katta ahamiyatga ega, chunki xordalilar ichida oziq- ovqat maxsuloti-teri, jun, mo’yna beradigan turlari bor. Boshqalari transport, qurilish, sport va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Xordalilar xonaki hayvon zotlarini yaratishda tabiiy manba bo’lib xizmat qiladi. Xonakilashtirish jarayoni uzluksiz ravishda olib borilmoqda. Masalan: bizning ko’z oldimizda tulki, oq tulki, norka, los, tuyaqush va boshqa turlar xonakilashtirilmoqda. Umurtqali hayvonlar qishloq va o’rmon xo’jaligi, bog’ va xiyobon zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan kurashda bebaxo kuch xisoblanadi. Xordali hayvonlar faqat foydali bo’libgina qolmasdan ba’zi turlari qishloq xo’jaligi uchun zararlidir. Masalan: yumronqoziqlar, sichqonlar, dala sichqonlarini ba’zi turlari infeksiyalarni: vabo, tuleryamiya, brutselyoz va boshqalarni tarqatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, umurtqali hayvonlar zoologiyasi xordalilar tipiga mansub bo’lgan hayvonlarning tuzilishi, geografik tarqalishi, kelib chiqishi va evolyutsiyasi, hayot kechirishi, yashash sharoitiga moslanishi, inson hayotida va tabiatdagi roli to’g’risida ta’lim beruvchi fandir. Umurtqali hayvonlar zoologiyasining kelajakdagi rivojlanishi tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan to’g’ri foydalanish masalalari bilan bog’liq bo’ladi. Hayvonlarni qo’riqlash va ulardan to’g’ri foydalanishda qo’riqxonalar, zakazniklar, “qizil kitob”lar va O’zbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasi tamonidan qabul qilingan “Hayvonot dunyosini qo’riqlash va ulardan foydalanish to’g’risida”gi qarori katta ahamiyatga ega. UMURTQALI HAYVONLAR ZOOLOGIYASI FANINING QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI. Hayvonlar to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar qadimgi Gretsiyaning buyuk faylasufi va tabiatshunosi Aristotel (eramizga qadar 380-332 yillar) tamonidan berilgan, uning “Хayvonlar tarixi”, “Hayvonlarning kelib chiqishi”, “Hayvonlarning qismlari to’g’risida” kabi asarlarida 452 tur hayvon to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Aristotel hayvonlarni ikki gruppaga ajratgan. 1. qoni yo’q hayvonlar. 2. qoni bor hayvonlar. Bu umurtqali hayvonlar va umurtqasiz hayvonlarga mos keladi. qadimgi Rim olimi Plinniy ikkinchi (eramizning 23-79 yillar) o’zining “Tabiiy tarix” kitobida o’sha davrda ma’lum bo’lgan xamma hayvonlarni yozgan. Eramizning boshlaridan to o’rta aslarga qadar, ya’ni feodalizm davrida fanda xam turg’unlik boshlanadi. XVIII asrga kelib hayvonlarning Hozirgi zamon sistemasi yaratildi. Bu ishda shved olimi K. Linneyning xizmati nixoyatda katta. K. Linney xamma hayvonlarni 6 ta sinfga bo’ldi: sut emizuvchilar, qushlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, baliqlar, xasharotlar va chuvalchanglar. Sinflarni turkumlarga, turkumlarni avlodlarga va avlodlarni turlarga bo’ldi. Fransuz olimi J. Kyuve (1769-1832 y.) organ va qismlarning o’zaro bog’liqligi (korrelyatsiya) to’g’risidagi ta’limni ishlab chiqdi. J. Lamark (1744-1829y) esa organik olam evolyutsiyasi to’g’risidagi ta’limotni avtorlaridan biri edi. Rossiyada zoologiya bo’yicha ilmiy materiallar, fanlar akademiyasi ekspeditsiyalarining ishi natijasida yig’ildi. Akademik Pallas Volga bo’yi, Sibir, qozog’iston va Ural faunasini o’rgandi. S. Steller Uzoq Sharqni, S. Gmelin Rossiyani Yevropa qismi janubini I. Lepexin mamlakatning Shimoliy va Markaziy qismlarining umurtqali hayvonlarini