ҚУРИЛИШ БАҲОСИНИ ШАРТНОМАВИЙ ЖОРИЙ НАРХДА АНИҚЛАШ ҚОИДАЛАРИ. ҚУРИЛИШ-ТАЪМИРЛАШ ИШЛАРИ СМЕТАСИ ТУЗИЛИШИ 3.1. Қурилиш баҳосини шартномавий жорий нархда аниқлаш қоидалари. 3.2. Танлов савдоларида қатнашиши учун пудратчи ташкилотлари томонидан қурилиш баҳосини жорий нархларда аниқлаш 3.3. Объектлар ва ресурс смета ҳужжатларининг турлари 3.1. Қурилиш баҳосини шартномавий жорий нархда аниқлаш қоидалари. Объектнинг жорий нархлардаги бошланғич баҳоси амалдаги “Объектларни қуриш қийматини шартномавий жорий нархларда белгилаш тартиби тўғрисида” Вақтинчалик Низомга, ҳамда ШНК 4.01.16-09га мувофиқ буюртмачилар ёки уларнинг топшириғига кўра лойиҳа ёки ихтисослашган ташкилот томонидан прогноз жорий нархлар ва ресурслар тарифлари учун харажатлар калькуляциясига асосланган ресурс методи ёрдамида ҳисобланади. Қурилиш баҳосини шартномавий жорий нархда аниқлаш мақсадига кўра 3 усулда аниқланади: 1. Буюртмачи томонидан қурилишнинг бошланғич баҳосини жорий нархда аниқлаш. 2. Пудратчи ташкилотларининг (таклиф этилган нарх) танлов савдосида қатнашиш учун, қурилиш баҳосини жорий нархда аниқлаш. 3. Пудратчи ташкилотларни танлов савдоси ўтказмасдан қурилиш баҳосини жорий нархда аниқлаш. "Ресурс усули"ни қўллашда физик кўрсаткичлардаги: - асбоб-ускуналар номлари ва миқдори; - норматив меҳнат сарфи; - машина ва механизмлардан фойдаланиш харажатлари; - қурилиш материаллари, буюмлар ва конструкциялар номлари ва миқдори; - бошқа харажатлар ва сарфлар аниқланади. "Ресурс усули" бўйича объектнинг жорий нархлардаги қиймати қуйидаги формула бўйича аниқланади: С=(Со+См+Сзп+Сэм+Пп+Пз+Ср) х КР, Бунда: Со - асбоб-ускуналарга, мебель ва инвентарга харажатлар; См - қурилиш материаллари, буюмлар ва конструкцияларга харажатлар; Сзп - ижтимоий суғуртага ажратмалар ҳисобга олинган ҳолда асосий иш ҳақига харажатлар; Сэм - машина ва механизмлардан фойдаланиш харажатлари; Пп - бошқа харажатлар ва пудратчининг харажатлари; Пз - бошқа харажатлар ва буюртмачининг харажатлари; Ср - объектлар қурилишини суғурта қилиш харажатлари; Кр - навбатдаги йилда қурилишда нарх ўсишининг прогнозлаштирилаётган индексидан келиб чиқиб аниқланадиган таваккалчилик коэффициенти. Қурилиш материаллари, маҳсулотлари, конструкциялари, ускуналар, мебель ва инвентарь учун сарфланадиган харажатлар транспорт, тайёрлаш- омборда сақлаш харажатлари ва импорт материаллар, ускуна, мебель ва инвентарь учун қонунчиликда белгиланган божхона тўловларини қўшиб ҳисобланган ишлаб чиқарувчи (етказиб берувчи) корхоналарнинг нархлари қўлланилиб лойиҳа спецификацияларига мувофиқ тарзда тузилган ресурс рўйхатларга асосланиб ёки мазкур ҳудудда шаклланган нархлар мониторинги асосида тузиладиган маълумотлар банки бўйича аниқланади. Турли қурилиш материаллари, маҳсулотлари, конструкциялари, ускуналари, мебель ва инвентарнинг ўртача нархи ишлаб чиқарувчи заводларнинг улгуржи нархи, қурилиш материаллари биржа ва ярмаркаларидаги нархлар, қурилиш материалларини етказиб берувчи ташкилотларнинг нархлари, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитаси томонидан чоп этиладиган қурилиш материаллари учун жорий нархлар каталогида келтирилган нархлар асосида аниқланиши мумкин. Иш ҳақи учун сарфланадиган харажатлар объект қурилишининг норматив меҳнат сарфини 1 киши-соат кўрсаткичининг жорий нархига (сўм) ва ижтимоий суғуртага ажратиладиган тўловларни ҳисобга олувчи коэффициентга кўпайтириш йўли билан қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: Сзп = Т х Сч х Ксс бу ерда: Т – объект қурилишининг норматив меҳнат сарфи, ресурс сметаси бўйича аниқланади, киши-соат; Сч – ишчиларнинг бир соат учун ўртача иш ҳақи, объектнинг дастлабки баҳосини аниқлашда, минтақа бўйича қурувчиларнинг ўртача ойлик иш ҳақининг миқдори асосида ҳисобланади; Ксс – ижтимоий суғуртага ажратиладиган тўловлар миқдорини ҳисобга олувчи коэффициент. Бир соат учун ўртача иш ҳақи қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: Сч = Змс : Ф бу ерда: Змс – аввалги 12 ой учун статистика маълумотлари асосида аниқланган қурувчиларнинг минтақа бўйича ўртача ойлик иш ҳақи, сўм/ой; Ф – Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг маълумотлари бўйича ишчи вақтининг соатда берилган ўртача ойлик фонди. Объект қурилишининг дастлабки нархини аниқлашда машина ва механизмлар эксплуатацияси учун жорий нархларда сарфланадиган харажатлар қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: Сэм = Эм х Цпр, бу ерда: Эм – машина ва механизмлар эксплуатациясининг соатларда берилган ҳажми; Цпр – машина ва механизмлар эксплуатациясининг соат/сўм даги жорий нархлари. Вақтинчалик бино ва иншоотларга сарфланган харажатлар, қишки мавсумдаги нархларнинг ўсиши ШНҚ 4.09-06 “Вақтинчалик бинолар ва иншоотларнинг смета харажатлари нормалари” ва ШНҚ 4.07-06 “Қиш пайтида бажариладиган қурилиш-монтаж ишлари сарфига қўшимча смета нормалари тўплами” асосида аниқланади. Объектнинг дастлабки баҳосини белгилашда бошқа харажатларнинг нархини қуйидаги формула бўйича қурилиш-монтаж ишларининг нархига нисбатан фоизларда қабул қилиш тавсия қилинади: Пп = (См + Сзп + Сэм + Сп) х У, бу ерда: См – қурилиш материаллари, маҳсулотлари ва конструкциялари учун сарфланган харажатлар; Сзп – ижтимоий суғурта учун тўловлар билан бирга ҳисобланган асосий иш ҳақи учун сарфланган харажатлар; Сэм – машина ва механизмлар эксплуатацияси учун сарфланган харажатлар; Сп – ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар; У – пудратчи “бошқа харажатлари”нинг қурилиш-монтаж ишларининг нархига нисбатан солиштирма кўрсаткичи. Объектнинг дастлабки баҳосини аниқлашда минтақа ва фаолият турлари бўйича бошқа харажатларнинг солиштирма