Umurtqalilarning kelib chiqishi. Tuzilishining asosiy belgilari: o’q skeleti, bosh skeleti, qo’l-oyoq skeletlari, ovqat hazm qilish sistemasi, nafas olish sistemasi va sezgi a’zolari. To’garak og’izlilar sinfi. Sinf vakillarining tuzilishi va umumiy belgilari. To’garak og’izlililarning kelib chiqishi va evolutsiyasi. R E J A 1. Umurtqalilarning kelib chiqishi. 2. Sinf vakillarining tuzilishi va umumiy belgilari. 3. To’garak og’izlilar sinfining umumiy tavsifi. 4. To’garak og’izlililarning kelib chiqishi va evolutsiyasi. Umurtqali hayvonlar tuzilishining umumiy xarakteristikasi. Gavdasining shakli xilma-xil. Suvda yashaydigan tuban umurtqalilarning gavdasi bosh, tana va dum qismlarga bo’linadi. Bularda toq orqa, dum osti hamda juft ko’krak va qorin suzgich qanotlari bor. quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning gavdasida yana bo’yin qismi hosil bo’ladi, toq suzgich qanotlari bo’lmaydi, juft suzgich qanotlari o’rniga besh barmoqli oyoqlari paydo bo’ladi. Teri qoplagichlari. Terisi gavdani himoya qilishda termoregulyatsiya ayrish va sezuv protsesslarida ishtirok etadi. Teri tashqi epidermis va ichki chin teri (korium) qavatlaridan tashkil topgan. Epidermis ko’p qavatli epiteliydan tuzilgan. Hayoti suv muxiti bilan bog’liq bo’lgan to’garak og’izlilar, baliqlar va amfibiyalarning lichinkalari epidermisida shilimshiq modda ajratuvchi bezlar bo’ladi. Shilimshiq moddalar bu hayvonlarning suvda xarakatini yengillashtiradi. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarda (sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) epidermisining tashqi qavati shoxlanadi. Bular terilarining yuzalarida xar xil shox hosilalar, tangacha, qalqoncha, pat, jun va boshqalar hosil bo’ladi. Chin teri qattiq tolali biriktiruvchi to’qimalardan tuzilgan. Bu to’qimada tog’ay va suyak tangachalar, qoplovchi suyaklar joylashadi. Skeleti. Umurtqali hayvonlarning skeleti o’q skeletiga, bosh skeletiga va oyoq skeletiga bo’linadi. O’q skeleti umurtqalilarning embrionida xordadan iborat va u segmentlarga bo’linmaydi. Xordani va markaziy nerv sistemasini biriktiruvchi to’qima pardasi tashqaridan o’rab turadi. Bu skeletogen parda xisoblanadi. Parda hisobidan tog’ay yoki suyakdan tuzilgan umurtqalar taraqqiy etadi. Minogalarning umurtqalari murtak xolda bo’lib, umurtqa pog’onasi bo’limlarga bo’linmaydi. Baliqlarning umurtqa pog’onasi ikkita bo’limga-qovurg’ali tana va qovurg’asiz dum bo’limlariga bo’linadi. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarning umurtqa pog’onasi besh bo’limga: bo’yin, ko’krak, bel, dumg’aza va dum umurtqalariga bo’linadi. Bunda ko’krak bo’limning qovurg’alari to’sh bilan qo’shilib, ko’krak qafasini hosil qiladi. Umurtqa pog’onasi bir tomondan butun gavdaga tayanch bo’ladi, ikkinchi tomondan orqa miya va ichki organlar uchun saqlovchi g’ilof bo’lib xizmat qiladi. Bosh skeleti. Miya va yuz yoki visseral bo’limlardan iborat. Miya qutisi bosh miya va sezuv organlarini mexanik ta’sirotlaridan himoya qiladi. Visseral skelet to’garak og’izlilarda tog’ay panjaralardan tuzilgan bo’lsa, baliqlarda visseral yoydan 1)jag’ yoyi, 2) til osti yoy, 3) jabra yoylaridan tuzilgan. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarning jag’ yoyining ustki qtsmi miya qutisining tarkibiga kiradi. Til osti yoyining ustki qismi eshitish suyagiga, ostki qismi jabra yoylarining oldingi til osti apparatiga aylanadi. To’garak og’izlaridan tashqari xamma umurtqalilarda juft oyoqlar va ularning kamar skeleti bo’ladi. Baliqlarda juft suzgich qanotlari skeleti bo’lsa, quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarda besh barmoqli oyoqlar skeleti bo’ladi. Jag’sizlarga harakatchan jag’lari bo’lmaydigan, og’iz organi so’ruvchi tuban tuzilgan unnirtqasiz hayvonlar kiradi. Ularning jabra yoylari va juft suzgichlari bolmaydi. Toq burun teshigi toq hidlov xaltasiga ochiladi. Jag’sizlar to’garak og’izlilar sinfini o’z ichiga oladi. To’garak og’izlilar sinfi. To’garak og’izlilar tanasi silindrsimon cho’ziq, terisi yalang’och, shilimshiq modda bilan qoplangan. Juft suzgichlari va jag’lari bo’lmaydi. Og’iz teshigi og’iz so’rg’ichi tubida joylashgan. Burun teshigi toq bo’ladi. Xordasi hayoti davomida saqlanib qoladi. Orqa miyasi ikki yoni bo’y’ab juft-juft boiib, mayda tog’ay o’simtalar joylashgan . Tuzilishi. To’garak og’izlilar gavdasining oldingi va o’rta qismi silindrsimon, keyingi qismi ikki yonidan yassilashgan. Gavdasi bosh, tana va dum bo’iimlaridan iborat. Lekin ularning chegarasi aniq emas. Juft suzgichlari bo’lmaydi. Dumi toraygan bo’lib, dum suzgichi bor. Tanasining orqa tomonida oldingi va keyingi qismga bo’lingan orqa suzgichi joylashgan. Terisi yupqa bo’lib, juda ko’p teri bezlariga ega. Skeleti yaxshi rivojlangan xordadan iborat. Orqa miya ikki yoni bo’ylab biriktiruvchi to’qima ichida umurtqalar yuqori yoyintng ilk o’simtalari joylashgan. Miya qutisi asosini tog’ay plastinka tashkil etadi. Bu plastinka yon tomonida eshitish kapsulasi, oldida hidlash chuqurchasi joylashgan Jabra yoylari varaglari bo’lmaydi. Muskullari mioseptalar yordamida bir qancha miomerlarga bo’lingan. Hazm qilish sistemasi og’iz oldi so’rg’ichlaridan boshlanadi. So’rg’ichlarda muguz tishlar bo’Iadi. Uning tubidajoylashgan og’iz teshigi halqum bilan tutashgan. Halqum gorizontal to’siq yordamida nafas olish nayi (halqumning ostki qismi) va uning ustida joylashgan qizilo’ngachga ajraladi. Qizilo’ngach ichakka ochiladi. Ichak anal teshigi bilan tashqi muhitga ochiladi. Oshqozon yaxshi bilinmaydi. Jigari katta bo’lib, o’t pufagi bo’lmaydi. Nafas olish sistemasi jabradan iborat. Nafas olish nayi devori Odd yonida jabra yoriqlari bo’ladi. Bu yoriqlar jabra xaltalariga ochiladi. Xaltachalar devorida juda kolp yiipqa varaqchalar bo’lib, ular ko’p sonli kapillarlar qon tomirlari bilan ta’minlangan. Minogalarda har qaysi jabra xaltalari alohida teshik bilan tashqariga ochiladi. Miksinlarda tashqi jabra teshiklari bo’ylama nayga, nay esa tana yon tomonidagi bir juft teshik bilan bog’langan. Qon aylanish sistemasi lansetniklarga o’xshash bo’lib, bitta yopiq doiradan iborat. Yuragi yiirakoldi bo’lmasi va yurak qorinchasiga ajraladi. Ayirish sistemasi voyaga yetgan minogalarda tana buyrak, ayrim miksinlarda esa bosh buyrak bo’ladi. Nerv sistemasi juda sodda tuzilgan. Bosh miya juda kichik bo’ladi: Oldingi miya usti pardasida nerv hujayraiari bo’lmaydi. Miyacha uzunchoq miya ustida joylashgan yo’g’onlashuvdan