o’rgandilar. Zoologiyaning ekologik yo’nalishini rivojlantirishga MDU professori K. Rule (1814-1858) katta hissa qo’shdi. K. Rulening shogirdi N. A. Seversov (1827-1885) o’z uztozining g’oyalarini umurtqali hayvonlar ekologiyasi va zoogeografiyasi yo’nalishlarida kuchaytirdi. Rus olimlarining baliqlar (K. S. Berg (1876-1950) amfibiya va reptiliyalar (P.M. Terentev) Sut emizuvchilar (S.I.Ognev 1886-1951) qushlarni (G.P. Dementev 1898-1968) o’rganishdagi hissalari juda kattadir. Umurtqali hayvonlar ekologiyasini professor D.N. qashqarov (1878-1941) akademik S.S Shvars (1919-1976) professor N.T. Naumovlar (1902-1982) batafsil va xar tomonlama o’rgandilar. umurtqali hayvonlarning anatomiyasi kelib chiqishi va evolyutsiyasi soxasida akademik Shmalgauzen (1884-1963) va uning ustozi akademik A. N. Sversevlar (1866-1936) buyuk ishlar qildilar. Xordalilar tipiga tashqi ko’rinishi, yashash sharoiti va hayoti xar xil bo’lgan hayvonlar kiradi. Xordalilarning vakillari hamma hayot muhitlarida: suvda, yer ustida, yer tagida, daraxtlarda va havoda yashaydi. Geografik tamondan bular yer sharining deyarli hamma qismiga tarqalgan. Xordalilar tipining Hozirgi zamonda yer yuzida yashayotgan turlari 50 mingdan ortiq. Xordalilar tipiga har xil lansetniklarni o’z ichiga olgan bosh suyaksizlar, Hozirgi zamon vakillari, minogalar va miksinalarni umumlashtirgan to’garak og’izlilar, hamda umurtqali hayvonlarni olti sinfi, ya’ni tog’ayli va suyakli baliqlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Xordalilarga yana dengizlarda o’troq xolda hayot kechiruvchi hayvonlar- pardalilar ham kiradi. Xordalilar tuzilishi va yashash sharoitlari xar xil bo’lishiga qaramasdan quyidagi belgilari bilan boshqa hayvonlardan farq qiladi. 1.O’q skeleti bo’lib xorda yoki orqa-tori xizmat qiladi. Xorda elastik egiluvchan o’zaklardan hamda vakuola hujayralardan tuzilgan to’qimadan tashkil topgan. Xorda ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya’ni entodyerma hisobidan taraqqiy etadi. Tuban xordalilarda xorda umrbod saqlanadi, yuqori xordalilarda esa embrional organ holida bo’ladi va keyinchalik xorda tog’ay yoki suyak umrtqalar bilan almashinadi. 2.O’q skeletining ustida ichi bo’sh nay shaklidagi markaziy Nerv sistemasi joylashadi. Nerv nayining ichidagi bo’shliq nevrotsel deyiladi. Nerv nayi embrional taraqqiyot davrida ektodyerma xisobidan rivojlanadi. 3.Hazm nayining oldingi bo’limi devorining ikki tomoniga qator o’rnashgan va halqum bo’shlig’ini tashqi muhit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo’ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlariga joylashgan jabralar umrbod saqlanadi va nafas olish organi bo’lib xizmat qiladi. Quruqda yashaydigan umurtqalilarda jabralar faqat embrion davrida hosil bo’ladi. Yuqoridagi aytilgan uchta belgi bilan bir qatorda xordalilar uchun tubandagi belgilar ham juda xaraktyerlidir, lekin bu belgilar boshqa tiplarda ham uchraydi. 1. Xordalilar va ignatanlilarda ikkilamchi og’iz teshigi bo’ladi 2. Xordalilarda igna terililarda va halqali chuvalchanglarda ikkilamchi tana bo’shlig’i (tsellom) bo’ladi. 3. Yuqori taraqqiy etgan xordalilarning zorodishlarida va tuban xordalilarda ko’pgina organlar metamer (segmentli) joylashadi. 