кўрсаткичи пудратчи ташкилотларининг “5-С Шакл” бўйича тузиладиган ҳисоботлари асосида Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг “Қурилиш ташкилотлари томонидан бажарилган ишлар, маҳсулотлар ва хизматлар учун сарфланган харажатларнинг асосий кўрсаткичлари” статистика бюллетени бўйича қабул қилиниши мумкин. Объектнинг дастлабки нархи аниқланишида қурилишни суғурталаш учун сарфланадиган харажатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 20.12.1999й. 532-сонли “давлат маблағлари ва давлат томонидан кафолатланган кредитлар ҳисобига қурилаётган объектлар қурилишга оид таваккалларини мажбурий суғурталаш тўғрисида” қарорига мувофиқ аниқланади. Мажбурий суғурталаш бўйича охириги тарифлар суғурта суммасининг 0,4% ни ташкил қилади (объектнинг тўлиқ нархидан 80%) Ср=(Со+См+Сзп+Сэм+Сп+Пп)х0,8х0,4%, бу ерда: Со – транспорт ва тайёрлаш-омборда сақлаш харажатлари билан бирга ҳисобланган ускуна, мебель ва инвентарь учун сарфланадиган харажатлар; См - транспорт ва тайёрлаш-омборда сақлаш харажатлари билан бирга ҳисобланган қурилиш материаллари, маҳсулотлари ва конструкциялари учун сарфланадиган харажатлар; Сзп – ижтимоий суғурта тўловлари билан бирга ҳисобланадиган асосий иш ҳақи учун сарфланадиган харажатлар; Сэм – машина ва механизмлар эксплуатациясига сарфланадиган харажатлар (машинистларнинг иш ҳақлари билан бирга ҳисобланади); Сп – ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар; Пп – пудратчининг бошқа харажатлари. Таваккалчилик коэффициенти навбатдаги йилда қурилишдаги нархлар ўсишини прогнозлаш индексидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Таваккалчилик коэффициенти ҳар бир алоҳида объект қурилишининг баҳосини шакллантирувчи компонентлар нархларининг ўсишини прогнозлаштирилган индексидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланиб аниқланади. 3.2. Танлов савдоларида қатнашиши учун пудратчи ташкилотлари томонидан қурилиш баҳосини жорий нархларда аниқлаш Танлов савдоларида қатнашиши учун пудратчи ташкилот томонидан объект қурилишининг жорий нархлардаги баҳосини (келгусида – таклиф этилган нарх) аниқлаш бўйича асосий принциплар ва хусусиятлар келтирилган. Таклиф этилган нарх (оферта) – бу танлов савдоси шартларига мувофиқ тарзда талабгор (пудратчи) томонидан бажариладиган ишлар (хизматлар)нинг нархи. Таклиф этилган нарх танлов ҳужжатлари (ресурс смета) асосида, жорий нархларда, танлов шартларига мувофиқ ҳисоблаб чиқилади. Жорий нархлардаги таклиф этилган нархларни талабгорнинг ўзи мустақил ёки унинг буюртмасига кўра қуйидаги ташкилотлар ҳисоблаши мумкин: - лойиҳа институти; -ихтисослашган инжиринг ёки консалтинг компаниялар, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг капитал қурилишда иқтисодий ислоҳотлар ва нархларни шакллантириш маркази. Ихтисослашган инжиринг ёки консалтинг компаниялар, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг капитал қурилишда иқтисодий ислоҳотлар ва нархларни шакллантириш маркази томонидан ҳисобланган объект қурилишининг нархи тавсия тариқасида бўлади. Танлов савдоларида қатнашиш учун таклиф этилган нарх сифатида тавсия қилинган нархларни қабул қилиш тўғрисидаги қарорни пудратчи (талабгор) қабул қилади. Талабгор томонидан жорий нархларда “ресурс усули”да таклиф этилган нарх 4-бобнинг 4.5. моддасида келтирилган формула ёрдамида аниқланади. Таклиф этилган нархни ҳисоблаш жараёни қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга: Қурилиш материаллари (маҳсулотлар, конструкциялар, ускуналар, мебель ва инвентарь) жорий нархлари транспорт харажатлари, тайёрлаш- омборда сақлаш, божхона тўловлар ва сотиб олиш ва объектга етказиб бериш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар билан бирга қўшиб ҳисобланган ишлаб чиқарувчилар (импорт қилувчилар)нинг нархларидан ташкил топган минтақавий бозорда шаклланган нархлар асосида талабгор томонидан белгиланади. “Фойдаланишга тайёр ҳолдаги объект” қурилишида ускуна, мебель ва инвентарь учун таклиф этилаётган нархлар таркибига уларни сотиб олиш, етказиб бериш, сақлаш, монтаж қилиш, созланиши учун сарфланган харажатлар ҳамда нафақа, йўл ва мактаб таълими фондларига ўтказиладиган тўловлар ҳам киритилади. Талабгорлар материал ресурсларнинг нархлари тўғрисидаги маълумотларни бевосита қурилиш материалларни етказиб берувчи ташкилотлардан, шунингдек қурилиш материалларининг биржа ва ярмаркаларининг бюллетенларидан, Давархитектқурилиш қўмитасининг капитал қурилишда иқтисодий ислоҳотлар ва нархларни шакллантириш маркази томонидан чоп этилувчи каталоглардан олишлари мумкин. Транспорт харажатларини Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг 06.05.2004й. 31-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Қурилиш учун юкларни ташишнинг жорий нархларини аниқлаш бўйича услубий тавсиялар” асосида аниқлаш тавсия этилади. Тайёрлаш-омборда сақлаш харажатларини пудрат ташкилотининг сарфлаган харажатлари асосида аниқлаш тавсия этилади. Иш ҳақи бўйича харажатларни аниқлашда, талабгор (пудратчи) томонидан киши/соат бўйича нарх аввалги 12 ой давомида ўртача ойлик иш ҳақининг шаклланган миқдоридан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Пудратчи таклиф этган нархни ҳисоблашда қурилиш машиналари ва механизмларидан фойдаланишда маш/соат жорий нархини Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг 06.05.2004 й. 31-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Қурилиш машиналари ва механизмларидан фойдаланишда ҳисобланган жорий нархларни аниқлаш бўйича услубий тавсиялар” асосида аниқлаш тавсия этилади. Пудратчининг “бошқа харажатлари”нинг миқдори (даражаси)ни аниқлаш мувофиқ муддат (аввалги 12 (ўн икки) ой) учун