Umurtqasizlar filogeniyasini rekonstruksiya qilish: kladistik usul; Linney kategoriyalari. Hayvonlarning hozirgi zamon zoologik sistematikasi, asosiy sistematik birliklar R E J A 1. Umurtqasizlar filogeniyasini rekonstruksiya qilish. 2. Linney kategoriyalari. 3. Hayvonlarning hozirgi zamon zoologik sistematikasi, asosiy sistematik birliklar. Zoologiya fanining keyingi rivojlanishi mashhur shved naturalisti Karl Linney (1707-1778) nomi bilan bog’liqdir. K. Linney 1735 yilda o’zining “Tabiat sistemasi” nomli kitobini nashr ettiradi. Bu kitobda u o’zaro bir-biriga qarindosh bo’lgan sistematik kategoriyalar sinf, turkum, oila, avlod, tur haqida ma’lumotlar beradi va o’ziga ma’lum bo’lgan 4200 tur hayvonlarni 6 ta sinfga bo’ladi. Bular: 1. Sut emizuvchilar: 2. Qushlar: 3. Amfibiy va reptiliyalar: 4. Baliqlar: 5. Hasharotlar: 6. Chuvalchanglar: Linney tur haqida masalani ham hal etib bergan. U tur deb o’zaro o’xshash bo’lib, bir-birlari bilan bemalol qo’shilishib, nasl va boshqa turlarga o’tish imkoni bo’lmagan individlarni atadi. Linney tuzgan sistema sun’iy bo’lib, hayvonlar ko’proq tashqi ko’rinishga qarab u yoki bu sinflarga kiritilgan. Shu bilan birga K. Linneyning fanga qo’shgan xizmatlari ham beqiyosligini tan olish kerak. K. Linneyning fanga kiritgan binar nomenklaturasi sistematikaga tartib kiritdi. Binar nomenklaturasi bo’yicha endilikda hayvonlar avlod va turkum nomi bilan atala boshlandi. K. Linney sistematikaga biroz tuzatishlar ham kiritgan. Jumladan ko’rshapalaklar avval qushlar sinfiga kiritilgan bo’lsa, Linney uni sut emizuvchilar sinfiga odamni primatlar turkumiga kiritishi uni haqiqatga yaqinlashganini ko’rsatdi. J.B. Lamark (1744-1829) hisoblanadi. Lamark barcha hayvonlarni 14 sinfga ajratadi. Lamark o’zining “Zoologiya falsafasi” asarida birinchi bo’lib turlarning o’zgarmasligi haqidagi fikrga qarshi turdi va o’zining evolyutsion ta’limotida hayvonlar sistemasining oddiydan murakkabga qarab tuzadi. Zoologiya tarixida fransuz olimi Jorj Kyuvening xizmatlari ham ancha kattadir. Kyuve birinchi bo’lib, fanga eng katta kategoriya tipini kiritdi. Undan tashqari u paleontologik qazilmalarga asoslanib, qadimda yashagan, lekin hozir qirilib ketgan hayvonlar xususida ma’lumotlar beradi. Kyuve barcha hayvonlarni sistemaga solishda ularning nerv sistemasiga asoslandi. Kyuve hamma hayvonlarni 4 tipga ajratdi. 1. Umurtqalilar: 2. Mollyuskalar 3. Bo’g’imlilar: 4. Shu’lalilar: XI asrning yarmida tabiiy fanlarning rivojlanishi natijasida qiyosiy anatomiya, embriologiya kabi fanlar paydo bo’ldi. Mikroskopning tuzilishini takomillashtirish zoologiyada mikroskopik tekshirishlarni rivojlantirishga ta’sir etdi. XIX asr biologiya fanida T. Shvann (1810-1882) va M. Shleyden (1804-1881) tomonidan hayvonlar va o’simliklarning hujayraviy tuzilishi to’g’risidagi ta’limot katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ch. Darvinning “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi” (1859) asarida turlarning o’zgarishi, evolyutsiyaning asosiy faktorlarining tushuntirib berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida E. Gekel (1834-1919) va F. Myuller o’zlarini biogenetik qonunlarini e’lon qilgan individual rivojlanishi bilan tarixiy taraqqiyoti o’rtasida bog’lanishlarni ochib berdilar. Zoologiya tarixida rus olimlarining ham ulkan hissalari bor. Ular Rossiya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan hayvonlarni o’rganish natijasida ko’plab materiallar zoologiyadan bilimlarimizni yanada ko’payishiga xizmat qilishdi. P. S. Pallas, G.V. Stellyer, A. F. Minendorf, N.N. Prejivalskiy kabilar shular jumlasidandir. Hayvonlarning tuzilishi, embriologik rivojlanishi, tarixiy rivojlanishi, sohada K. M. Byer, A. O. Kovalevskiy, I. I. Mechnikovlar ulkan hissa qo’shdilar. O’zbekistonda zoologiyaning rivojlanishi, tarixiy rivojlanishi, qomusiy allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr al-Farobiy kabilarning nomlari bilan bog’liqdir. Beruniy o’zining tibbiyot sohasidagi asarlarida 101 xil hayvon va ulardan olinadigan dori-darmonlar haqida ma’lumotlar beradi. “Hindiston” asarida esa Hindistonda uchraydigan turli hayvonlar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Xususan, uning delfinlar tanasini ularni tovushlar orqali bir- birlari bilan aloqa qilish haqidagi ishlari hozirda isbotlangan. Ibn Sino (980-1073) “Kitob ash-shifo” asarida esa odamlarining ichagida tekinxo’rlik bilan yashovchi chuvalchanglar, ular keltirib chiqaradigan kasalliklarni davolash choralari haqida yozadi. Ibn Sino ba’zi hayvonlarning tashqi ko’rinishlariga qarab ularga “dumaloq qurt”, “mitti qurt”, “katta va uzun qurt” kabi nomlarni ham bergan. Farobiy “Hayvon organlari, ularning vazifasi va kuchlari” nomli asarida har bir hayvonni harakatga keltiruvchi kuchlar va tabiiy issiqlik bo’lishi haqida ma’lumotlar beradi. Uning yozishicha “hayvon yuragida katta issiqlik zaxiralari bo’lib, issiqlik asta tomirlar orqali turli organlarga uzatiladi”. Muallif hayvon organizmidagi barcha a’zolar ishi yurakda hosil bo’ladigan issiqlik evaziga ro’y berishini ko’rsatadi. Hayvonot dunyosi to’g’risidagi ilmiy ma’lumotlar Zaxiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) “Boburnoma” asarida ham keltiriladi. Asarda Hindistonda uchraydigan 60 dan ortiq hayvonlar, ularni sistematikasi beriladi. Bobur fil, karkidon, kiyik, tovus, to’ti, laylak, o’rdak, baqa, baliqlar kabi hayvonlarning fe’l - atvorlarini, ularining turlari o’rtasidagi farqlar haqida ma’lumot beradi. O’zbekistonda hayvonot dunyosini o’rganish faqat XIX asrning ikkinchi yarmida boshlanib, bu sohada N. A. Seversov, A. P. Fedchenko, V. F. Oshanin kabiarning xizmatlari juda katta bo’ldi. Asrimizning 20- yillarida Turkiston Universiteti tashkil etilishi zoologiya rivojiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyoda tarqalgan hayvonlarni o’rganishda A. L. Brodskiy, T. Z. Zoxidov, R. O. Olimjonov, A. T. To’laganov va boshqalar tomonidan olib borildi. Markaziy Osiyo hayvonlarini o’rganish 20 asr boshlarida jadal suratlar bilan olib borildi. N. I. Xodukin (1896-1954), L.M. Isayev (1868-1964) bu joylardagi bezgak pashshalarini o’rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishgan. Undan tashqari buxoroda odamlarda keng tarqalgan rishta kasallgi ham o’rganilgan. Oqibatda bezgak va rishta bilan kasallanish oldi olingan. Turkiston univyersitetida A.L. Brodskiy (1882-1943) bir hujayrali hayvonlarni o’rganishni boshlab byerdi. D.N.Qashqarov (1878-1941) markaziy Osiyoda ekologik tekshirishlarni olib bordi. V.V.Yaxontov (1899-1970) hasharotlarni, A.M.Muhammedov suvda yashovchi umurtqasizlarni o’rganish borasida katta tadqiqotlar olib bordi. Zoogelmintlarni o’rganish bo’yicha M.A. Sultonov, I.X. Ergashev, J.Azimov kabilarni ishlari mavjud. Zoologiya tarixida uzoq yillar mobaynida hayvonlarni o’rganishda ko’proq sistematik xarakterdagi ishlarni bajarish, sistematikaning asosiy tamoyillarini tadqiq qilishga qaratildi. Darhaqiqat yerda, suvda, tarqalgan hayvonlarning bir-birlariga o’xshashlik farqlarini aniqlashning ma’lum yo’llari bo’lmaganida edi, jonivorlarni tavsiflash, ularni ayrim o’xshash guruhlarga ajratish nihoyatda qiyin bo’lar edi. Hayvonlarni bir-birlariga o’xshashlik va farqlarini o’rganishda sistematika kategoriyalaridan foydalaniladi. Asosiy sistematik kategoriyalar yoki taksonlar tip, sinf, turkum, oila, avlod va turdir. Eng katta takson tip, eng kichigi - tur hisoblanadi. Bitta turga kiruvchi hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirish tarzi bir-biriga o’xshash bo’lib, ma’lum territoriyalarni egallab, morfologik, fiziologik, ekologik, irsiy xususiyatlari bilan boshqa turlardan farq qiladi. Bir turning individlari bir-birlari bilan erkin chatishadi va serpusht nasl beradi. Zoologiyaning keyingi yillardagi rivojlanishi undan endilikda alohida guruhlarga mansub havonlarni o’rganuvchi shahobchalarni paydo bo’lishiga olib keldi. Bular qatoriga protozoologiya-bir hujayrali hayvonlarni, gelmintologiya chuvalchanglarni, entomologiya hasharotlarni, akarologiya kanalarni, mirmekologiya chumolilarni, kartsinologiya qisqichbaqa-simonlarni, ornitologiya qushlarni, teriologiya sut emizuvchi hayvonlarni o’rganuvchi shaxobchalarni ko’rsatish mumkin. Undan tashqari zoologiya hayvonlarni tuxumlarini shakli, rangi, og’irligi kabi qator ilmiy tadqiqotlarni olib boradigan fan sifatida maydonga chiqmoqda. Konxiologiya bo’lsa yumshoq tanlilarning chig’anog’ini tadqiq qiladi. Planktologiya esa suvda tarqalgan. Unda osilib yashovchi jonivorlarni o’rganadi. Shuningdek kitlarni o’rganuvchi ketologiya, maymunlarni o’rganuvchi primatologiya kabi zoologiya shaxobchalari ham mavjud. Bir qancha umumiy belgilari o’xshash bo’lgan turlar avlodga birlashtiriladi. Avlodlar oilalarga, oilalar turkumlarga, turkumlar sinflarga, sinflar tiplarga birlashtiriladi. Undan tashqari ”katta”, ”kenja” so’zlari qo’shib ishlatiladigan taksonlar: katta sinf, kenja sinf, katta turkum, kenja turkum kabilardan ham foydalaniladi. Misol tariqasida karam kapalagining sistematik o’rnini ko’rsatamiz. Tip-Arthrapoda-bo’g’imoyoqlilar Kenja tip-Tracheata-traxeyalilar Sinf-Ynsecta-hasharotlar Kenja sinf-Ectognatha-ochiq jag’lilar Turkum-lepidoptyera-kapalaklar Kenja turkum -Frenata-har-xil qanotlilar Oila -Piyerdae-oq kapalaklar Avlod -Piyeris-oq kapalaklar Tur -Piyeris brassica-karam kapalagi Yuqorida ko’rsatilgandek turlar lotin tilida avlod va turni nomlari bilan ifodalaniladi. Hozirgi zamon zoologiyasida eng katta sistematik kategoriya tiplarni ham yanada yuqoriroq taksonlarga birlashtirish zaruriyati kelib chiqdi. Shunga ko’ra bir qancha tiplarga mansub tuzilishi va hayot jarayonlarida umumiy bo’lgan hayvonlar ikki guruhga: bir hujayralilar (Protozoa) va ko’p hujayralilar (Metazoa) kenja dunyosiga bo’linadi. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Hayvonlarni klassifikatsiyalash nimalardan iborat? 2. Zoologiya fanlar sistemasi ekanligini qanday izohlaysiz? 3. Zoologiya tarixida Arastuning xizmatlarni tushuntiring. 4. Zoologiya tarixida K. Linney, J. B. Lamark ishlari nimalardan iborat bo’lgan? 5. Hayvonlarni klassifikatsiyalashga o’z hissalarini qo’shgan rus olimlari haqida nimalarni bilasiz? 6. O’rta Osiyolik qomusiy olimlarning zoologiya sohasidagi qanday ishlarni bilasiz? 7. O’zbekistonda zoologik tadqiqotlar bo’yicha olib borilayotgan ishlar haqida nimalarni bilasiz? 8. Asosiy sistematik kategoriyalarga mansub sistematik me’zonlarni tushuntiring. Glossariy 1. Filogeniya (филогения) — tarixiy rivojlanish jarayoni. 2. Mikroskop (микроскоп) — yunoncha ,,mikro"- kichik; ,,skoneo''- ko'raman degan ma'noni anglatadi. 3. Sistematika (систематика) — hayvonlarni xilma-xilligi, o’zaro o’xshashlik va farqlarni, sistematik guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganadi. 4. Protozoologiya (протозоология) — bir hujayrali hayvonlarni o'rganuvchi fan. 5. Takson (таксон) — oʻzaro qarindoshlik munosabatlari bilan bogʻlangan va boshqa guruhlardan alohidalangan muayyan taksonomik kategoriyalar: tur, urugʻ, oila va boshqalarga mansub boʻlgan organizmlar guruhi. 6. Tur (тур) — biologik sinflantirishdagi asosiy birliklardan biridir. Odatda bir-biri bilan chatisha oladigan va nasldor avlod qoldiradigan organizmlar guruhiga tur, deb aytiladi. 7. Turkum (туркум) (genus) — filogenetik jihatdan yaqin (qardosh) turlarni birlashtiruvchi asosiy taksonomik kategoriya Adabiyotlar 1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190 б. 2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006.