4. Xordalilar va ko’pchilik umurtqasiz hayvonlarning (bulutlar va kovakichlilardan tashqari) gavdasi ikki yoqlama (billateral) simmetriyali bo’lib tuzilgan. Xordalilar tipi uchta kenja tipga bo’linadi: 1. Bosh suyaksizlar Acrania 2. Lichinka xordalilar yoki qobiqlilar Urochopdata yoki Tunicata 3. Umurtqalilar yoki bosh suyaklilar Vyertebrata 4. Lichinka xordalilar Urochordata keja tipining umumiy xarakteristkasi. Lichinka xordalilar hayvonlarning primitiv (sodda, tuban) gruppasi bo’lib, 1500 ga yaqin turlarini o’z ichiga oladi. Bular asosan dengizda yashovchi hayvonlar xisoblanadi va ko’pchiligi boshqa xordalilardan voyaga etgan davrida Nerv nayi va xordalarining yo’qligi bilan farq qiladi. Shuning uchun ham bular lichinka xordalilar deb ataladi. Bu hayvonlarning hammasi gavdasining maxsus parda-tunikaga o’ralganligi bilan xaraktyerlanadi. Tunika o’zining ximiyaviy tarkibiga ko’ra o’simlik tsellyulozasiga o’xshash va shu moddaning hayvonot olamida ham borligini ko’rsatadigan yagona misol hisoblanadi. Lichinka xordalilarning tuzilishini astsidiya- Ascidia mentula misolida ko’rib chiqamiz. Voyaga etgan astsidiya tashqi ko’rinishiga ko’ra qo’shog’izli shisha bankaga o’xshaydi. Ostki tomoni bilan suv tagidagi substratga yopishib oladi va o’troq hayot kechiradi. Gavdasining ustki tomonida og’iz sifoni, yon tomonida kloaka sifoni joylashadi. OVQAT HAZM QILISH VA NAFAS OLISH ORGANLARI: Og’iz sifoni syerbar xaltasimon halqumga ochiladi. Halqumning devorida bir qancha jabra yoriqlari-stigmalar bor. Bu stigmalar tashqariga ochilmasdan jabra oldi bo’shlig’iga yoki atrial bo’shliqqa ochiladi. Halqumning tagida qisqa qizilo’ngachga ochiladigan teshik bor. Qizilo’ngach xaltasimon oshqozonga ochiladi. Oshqozon esa ichak bilan qo’shiladi. Ichak atrial bo’shliqqa ochiladi. Atrial bo’shliq kloaka sifoniga ochiladi. Ovqat zarachalari suv bilan birga halqumga tushadi. Halqumdan bezli ariqcha-endostilga cho’kadi. Endostil og’iz teshigiga etmasdan turib halqum oldi egatchasiga hamda halqumga qarama-qarshi joylashgan orqa plastinkalarga bo’linadi. Ovqat luqmalari endostilning kiprikli hujayralari yordamida yuqoriga-halqum oldi egatchasiga haydaladi. U yerdan orqa plastinka orqali qizio’ngachga ochiladi. Qon aylanish sistemasi tutash emas. Xaltasimon yurakdan ikkita qon tomiri chiqadi. Bulardan oldingisi jabra qon tomiri deb ataladi va stigmalarga mayda- mayda shoxchalar byeradi. Keyingisi ichak qon tomiri deb ataladi va ichki organlarga boradi. Astsidiya yuragining xususiyati shundaki, u qonni dam u tomonga, dam bu tomonga qarab xaydaydi. Natijada astsidiyaning xar qaysi qon tomiri bazan arteriya vazifasini, ba’zan vena vazifasini bajaradi. Asidiyaning markaziy nerv sistemasi ichki bo’shlig’i bo’lmagan nerv tugunchasidan iborat bo’lib, bu tugunchalar og’iz va kloaka sifonlari o’rtasida joylashgan, sezuv organlari yo’q. Astsidiyada ajratish organlari bo’lmaydi. Ko’payish organlari: Astsidiyalar germofradit hayvonlar hisoblanadi. Lekin jinsiy hujayralari bir vaqtda pishib etilmaganligi sababli ular o’z-o’zini urug’lantirolmaydi. Natijada bitta assidiyaning o’zi ham yerkaklik, ham urg’ochilik funksiyalarini bajaradi. Assidiyalar jinssiz va jinsiy yo’llar bilan ko’payadi. Jinssiz ko’paygan vaqtda assidiyaning qorin tomonida kurtak hosil qiluvchi stolon kolbasasimon bo’rtma hosil bo’ladi. Barcha organlar shu kurtaklardan yuzaga keladi. Rus olimi A.O. Kovalevskiyning tekshirishlariga ko’ra jinsiy ko’payish vaqtida astsidiyaning urug’langan tuxum xujayrasidan kichik harakatchan lichinka chiqadi. Lichinkaning keyingi qismida uzun dumi bo’ladi. Dum bo’ylab uzun xorda joylashadi. Xorda ustida Nerv nayi joylashgan. Lichinkaning halqumida ko’p sonli jabra yoriqlari bor. Xarakatchan lichinka tezda suv osti qismlariga yopishib olib regressiv metamorfoz davrini o’z boshidan kechiradi. Dumi, unda joylashgan xordasi, nerv nayining ko’p qismi yo’qoladi. Nerv nayining oldingi qismi nerv tugunchasiga aylanadi. Shunday qilib, xordalilarga xos belgilarga ega bo’lgan xarakatchan lichinka asta-sekin o’troq xolda yashovchi, voyaga etgan astsidiyaga aylanadi. Lichinka xordalilarning sistematikasi. Lichinka xordalilar kenja tipi uchta sinfga bo’linadi. 