қабул қилинган кўрсаткичлар базиси асосида пудрат ташкилотининг амалдаги баланс кўрсаткичларига асосланган молиявий натижалари 2-шакл бўйича, корхона харажатлари 5-С шакл бўйича, меҳнат харажатлари 1-Т шакл бўйича, ҳисобот 1-МБ (микрофирма ва кичик корхоналар учун) бўйича ва ҳисобот кўрсаткичларининг таҳлили асосида қуйидаги формулалар ёрдамида амалга оширилади пудратчининг “бошқа харажатлари” % даги даражаси: У = (Пп/Спр) х 100 бу ерда: У – пудратчининг бошқа харажатларининг мувофиқ базис давр давомида қурилиш, монтаж, таъмирлаш, ишга тушириш-созлаш ишларининг ишлаб чиқариш таннархига нисбатан фоизда берилган даражаси (катталиги), бунда “фойдаланишга тайёр ҳолдаги” объектлар нархини аниқлашда ҳисобга олинган пудратчи томонидан сотиб олинган ва монтаж қилинган ускуналарнинг нархи чиқариб ташланади. Пп – мувофиқ базис давр учун қабул қилинган пудратчининг бошқа харажатлари (нарх кўрсаткичи), харажатлар рўйхати ва Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг 28.12.2007й. 129-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Объектлар қурилишини шартномавий жорий нархлардаги баҳосини ҳисоблашда буюртмачи ва пудратчининг “бошқа харажатлари”ни аниқлаш бўйича услубий тавсиялар”нинг №1, №2 ва №3 иловаларида келтирилган тартибга асосланган ҳолда ҳисобланади. Спр – мувофиқ базис давр давомида бажарилган қурилиш, монтаж, таъмирлаш, ишга тушириш ишларининг ишлаб чиқариш таннархи, бунда бунда “фойдаланишга тайёр ҳолдаги” объектлар нархини аниқлашда ҳисобга олинган пудратчи томонидан сотиб олинган ва монтаж қилинган ускуналарнинг нархи чиқариб ташланади. Тўғридан–тўғри харажатларда ҳисобга олинмаган ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар пудратчининг амалдаги харажатлари ва ҚТЛ кўрсаткичларига (муваққат бино ва иншоотлар, қишки мавсумда нархларнинг ўсиши, ишчиларни ташиш, қурилишнинг вахта усули ва ш.к) мос равишда аниқланади. Пудратчи (талабгор) таклиф этилган нархдаги “бошқа харажатлар” таркибида таклиф этилган ишларни бажариш эвазига олинадиган иқтисодий асосланган фойдани ҳам ҳисобга олади. 3.3. Объектлар ва ресурс смета ҳужжатларининг турлари Ресурс смета ҳужжатлари объект нархини, муайян кетма-кетликда, иш турлари (харажатлари) – ишларнинг босқичи – объект – топшириладиган комплекс – қурилиш навбати – умуман қурилишдан иборат бўлган қурилишнинг кичик элементларидан йирикроқ элементларига босқичма- босқич ўтган ҳолда аниқлаш имкониятини беради. Ресурс смета ҳужжатларини тузишга мувофиқ алоҳида қурилаётган бино (ишлаб чиқариш корпуси ёки цех, омбор, вокзал, сабзавот сақланадидан омбор, турар жой биноси, клуб ва шу кабилар) ёки иншоот (кўприк, тоннель, платформа, тўғон ва шу кабилар) ва унга тегишли барча қурилмалар (галарея, эстакада ва шу кабилар), ускуналар, мебель, инвентарь, ёрдамчи ва қўшимча қурилмалар, шунингдек, зарурат бўлган ҳолатларда ёндош муҳандислик тармоқлари ва умуммайдон ишлари (вертикал режалаштириш, ободонлаштириш, кўкаламлаштириш ва шу кабилар) қурилиш объекти деб қабул қилинади. Умумий технологик ёки бошқа вазифаларни бажариш учун мўлжалланган бино ва иншоотлар мажмуаси (цехларнинг блоки, қозонхона ва ёқилғи омбори, бир нечта резервуар, сув олувчи, тозаловчи ва бошқа иншоотлар гуруҳи) ҳам қурилиш объекти бўлиши мумкин. Корхоналар, ишлаб чиқариш ёки турар жой-фуқаролик комплекслари қурилишида ташқи тармоқлар ва уларга хизмат кўрсатувчи ҳамда ёрдамчи иншоотлар (сув таъминоти, канализация, иссиқлаштириш, газлаштириш, электр энергия таъминоти ва бошқалар), шахобча йўллари, завод ёки мавзе ичидаги йўллар, бошқа умуммайдон ишлари алоҳида қурилиш объектлари ҳисобланади. Қурилишнинг ихтисослашган турларининг ўзига хос хусусиятлари ҳам у ёки бу бино ва иншоотларни алоҳида объектлар қаторига киритишда ҳисобга олинади. Бундай объектлар сирасига қуйидагилар киради: нефть ва газ саноатида – нефть ёки газ қувурлари (эксплуатация қилинаётган ва қидирув қувурлари) ва уларга тегишли барча ускуналар, ёрдамчи иншоотлар ва ишлар; кўмир ва тоғ-кон руда саноатида – кавлаб бориш ва кавланаётган конлар ва шахталарнинг бошқа ер ости иншоотларини ускуналар билан жиҳозлаш ишлари; мелиорация ва сув хўжалигида – барча иншоотлари билан бирга канал ёки канал қисми, барча иншоотлари ва иш турлари билан бирга мелиорация қилинидагиган ер майдонлари; темир йўл қурилишида – перегон (иккита қўши станция орасидаги масофа) ёки алоҳида пункт чегарасида, алоқа тармоқлари, СМБ (сигнализация, марказлаштириш, блокировка – поездлар ҳаракатини автоматик равишда бошқариши тизими), электр энергия таъминоти ёки контакт тармоғининг муайян қисмидаги темир йўл кўтармаси ёки йўлнинг юқори қисмидаги кўтарма; автомобиль йўли қурилишида – ер полотноси (кўтармаси), йўл тўшамаси, сув қувурлари ва автомобиль йўли маълум қисми чегарасидаги бошқа иншоотлар. Чизиқли қурилишда (темир ва автомобиль йўллари, электр токи ва алоқа узатиш линиялари, магистраль қувурлар ва ҳк.) участкаларнинг бири чегарасидаги бинолар гуруҳи (масалан: тиркалган деворлар, ер кўчиши ва силжишига қарши мўлжалланган иншоотлар, перегон чегарасида - сув ўтказувчи қувурлар, алоҳида пункт чегарасида - стрелка постлари, техник кўрикдан ўтказиш пунктлари; маълум участкада – кучайтириш пунктлари гуруҳи, алоқа қурилмалари ва СМБ). Агар лойиҳага асосан қурилиш майдончасида ёрдамчи ва қўшимча объектларсиз фақат битта асосий объект қурилаётган бўлса (масалан: саноатда – асосий цех биноси; транспортда – темир йўл вокзалининг биноси; турар жой қурилишида – турар жой, театр, мактаб биноси ва шу кабилар), у ҳолда объект тушунчаси қурилиш тушунчаси билан мувофиқ бўлиши мумкин. Қурилиш баҳоси, капитал маблағлар киритиш