iborat. Sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Minogalar ko’zi kichkina, miksinalarda reduksiyaga uchragan. Hidlov bo’shlig’i toq bo’lib, yagona burun teshigi bilan tashqariga ochiladi. Ichki quloq rivojlangan; muvozanat organida faqat ikkita yarim doira naylar bo’ladi. Teri retseptorlari har xil vazifani bajaradi. Minogalar uchun yon chiziq organlarining ahamiyati ayniqsa katta. Bu organlar bosh va tananing ikki yonidagi maxsus chuqurchalarda joylashgan. Ular yordamida hayvoniar suv oqimi va suvdagi narsalami sezadi. Ko’payishi va rivojlanishi. To’garak og’izliiar ayrim jinsli, jinsiy bezlari toq; yetishgan jinsiy hujayralar jinsiy bezlar devori yorig’idan tana bo’sh-lig’iga va u yerdan siydik tanosil sinusi orqali tashqariga chiqib urug’ianadi. Miksinlar o’zgarishsiz rivojlanadi; minogalar tuxumidan lichinka chiqadi. To’garak og’izliiar 2 turkum: minogalar va miksinlarga bo’linadi. Minogalar turkumi erkin yashovchi hayvonlardan iborat. Orqa suzgichi va 7 juft jabra teshiklari bor. Dengizlarda, ayrim turlari (daryo minogalari) daryolarda yashaydi. Minogalar mayda bentos hayvoniar va ularning murdasi bilan oziqlanadi. Dengiz minogalari uvildiriq tashlash uchun daryolarga o’tadi, uvildiriq tashlagach halok bo’ladi. Tuxumdan qumqazar deb ataladigan lichinka chiqadi. Qumqazar suv tubida yashaydi, mayda organizmlar va organik qoldiqlar bilan oziqlanadi. Ular bir necha yil yashab, tuzilishi tamoman o’zgarib, voyaga yetgan hayvonga aylanadi (metamorfoz). Qumqazar lichinkasi tuzilishini boshqutisizlarga o’xshashligi to’garak og’izlilarni boshqutisizlar bilan qarindoshligini ko’rsatadi. Miksinlar turkumi chala parazit hayot kechiradi. Orqa suzgichi bo’lmaydi. K.o’zlari teri bilan qoplangan. Jabra xaltalari tana bo’ylab joylashgan umumiy nayga ochiladi. Bu nayning teshigi boshidan orqaroqda tashqariga ochiladi. Amaliy ahamiyati. Har xil minogalar ovqat uchun ishlatiladi. Miksinlar baliqlar tanasida parazitlik qilib, ovlanadigan baliqlarga ziyon yetkazadi. Miksinlar to’rga ilingan baliqlar tanasini yorib, ichki organlarini yeb qo’yadi. Mustahkamlash uchun savollar. 1.Jag’sizlar bo’limiga qanday sinfga mansub hayvonlar kiradi? 2.To’garak og’izlilarning skeleti va muskullari qanday tuzilgan. 3.To’garak og’izlilar qanday yo’l bilan ko’payadi? 4.Bu sinf vakillari qanday nafas oladi? 5.Qumqazar qaysi hayvonning lichinkasi va u qanday tuzilishga ega? 6.Miksinlar qanday yo’l bilan ko’payadi? Glossariy 1. Skeletogen parda- xordani va markaziy nerv sistemasini tashqaridan o’rab turuvchi biriktiruvchi to’qima pardasi. 2. Umurtqa pog’onasi- bir tomondan butun gavdaga tayanch bo’ladi, ikkinchi tomondan orqa miya va ichki organlar uchun saqlovchi g’ilof bo’lib xizmat qiladi. 3. Miya qutisi- bosh miya va sezuv organlarini mexanik ta’sirotlaridan himoya qiladi. 4. Qumqazar lichinka- dengiz minogalari lichinkasi. Adabiyotlar 1. Наумов С.П. Умуртқали ҳайвонлар зоологияси (А.Абдуллаев таржимаси), Тошкент. 1995 йил. “Ўқитувчи” нашриёти. 260 б. 2. Дадаев С. Умуртқалилар зоологияси. Маърузалар матни. Т. Низомий номидаги ТДПУ наширёти. 2000. 3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017 4. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари (умуртқалилар) Тошкент, Ўқитувчи. 1983