1 -sinf - Assidiyalar - Ascidiae. Assidiyalar yakka va koloniya xolda suvda o’troq hamda erkin suzib hayot kechiradi. Yakka Assidiyalarning ba’zi turlarini bo’yi 50sm.ga yetadi va rangi tiniq bo’ladi. Boshqa assidiyalar koloniya hosil qiladi. Assidiyalarning uchinchi gruppalari esa yerkin suzuvchi koloniya hosil qiladi. Assidiyalar yer sharining barcha dengiz suvlarida tarqalgan. 2 -sinf - Salplar - Salpae. Salplar yerkin suzib yuruvchi dengiz hayvonlaridir. Gavdasi tashqi ko’rinishidan bodringga o’xshaydi. Gavdasining oldi va orqa uchlarida og’iz va kloaka teshiklari joylashadi. Butun gavdasi yupqa tiniq parda bilan o’ralgan. Hayvonni o’rab olgan muskul lentalari shu pardadan ko’rinib turadi. Salplarning yakka xolda koloniya bo’lib yashaydigan turlari ham bor. Salplar uchun jinssiz va jinsiy ko’payishning navbatlashib turishi xaraktyerlidir. Salplar asosan tropik dengizlarda tarqalgan. Ular mayda plankton organizmlar bilan ovqatlanadi. 3 -sinf - Appendikulyarilar - Appendiculariae. Bularning gavdasi uzunligi 0,3-3mm. bo’ladi. Faqat ba’zilari 1-2 sm.ga etadi. Suvda yerkin suzib hayot kechirishadi. Appendikulyariyalar o’zlarining tuzilishi bilan astsidiyalarning lichinkalariga o’xshaydi. Ularning dumlari umrbod saqlanadi. Dum o’qi bo’ylab, xorda va uning ustida Nerv nayi joylashadi. Atrial bo’shlig’i bo’lmaydi. Ularda regressiv metamorfoz uchramaydi. Terisi ajratgan moddadan g’ilof hosil bo’ladi, g’ilof astsidiyalarning pardasiga mos keladi. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Umurtqalilar zoologiyasining obyektlari va predmeti nimalardan iborat? 2. Fanning rivojlanish tarixi va uslublari. Fanning maqsad va vazifalarini tushuntirib bering. 3. Xordalilarni hayvonot olami sistemasida tutgan o’rni qanday? 4. Xordalilarni o’ziga xos muhim belgilari va ularning biologik ahamiyatini so’zlab bering. Glossariy 1. Xorda- (o’q skelet) boshlang’ich umurtqa. Elastik egiluvchan o’zaklardan hamda vakuola hujayralardan tuzilgan to’qimadan tashkil topgan bo’lib entoderma hisobidan taraqqiy etadi. 2. Tuban xordalilar- xorda umrbod saqlanadi. 3. Yuqori xordalilar- xorda embrional organ holida bo’ladi va keyinchalik xorda tog’ay yoki suyak umrtqalar bilan almashinadi. 4. Nerv nayi- embrional taraqqiyot davrida ektoderma xisobidan rivojlanadi. O’q skeletining ustida ichi bo’sh nay shaklida bo’lib markaziy nerv sistemasi joylashadi. Nevrotsel - nerv nayining ichidagi bo’shliq. 5. Tunika- o’zining ximiyaviy tarkibiga ko’ra o’simlik sellyulozasiga o’xshash va shu moddaning hayvonot olamida ham borligini ko’rsatadigan yagona misol hisoblanadi. Adabiyotlar 1. Наумов С.П. Умуртқали ҳайвонлар зоологияси (А.Абдуллаев таржимаси), Тошкент. 1995 йил. “Ўқитувчи” нашриёти. 260 б. 2. Дадаев С. Умуртқалилар зоологияси. Маърузалар матни. Т. Низомий номидаги ТДПУ наширёти. 2000. 3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017 4. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари (умуртқалилар) Тошкент, Ўқитувчи. 1983