тузилмасига мувофиқ, қуйидаги ишлар ва харажатлар бўйича тоифаларга бўлинади:  умумқурилиш ва махсус қурилиш ишлари;  ускуналарни монтаж қилиш бўйича ишлар (монтаж ишлари);  ускуна, мебель ва инвентарга қилинадиган харажатлар;  ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган бошқа харажатлар (вақтинчалик бино ва иншоотлар, қишки мавсумдаги нархларнинг ошиши, вахта методи ва шу кабилар);  буюртмачи ва пудратчининг бошқа харажатлари. Қурилиш баҳосини белгилашда умумқурилиш ва махсус ишлар сирасига қуйидагилар киради: бино ва иншоотларни қуриш бўйича: ер ишлари, йиғма ва монолит темирбетон ва бетон, ғишт, блок, металл, ёғоч ва бошқа қурилиш конструкциялари, пол, том, пардозлаш ишлари; кон юзасини очиш, бурғулаш-портлатиш, устун қозиқ қоқиш, тупроқни мустаҳкамлаш, пастга туширилувчи қудуқларни жойлаштириш, қудуқларни бурғулаш, қурилиш конструкциялари ва ускуналарини коррозиядан сақлаш, иссиқлик изоляцияси (шу жумладан, қозонлар, саноат печлари ва бошқа агрегатларни ўта чидамли қоплама билан ўраш), тоғ-кон кавлаш, сув ости-қурилиш (ғаввослик) ишлари; турар-жой ва жамоат биноларини ёритиш бўйича ишлар; ички сув қувурлари, канализация, иситиш қувурлари, газ таъминоти, вентиляция ва ҳавони совитиш тизимини ўтказиш бўйича ишлар (иситиш қозонлари, радиаторлар, калорифер, бойлер, насос ва бошқа санитария- техник жиҳозлар ва мосламалар нархини қўшиб ҳисоблаганда); ихтисослашган қурилишда бажариладиган ишлар, шу жумладан: автомобиль ва темир йўллари; кўприклар ва қувурлар; тоннеллар ва метрополитенлар; трамвай йўллари; аэродромлар; электр токи узатиш тармоқлари; алоқа, радио ва телевидение иншоотлари, гидротехник иншоотлари конструкциялари, стапель ва слипларнинг кема ўтказувчи йўллари; саноат печлари ва қувурлари; нефть ва газ қудуқларини бурғулаш (шу жумладан, денгиз шароитида); эрозия, сел, кўчки, силжиш ва бошқа табиий офатларга қарши иншоотлар; қирғоқни мустаҳкамлаш ишлари; мелиорация ишлари (суғориш, қуритиш, сув келтириш); сув таъминоти, канализация, иссиқлик ва электр энергия таъминотининг ташқи тармоқлари ва иншоотларини; газ-нефть маҳсулотлари учун магистраль қувурларни, оқова сувларни тозалаш ва атмосфера ифлосланишидан сақлашга мўлжалланган иншоотларни қуриш бўйича ишлар; кўкаламлаштириш, ихота ва кўп йиллик мевали дарахтларни ўтказиш ишлари; қурилиш ҳудудини тайёрлаш бўйича ишлар: дарахт ва буталарни кесиш, тўнкаларни қўпориш, майдонни режалаштириш, тупроқни ювиш ва рельефни тузиш бўйича бошқа ишлар, қурилмаларни бузиш ва кўчириш ва шу кабилар; заминлар, пойдеворлар ва таянч конструкцияларни ускуналар билан жиҳозлашга тайёрлаш бўйича ишлар; бино ва иншоотлар қурилиши билан боғлиқ бўлган геологик ва гидрогеологик (шурфлаш, сувни тортиб олиш ва бошқа), тубни чуқурлаштириш, тоғ-капитал ва юзасини очиш бўйича ишлар; ресурс смета нормалари тўпламларида кўзда тутилган бошқа қурилиш конструкциялари ва ишлари, шу жумладан корхона, бино ва иншоотлар реконструкцияси ва уларни қайта техник жиҳозлашда бажарилувчи қурилиш конструкцияларини қисмларга ажратиш бўйича ишлар. Қурилиш нархини белгилашда монтаж ишлари сирасига қуйидагилар киради: ускуналарнинг барча турларини, шу жумладан компрессор машиналари, насослар, вентиляторлар, электртехник қурилмалар, электр печлар, автоматлаштириш асбоблари ва воситалари ҳамда ҳисоблаш техникасини доимий эксплуатация қилинувчи жойда лойиҳавий ҳолатда йиғиш ва ўрнатиш (шу жумладан текшириш ва якка тартибда синовдан ўтказиш); электр таъминот линиялари ва тармоқларини электр қурилмаларига ўтказиш, электр тармоқларига улаш ва электр машиналарини созлашга топширишга тайёрлаш; технологик қувурларни ётқизиш ҳамда сув, ҳаво, буғ, совитувчи ва бошқа суюқликларни ускуналар монтажи бўйича ресурс смета нормалари тўпламларида кўзда тутилган ҳажмларда ускуналарга ўтказилишини бажариш; ускуналар монтажи бўйича ресурс смета нормалари тўпламларида кўзда тутилган бошқва ишлар, шу жумладан фаолият кўрсатаётган корхоналар, бино ва иншоотларнинг реконструкцияси ва қайта техник жиҳозланишида бажариладиган ускуналар, мосламалар, машиналар ва қурилмаларнинг демонтажи Қурилиш нархини белгилашда ҳисобга олинувчи асбоб-ускуна, мебель ва инвентарнинг нархи қуйидагилар: 1) Харид қилиш (тайёрлаш) ва объект омборига келтириш нархи: монтаж қилинувчи ва монтаж қилинмайдиган ускуналарнинг барча турлари (технологик, энергетик, кўтариш-транспорт, насос-компрессор ва бошқа), шу жумладан ностандарт (лойиҳалаштириш нархини қўшиб ҳисоблаганда), ташкилий техника, лабораториялар, турли устахоналар, тиббий хоналарнинг ускуналари; ишлаб чиқариш билан технологик равишда боғлиқ бўлган транспорт воситалари, шу жумладан лойиҳада кўзда тутилган йўллларда юкларни ташишга мўлжалланган ва қурилишни амалга ошираётган ташкилот балансига киритилувчи ҳаракатланувчи темир йўл состави ҳамда оммавий бўлмаган юкларни ташишга ихтисослашган бошқа транспорт турларининг махсус ҳаракатланувчи состави; территориялар, цехлар ва бошқа объектларни тозаловчи машиналар, ёнғин ўчириш воситаларининг ускуналари; назорат-ўлчов асбоблари, автоматлаштириш ва алоқа воситалари; ишга тушириладиган ишлаб чиқаришларнинг дастлабки фондларига киритилувчи асбоб, инвентарь, штамплар, мосламалар, жиҳозлар, эҳтиёт қисмлар, ярим тайёр ёки тайёр маҳсулотни ташиш учун мўлжалланган контейнерлар ётоқхоналар, коммунал хўжалик, маърифий, маданий, соғлиқни сақлаш, савдо объектларини дастлабки жиҳозланиши учун зарур бўлган ускуналар, асбоблар, инвентарь, мебель ва бошқа ички асбоб-анжомлар. 2) бир марталик буюртмалар учун тайёрланиш цикли узоқ бўлган машиналар ва мураккаб технологик ускуналар конструкциясини ишлаш чиқишнинг нархи; 3) ресурс смета нормаларида ускуналар билан монтаж қилиниши ҳисобга олинган материал, маҳсулот ва конструкцияларнинг нархи; 4) шефмонтаж ускуналарнинг нархи. Пудратчи ташкилотларининг бошқа харажатлари ва буюртмачиларнинг бошқа харажатлари Ўзбекистон Республикаси Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси томонидан белгиланган тартибда тасдиқланган “Қурилиш объектларини шартномавий нархини ҳисоблашда буюртмачи ва пудратчининг “бошқа харажатларини” аниқлаш бўйича услубий тавсиялар”га мувофиқ аниқланади. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатларни аниқлаш тартиби ШНҚ 4.01.16 -09нинг 4.12, 5.11, 6.7 бандларида берилган. Лойиҳалаштирилаётган корхоналар, бинолар, иншоотлар ёки уларнинг навбатлари қурилишининг нархини аниқлаш учун локал ресурслар рўйхатларидан, объект ресурс рўйхатларидан, ишлар ҳажми рўйхатидан ташкил топган йиғма рўйхат тузилади. Локал ресурслар рўйхатлари бирламчи ҳужжатлар бўлиб, ишчи лойиҳа, ишчи ҳужжатлар (ишчи чизмалар) ишлаб чиқиш жараёнида аниқланган ҳажмларга асосланган бино ва иншоотлар бўйича алоҳида ишлар ва харажатлар ёки умуммайдон ишлари учун алоҳида тузиладилар. Объект ресурсларининг рўйхатлари ўз таркибида объект учун локал ресурслар рўйхатларидаги кўрсаткичларни бирлаштирадилар ва смета ҳужжатлари бўлиб ҳисобланадилар, уларга асосланган ҳолда объектлар қурилишининг шартномавий жорий нархлардаги баҳоси бўйича буюртмачи ва пудратчи ўртасида ҳисоб-китоблар амалга оширилади. Корхона, бино, иншоотлар (ёки уларнинг навбатлари) қурилишининг йиғма ресурс рўйхатлари янги қурилаётган, кенгайтирилган, реконструкция қилинаётган, қайта техник жиҳозланаётган корхоналар, бинолар ва иншоотлар учун объект ресурс рўйхатлари асосида тузиладилар. Корхона, бино ёки иншоот қурилишида атроф муҳит муҳофазаси бўйича чора-тадбирларнинг амалга оширилиши кўзда тутилган бўлса, у ҳолда ресурслар ва атроф муҳит муҳофазаси бўйича рўйхат тузилади. Қурилиш конструкциялари ва ишлари ёки ускуналар монтажи учун умумқурилиш ресурс сметалари бўлмаган ҳолатларда лойиҳа (ишчи лойиҳа) таркибида конструктив элементлар ва қурилиш ишларининг турлари ҳамда ускуна монтажи учун якка тартибда ресурс нормалари ишлаб чиқилади ва ШНҚ 4.01.01-04 “Қурилиш нархларини шакллантириш учун ресурс норматив ҳужжатлар тизими”да белгиланган тартибга мувофиқ лойиҳа таркибида тасдиқланади. Қурилиш ва монтаж ишларининг айрим турлари учун локал ресурс рўйхатлари, шунингдек ускуналар сонининг ҳисоби қуйидаги маълумотлар асосида тузилади: бино, иншоотлар ва уларнинг қисмлари ҳамда конструктив элементларининг ишчи чизмалар бўйича қабул қилинган параметрлари; ишчи чизмалар бўйича белгиланадиган қурилиш ва монтаж ишлари ҳажмининг рўйхати бўйича қабул қилинган ишлар ҳажми; буюртма спецификациялар, рўйхатлар ва ишчи чизмалар бўйича қабул қилинган ускуна, мебель ва инвентарь номенклатураси ва сони; ишларнинг тури, конструктив элементлар, шунингдек ускуна, мебель ва инвентарлар учун амалдаги ресурс смета нормативлар. Қабул қилинган техник ечимлар бўйича локал ресурс рўйхатлари тузилаётганида амалдаги смета нормативлари ёки ресурсларга бўлган эҳтиёжларни белгилаш усулларининг танлови қуйидаги шартлардан келиб чиққан ҳолда бажарилади: агар ишчи чизмалар бўйича рўйхатлар тузиш учун мўлжалланган йириклаштирилган ресурс смета нормалари (ЙРСН) мавжуд бўлса, у ҳолда ана шу йириклаштирилган ресурс смета нормалари қабул қилинади; агар йириклаштирилган ресурс смета нормалари бўлмаса, лекин намунавий ва қурилишнинг маҳаллий шароитларига мос ва иқтисод нуқтаи назарида самарали ҳисобланган қайта қўлланилувчи якка тартибдаги лойиҳаларнинг ресурс сметалари бўлса, у ҳолда айнан шу ресурс смета нормативлари қабул қилинади; агар йириклаштирилган ресурс смета нормалари, шунингдек намунавий ва қурилишнинг маҳаллий шароитларига мос ва иқтисод нуқтаи назарида самарали ҳисобланган қайта қўлланилувчи якка тартибдаги лойиҳаларнинг ресурс сметалари бўлмаса, у ҳолда қурилиш конструкциялари ёки қурилиш ва монаж ишларининг айрим турлари учун мувофиқ тўпламлардаги ресурс смета нормалари қабул қилинади. Қурилиш ишларининг айрим турлари, ихтисослашган пудратчи қурилиш ва монтаж ташкилотларининг лойиҳа ҳужжатларининг тузилмасидаги ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда локал ресурс рўйхатлар қуйидагилар учун тузилади: 1) бино ва ишоотлар бўйича: қурилиш ишлари, махсус қурилиш ишлари, ички санитария-техника ишлари, ички электр ёритиш, электр кучланиш ускуналари, технологик ва бошқа турдаги ускуналар, назорат-ўлчов асбоблари (НЎА), кам токли қурилмалар (алоқа, сигнализация ва ҳк.), мосламлар, мебель, инвентарь сотиб олиш ва бошқа ишлар; 2) умуммайдон ишлари бўйича: вертикал режалаштириш, муҳандислик тармоқларини ўрнатиш ва йўлларни ташкил этиш, территорияни ободонлаштириш, кичик меъморий шакллларни жойлаштириш ва бошқалар. Локал ресурс рўйхатларда маълумотлар бино (иншоот)нинг алоҳида конструктив элементлари, ишларнинг турлари ва тузилмалар бўйича гуруҳларга ажратилади. Гуруҳларга ажратиш тартиби ишларнинг технологик кетма-кетлигига мувофиқ бўлиши ва қурилишнинг айрим турларининг специфик хусусиятларини ҳисобга олиши керак. Ушбу тартиб идоравий норматив ҳужжатлар билан белгиланиши лозим. Бунда бино ва иншоотлар бўйича бажариладиган ишлар ер ости (“ноль цикли” ишлари) ва ер усти қисмларга бўлиниши мумкин. Гуруҳларга ажратишнинг юқорида баён этилган принципига кўра: қурилиш ишлари учун локал ресурс рўйхати қуйидаги бўлимлардан иборат бўлиши мумкин: ер ишлари; пойдеворлар ва деворнинг ер ости қисмлари; деворлар; каркаслар; ораёпмалар; пардеворлар; поллар ва заминлар; том қопламлари ва ёпмалари; очиқ ўринларни тўлдириш; зинапоялар ва майдончалар, пардозлаш ишлари; турли ишлар (пешайвон, ташқи девор атрофи тўшамаси ва бошқалар) ва ҳк.; махсус қурилиш ишлари учун локал ресурс рўйхатида қуйидаги бўлимлар бўлиши мумкин: ускуналар учун пойдеворлар; махсус заминлар; канал ва чуқурчалар; обмуровка (ҳимоя қатлами), футеровка ва изоляция; кимёвий ҳимоя қатламлари ва ҳк.; ички санитария-техника ишларининг локал ресурс рўйхати қуйидаги бўлимлардан иборат бўлиши мумкин: сув қувурлари, канализация, иситиш тизими; вентиляция ва ҳавони совитиш ва ҳк. ускуналарни ўрнатиш учун локал ресурс рўйхатида қуйидаги бўлимлар бўлиши мумкин: технологик ускуналарни сотиб олиш ва монтаж қилиш; технологик қувурлар; металл конструкциялар (ускуналарни ўрнатиш билан боғлиқ) ва ҳк. Локал ресурс рўйхатлари Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитаси томонидан белгиланган, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг 12.12.2003 й. 74-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Қурилиш ва монтаж ишлари учун ресурс ҳисоблари (сметалари)ни тузиш бўйича услубий тавсияномалар”ида кўрсатилган шакллар бўйича тузилади. Лойиҳада белгиланган маълумотларга кўра қайта фойдаланиш учун яроқли конструкция, материаллар ва маҳсулотлар ёки йўл-йўлакай қурилиш учун зарур бўлган айрим материаллар (тош, шағал ва бошқалар) олиниши учун конструкцияларни (металл, темирбетон ва бошқа) қисмларга ажратиш, бино ва иншоотларни бузиш бажарилаётган бўлса, бино ва иншоотларни қисмларга ажратиш, бузиш (кўчириш) ва бошқа ишлар бўйича локал смета якунларига асосланган ҳолда, капитал маблағлар киритилишини камайтирувчи қайтарма ресурслар маълумотнома асосида келтирилади. Қайтарма ресурслар алоҳида сатрда “Шу жумладан қайтарма ресурслар” деб кўрсатилади ва келгусида фойдаланиш учун олинадиган конструкция, материал ва маҳсулотлар номенклатура ва сони бўйича якуний смета асосида белгиланади. Бу каби конструкция, материал ва маҳсулотларнинг нархи бозор нархлари ва эскириши, шунингдек уларни яроқли ҳолатга келтириш ва омборга олиб келишга сарфланган харажатлар ҳисобга олинган ҳолда, буюртмачи томонидан, комиссия асосида, белгиланади. Кўрсатилган қайтарма ресурслар нархига пудратчининг бошқа харажатлари қўшилади. Йўл-йўлакай олинган материалларнинг нархи, агар уларни амалга оширилаётган қурилишда ишлатишнинг имкони бўлмай туриб, лекин келгусида сотиш имконияти бўлса, тайёрлашнинг франко-жойи (маҳаллий материаллар ва қазилмалар учун франкокарьер; ўрмон кесилишида олинадиган ёғоч учун франко- дарахт кесилаётган участка ва ҳк.) нархлари бўйича белгиланади. Агар (керакли ҳужжатлар билан тасдиқланган) бузишдан ҳосил бўлган ёки йўл-йўлакай қазиб олинган материаллардан фойдаланиш ёки сотиш имкони бўлмаса, уларни баҳоси қурилиш баҳосида ҳисобга олинмайди. Асосий фондларда рўйхатга олинган ва демонтаж қилиниб, кенгайтирилаётган, реконструкция қилинаётган ёки қайта техник жиҳозланаётган корхона чегарасида қурилаётган бинога кўчирилиши мўлжалланаётган ускуналардан фойдаланишда локал ресурс рўйхатларида фақат ушбу ускунанинг демонтажи ва қайта монтажи бўйича ресурслари кўрсатилади, ресурс рўйхати якунлари учун эса, тасдиқловчи инстанция ҳамда лойиҳа (ишчи лойиҳа)нинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини белгилаш учун ушбу ускунанинг рўйхати ва балансда қайд этилган нархи, қайта техник жиҳозланиш учун белгиланган нарх бундан истисно, маълумотнома асосида кўрсатилади. Qurilish-montaj ishlari smeta qiymatining tarkibi Smeta qiymati kapital qo’yilmalarning miqdorini aniqlashda, qurilishni moliyalashtirishda, qurilish mahsulotiga shartnoma narxini belgilashda, bajarilgan qurilish-montaj ishlarini hisob-kitob qilishda, uskunalarni sotib olish va qurilish maydonchasiga keltirish xarajatalarini to’lashda, hamda yig’ma smetada ko’zda tutilgan boshqa xarajatlarni qoplashda asos bo’lib hisoblanadi. Smeta hujjatlari asosida uchet va hisobotlar, qurilish-loyixa tashqilotining buyurtmachi bilan xo’jalik xisobi va faoliyatini baholash amalga oshiriladi. Smeta qiymati bo’yicha harakatga tushirilgan asosiy fondlar balansdagi qiymati aniqlanadi. Smeta qiymati loyihalanadigan ob’ektning texnik-iqtisodiy qo’rsatgichlarini hisoblash uchun, uni qurish uchun qarorlarni asoslashda va qabul qilishda asos bo’lib xizmat qiladi. Ob’ektning qiymatini baholash zaruriyati qurilishning boshlang’ich bosqichida amalga oshriladi. Loyiha ishlarini bajarishdan oldin ob’ektning taxminiy qiymati aniqlanadi. Loyiha qidiruv, tadqiqot va loyihalash ishlari jarayonida qo’shimcha ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan qurilayotgan ob’ektning smeta qiymatini yanada aniqroq hisoblash imkoniyatlari tug’iladi. Loyihalanayotgan ob’ektning qurilish qiymatini kamytirish yoki ko’paytirib ko’rsatish uning iqtisodiy samaradorligini baholashda xatolarga olib kelib, ob’ekt qurilishining masadga muvofiqligiga putur yetkazadi. Smeta hisob-kitoblarining aniqligi asosiy qurilish bo’yicha loyihanining mukammal ishlab chiqilishiga hamda, uni qurish texnologiyasi, topografik va muxandislik-geologik qidiruvlarning to’liqligi, ish hajmlarining to’g’ri aniqlanishi, qurilayotgan ob’ektning ishlab chiqarish sharoitlarini to’g’ri baholashlarga bog’liqdir. Bino va inshoatlar qurilishining smeta qiymati - bu loyiha bo’yicha qurilish ishlarini bajarish uchun sarflanishi lozim bo’lgan barcha xarajatlar yig’indisidan iboratdir. Uning tarkibiga bino va inshoatlar qurilishiga ketadigan xarajatlar, ya’ni binoni texnik jihozlar bilan ta’minlash, vaqtinchalik bino va inshoatlar qurish, vaqtinchalik va doimiy yo’llar qurish, elekt tarmoqlari o’tkazish kabi xarajatlarni o’z ichiga oladi. To’liq smeta qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: bino va inshoatlar qurilishi-montaj ishlariga, texnik uskunalarni montaj qilish, texnologik jarayonlarni avtomatizatsiyalash sistemasi ; texnik uskunalar, xo’jalik inventarlari sotib olish, ilmiy tadqiqot va loyiha-qidiruv ishlari, ma’muriyatni saqlash, ishchi kadrlarni tayyorlash kabi xarajatlarni o’z ichiga oluvchi boshqa xarajatlar. Qurilish-montaj ishlari smeta qiymati hisob-kitob qilib chiqilgan ishlarning hajmi, kelishilgan va qabul qilingan birlik narxlar asosida aniqlanadi. Texnik jihozlar qiymati uskunani tayyorlovchi zavodning narxi asosida yoki yetkazib beruvchining narxi asosida aniqlanadi. Boshqa xarajatlar esa loyiha – qidiruv ishlari ularni bajarishdagi ishlar hajmining smetasi, kalkulyatsiyasi yoki qiymatni hisoblash asosida; ma’muriyatni saqlash xarajatlari -ishlab chiqarish- xo’jalik faoliyati bilan bog’liq va kadrlar tayyorlash xarajatlari shtat javdali va smeta xarajatlari asosida aniqlanadi. Agarda ob’ekt qurilishi tugallangandan so’ng yordamchi binolar, hamda quruvchilar uchun qurilgan ob’ektlar, inshoatlar qurilish davrida boshqa korxona va tashkilotlar xodimlari - ishchilari tomonidan foydalanilayotgan bo’lsa, ular korxona va tashkilotlarga sotilishi va uning balansiga o’tkazib berilishi mumkin. Ob’ektning iqtisodiy samaradorligini baholashda ushbu bino va inshoatlarga ketgan xarajatlar hisobga olinmaydi. Bu inshoatlarning qiymati qaytgan summani tashkil qiladi. Qurilishning muhim vazifalaridan biri qurilish muddatini qisqartirish va shu bilan birgalikda uning samaradorigini oshirishdir. Smeta qiymatining tarkibini tahlil qilib shunday xulosaga kelish mumkinki, qurilish va konstruktiv- joylashtirish yechimlarini takomillashtirish, ularning texnologik darajasini oshirish, qurilishni tashkil etishni takomillashtirish, qurilish uchastkasida bajariladigan ishlar hajmini qisqartirish hamda qurilishni tezlashtirish va uning samarodorligini oshirish asosiy yo’nalishlardir. Qurilish-montaj ishlari smeta qiymati(Ssmr)ni hisoblash usuli iqtisodiy mohiyatiga ko’ra, qurilish montaj-ishlariga ketgan xarajatlar va smeta foydasi (Sf) yig’indisidan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarish xarajatalari o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi: to’g’ri xarajatlar (TX ) va ustama(egri) xarajatlar (EX). Natijada qurilish montaj ishlarining smeta qiymati (Ssmr) quyidagi formula bilan aniqlanadi. Ssmr=SF+TX+EX To’g’ri xarajatlar(TX)ga quyidagilar kiradi: ishchi-quruvchilarning ish haqi, materiallar, detallar va konstruksiyalar qiymati, qurilish mashinalari va mexanizmlari ekspluatatsiya xarajatlari. To’g’ri xarajatlar qurilish-montaj ishlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Ishchi-quruvchilarning ish haqi - qurilish maydonchasida ishlab chiqarishda qatnashayotgan barcha ishchilarning ish haqi bo’yicha barcha xarajatlari kiradi. Qurilish mashinalarini boshqarishda band bo’lgan ishchilarning ish haqi mazkur mashinaning ekspluatatsiya xarajatlari tarkibiga kiradi. Ushbu xarajatlarga tashkilotning boshqa xo’jalik ishlarida ishlayotgan ishchilarning ish haqi kiritilmaydi. Material qiymatiga qurilish-motaj ishlari uchun zarur bo’lgan materiallarni, yarimfabrikatlarni, buyumlarni, detallar va konstruktsiyalarni sotib olish, hamda ularni qurilish moydonchasiga olib kelish, to’plash bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Barcha qurilish materiallari, konstruktsiyalari va detallari ikki guruxga: mahalliy va keltiriladigan guruhlarga bo’linadi. Mahalliy materiallarga qurilish atrofida joylashgan qurilish materiallari industriyasi sanoatidan kelib tushadigan materiallar tushuniladi. Bularga g’isht, toshlar, qumlar, beton qorishmalari, beton va temir betonli konstruktsiyalar kiradi. Keltiriladigan materiallarga sanoat korxonalaridan olib kelinadigan yog’och va metal konstruktsiyalar, metallar, sement, yog’och va taxtalar, oynalar va hakozolar kiradi. Materiallarning smeta narxi xududlar bo’yicha ishlab chiqilgan normativlar bo’yicha aniqlanib, uning tarkibiga sotish narxi, transport xarajatlari, tayyorlovchi va yetkazib beruvchi tashkilotlar ustama xarajatlari, tayyorlash va saqlash omborxona xarajatlari kiradi. Transport xarajatlarining qiymati smeta narxining ancha qismini tashkil qiladi. “Franko” tushunchasi qurilish tashkilotiga materiallarni yetkazib berish chegarasini tavsiflaydi. Mana shu momentdan keyin materialning egasi bo’lib qurilish tashkiloti hisoblanadi, qurilish tashkiloti materiallarni saqlash, transportirovka qilish kabi barcha xarajatlarni o’z zimmasiga oladi. Qurilish mashinalari va mexanizmlarini ekspluatatsiya xarajatlari u yoki bu turdagi qurilish mashina va uskunalarini mash-soat ekspluatatsiya qilish ta’riflari asosidagi qiymati bilan aniqlanadi. Mash-soat qiymati odatda kalkulyatsiya bilan aniqlanadi. Mash-soat qiymatiga: mashinani qurilish maydonchasiga olib kelish, amartizatsiya ajratmalari, uni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish, montaj va demontaj qilish, ta’mirlash, mashinistning va boshqa xizmat ko’rsatuvchi personallarning ish haqi, yonilg’i-moylash materiallari xarajatlari kiradi. Smetani tuzishda to’g’ri xarajatlar jismoniy ish hajmlari, inshoatning konstruktiv yechimlari, ishlab chiqarish texnologiyasi va qurilishni tashkil etishda qo’llaniladigan usullar, alohida ishlarning birlik narxlari asosida aniqlanadi. Ustama (egri) xarajatlar qurilishning smeta qiymatida qurilish tashkilotining qurilishni tashkil etish va boshqarish bilan bog’liq, qurilish ishlab chiqarishining normal funksiyasini bajarish uchun sharoitlar yaratish, qurilish- montaj ishlarini tashkil etish va xizmat ko’rsatish kabi qo’shimcha xarajatlarini qoplashni ko’zda tutadi. Ustama xarajatlar qurilish-montaj ishlari tannarxining bir qismi sifatida namoyon bo’ladi. Sharoitdan kelib chiqqan holda ustama xarajatlar to’rtta qismga ajratiladi. 1. Ma’muriy-xo’jalik xarajatlari: muxandis-texnik xodimlar va mayda xizmat ko’rsatuvchi xodimlar ish haqi; kanselyariya va pochta-telegraf, mehnat safari xarajatlari; maslahat va auditorlik xizmatlariga to’lovlar; boshqaruv xodimlarining ijtimoiy zaruriyatiga ajratmalari; boshqa ma’muriy-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq xarajatlar. 2. Qurilishda ishchi xodimlarga xizmat ko’rsatuvchilarga, kadrlarni qayta tayyorlashga sarflar; qurilishga jalb qilingan ishchilarning sog’lig’ini saqlashaga, ijtimoiy sug’urta qilishga, mehnatni muxofaza qilish va texnika xavfsizligi, sanitariya-gigiena va maishiy sharoitlarni ta’minlash xarajatlari. 3. Qurilish maydonchasida tashkiliy ishlar xarajatlari: yong’in xavfsizligi, qarovullarni saqlash, labaratoriyalarni saqlash, qurilish maydonchasini obodonlashtirish va uni saqlash xarajatlari. 4. Boshqa ustama xarajatlar: qurilish tashkiloti mulkining sug’urta xarajatlari, reklama xarajatlari, bank kreditlariga foiz to’lovlar va boshqalar. Ustama xarajatlarga kiruvchi kompleks xarajatalar ustama xarajatalar shartli-doimiy qismiga; ma’muriy xo’jalik va xizmat ko’rsatuvchi personallarga, qurilish maydonchasini qo’riqlash va yoritish kabi xarajatlarga bo’linadi. Shartli- doimiy xarajatalar miqdori asosan qurilishning dovom etish muddatiga bog’liq bo’lib, odatda bosh pudratchilarda ustama xarajatlarning 50%, subpudratchilarda- 30%ni tashkil etadi. Smeta foydasi- bu qurilish tashqilotining ishlab chiqarishni rivojlantirish va ishchilarni moddiy rag’batlantirish sarflarini qoplash bo’yicha pul mablag’lari ajratmasidir.(Smeta foydasi ishlarning tannarxi tarkibiga kirmaydi). Bu sarflar ishlab chiqarishni rivojlantirish, uskunalarni modernizatsiya qilish, asosiy fondlar ob’ektlarini rekonstruktsiya qilish, qisman aylanma mablag’larni to’ldirish, qonunda ko’rsatilgan me’yorda foyda solig’ini to’lash; ishchilarni moddiy rag’batlantirish; moddiy yordam ko’rsatish; ijtimoiy muhitni rivojlantirish; sog’liqni himoyalash va dam olishlarga sarflaniladi. Smeta foydasi ishchi va mexanizatorlar ish haqining 65% miqdorida aniqlaniladi. Smeta foydasini to’g’ri va ustama xarajatlarning 12% miqdorida bo’lishi ruxsat etiladi. Qurilish-montaj ishlarining taxminiy tarkibi quyidagicha bo’lishi mumkin,%: To’g’ri xarajatlar 65-80% Jumladan, ishchilar maoshi 10-17% Materiallar, xom-ashyo qiymati 50-60% Mashina va uskunalar ekspluatatsiyasi 5-10% Qo’shimcha xarajatlar 12-20% Smeta foydasi 8-11% Qurilishning smeta qiymatini aniqlash usullari Bozor iqtisodiyoti sharoitida qurilishning smeta qiymati quyidagi usullar yordamida aniqlanadi:  Resurs usuli;  resurs-indeksli usul;  bazisli-indeksli;  yiriklashtirilgan smeta normativlar asosida. Qurilishning smeta qiymatini resurs usulida aniklashda bino va inshootlar qurilishiga sarf qilinadigan resurslar miqdori xisoblanadi. Resurslarning qiymati saflanadigan xom-ashyoni joriy narxlarda yoki prognoz-taxminiy narxlarda olingan qiymati bilan aniqlanadi. Bu resurslarga mehnat xarajatlari, qurilish materiallari va mashina va mexanizmlari xarajatlar ham kiradi. Resurs-indeksli usulda - qurilish narxi qurilishda ishlatiladigan yirik qiymatga ega materillarning sarfi bilan aniqlanadi, chunki ularning ishlatilish sarfiga qarab narxining o’zgarishi qurilishga ajratilgan xarajatlardan oshib ketishi mumkin. Bazisli-indeksli usulda qurilishning smeta qiymati resurslarning bazisli narxlarida xisoblanib, narxlar umumiy indeksiga ko’paytirish orqali aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pudratchi tomonidan qurilish montaj ishlarini amalga oshirishning eng ishonchli usuli bu resurs usuli hisoblanadi. Chunki u qyyidagilarni o’z ichiga oladi: - qurilishni tashkil etish loyihasiga muvofiq moddiy, mehnat resurslari va qurilish mashinalariga bo'lgan ehtiyoj loyihalaga asosan amalga oshiriladi; - loyixaga asosan qurilish materiallari va xom-ahsyo sarfi real narxlar asosida amalga oshiriladi; - shu jumladan real transport xarajatlari; - qurilish mashinalari va mexanizmlari ekspluatasiyasining qiymati mashina soatlari ko’rsatkichida hisoblangan haqiqiy tannarx va standart rentabellik asosida tayyorlanganligi; - buxgalteriya bo'limi tomonidan hisoblangan asosiy va qo’shimcha ishlovchi shchi xodimlarning qurilish kasblari bo'yicha pog’onali ish haqining real darajasi to'g'risidagi ma'lumotlar; - ish safari, smenali navbatchilik, qurilish ishchilari va boshqalarni hisobga olgan holda qurilish ishlab chiqarishini tashkil etish, boshqarish va saqlash uchun xarajatlarning kattaligi to'g'risidagi ma'lumotlar. Nazorat savollari: 1. Qurilish maxsulotiga narxni shakllantirish jarayoniga qurilishning kanday xususiyatlari ta’sit etadi? 2. O’zbekiston Respublikasida kapital qurilishda baxoni shakllantirish siyosati nimadan iborat? 3. Qurilishda loyixalash necha boskichda amalga oshiriladi? 4. Qurilishning smeta qiymati kanday xarajatlarni o’z ichiga oladi? 5.Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati kanday elementlardan iborat? 6.To’g’rii xarajatlarga nimalar kiradi? 7.To’g’rii xarajatlar kanday aniklanadi? 8.Ustama xarajatlarga kanday xarajatlar kiradi? 9.Ustama xarajatlar kanday aniklanadi? 10. Qurilishning smeta qiymati kanday usullar erdamida aniklanadi?