ҚУРИЛИШ ИШЛАБ-ЧИҚАРИШИДАГИ АСОСИЙ ҲОЛАТЛАР Мавзу режаси: 1. Асосий тушунчалар, қоидалар 2. Техник меъёрловчи ҳужжатлар. 3. Қурилишда иш ҳақи 4. Қурилиш сифатини назорат қилиш Технологик жараён (қурилиш жараёни)-қурилиш майдонида содир бўлиб, натижада тайёр барпо этилган ёки қайта тикланган бино ёки унинг бир қисмини ҳосил қилувчи ишлаб чиқариш жараёнидир. Ишлаб чиқариш жараёни оддий ёки мураккаб бўлиши мумкин. Ҳар қандай ишлаб чиқариш жараёни асосида иш қуроли ва иш предмети ётади. Ишчи иш қуроли билан иш предметига таъсир этиб маълум иш жараёнини ҳосил қилади. Агар қурилиш жараёни бир ишчи ёки бир звено томонидан бажарилиши мумкин бўлса бундай жараён оддий қурилиш жараёни деб аталади. Бир нечта оддий жараёнлардан иборат жараён мураккаб жараёндир. Масалан, бир қаватли саноат биноси устунлари монтажи оддий жараён бўлса, бино каркасини монтаж қилишни мураккаб жараён деб қараш мумкин. Қурилиш жараёнлари механизациялашганлик даражасига нисбатан қисман механизациялашган, тўла механизациялашган ва автоматлаштирилган қурилиш жараёнлари кўринишида намоён бўлиши мумкин. Қурилиш ишлари - қурилиш жараёнлари йиғиндисидир. Қурилишга жалб этилган қишиларнинг улар бажараётган ишлари ҳарактери ва турига нисбатан бўлиниши натижасида қурилиш ишчилари ҳосил бўлади. Қурилиш ишчилари бажараётган ишларининг номига нисбатан номланадилар: бетончилар, бўёқчилар, сувоқчилар, ғишт терувчилар ва бошқалар. Қурилиш ишчиси малакасининг даражаси (разряд) унинг иш қобилияти ва билими бўйича аниқланади. Одатда, ишчига малака даражаси бериш учун унга «Таъриф ва малака бўйича ягона маълумотнома»- ТМЯМ (ЕТКС-единый таърифно-квалификационный справочник) меъёрий ҳужжатига асосан синов иши берилиб ундан имтиҳон қабул қилинади, унинг назарий билими ҳам текширилиб кўрилади. Қурилиш ишчилари звено ёки бригадалар кўринишида фаолият кўрсатадилар. Звено бир ёки бир нечта касбга эга ишчилар гуруҳидир. Звено ҳар хил малака даражасига эга бўлган ишчилардан иборат бўлади. Бунда мураккаб жараёнларни юқори малака даражасига эга бўлган ишчилар, оддий жараёнларни паст малака даражасига эга бўлган ишчилар бажарадилар. Бригадалар таркибида бир нечта звенолар фаолият кўрсатишлари мумкин. Бригадалар мутахассислашган, комплекс ва якуний махсулот берувчи бригадалар кўринишида бўлиши мумкин. Мутахассислашган бригада бир касбга эга бўлган ишчилар гуруҳи: бетончилар, буёқчилар бригадалари. Бригадада 25 тагача ишчилар бўлиши мумкин. Комплекс бригада ҳар-хил касбга эга бўлган ишчилар гуруҳи, бригада таркибида бетончилар, сувоқчилар, дурадгорлар, бўёқчилар ва бошқалар бўлиши мумкин. (Бригадада 50 тагача ишчилар бўлиши мумкин). Якуний маҳсулот берувчи бригадаларда ҳар хил касб мутахассисликка эга бўлган ишчилар, тўпланиб, улар ўз фаолиятлари натижасида тайёр маҳсулотни (бино, иншоот) фойдаланишга топширадилар. Қурилиш ишчилари (звено, бригада) фаолиятларини техник ва таърифий жиҳатдан меъёрловчи тушунчалар мавжуд. Булардан вақт меъёри, иш ҳаки меъёри ва ишлаб чиқариш қобилияти (меъёрига) га таъриф берамиз. Вақт меъёри - звенонинг бирлик иш ҳажмини бажариши учун талаб қилинадиган вақт. Ўлчов бирлиги - одам.соат, машина.соат. Иш ҳаки меъёри - звенога унинг бирлик иш ҳажмини бажаргани учун тўланадиган иш ҳаки. Ўлчов бирлиги - сўм, тийин. Ишлаб чиқариш меъёри - ишнинг мукаммал ташкил этилган шароитида звенонинг бирлик вақт ичида ишлаб чиқарган маҳсулоти ҳажми. Ўлчов бирлиги - м /соат, мингдона/соат, дона/соат ва бошқалар. Қурилиш ишчиларининг иш жойлари улар фаолиятлари давомида ҳаракатланишлари учун ажратилган жойдир. Иш жойида иш предмети, иш қуроли, маҳсулотнинг тайёр бир қисми, ишчи кучи ҳаракатланиши учун эркин (бўш) жой бўлади. Иш жойи ҳарактери ва ўлчамига нисбатан қатор бўлинишларга эга. Бўлак (делянка) - звено учун ажратилган иш жойи майдони. Захватка - бригада учун ажратилган иш жойи майдони. Ярус - бир иш жойида туриб бинонинг тикланиши мумкин бўлган баландлиги (ғишт териш ишлари учун h = 1,2 м). Маълумки, қурилиш маҳсулотининг сифати унинг ишлатилиш соҳасига яроқлилик даражасини билдирувчи хосса-хусусиятлар йиғиндиси билан белгиланади. Қурилиш қатор меъёрий ҳужжатлар (КМК, ГОСТ, ТШ) асосида олиб борилади. «ҚМҚ -қурилиш меъёри ва қоидалари» меъёрий ҳужжатида қурилишни лойиҳалаш, ташкил этиш, ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулотни қабул қилиш ва нархини аниқлаш қоидалари келтирилган. Ҳаракатдаги ҚМҚ қуйидаги 6 қисмдан иборат: 1. Ташкил этиш, бошқариш, иқтисодиёт. 2. Лойиҳалаш меъёрлари. 3. Ташкил этиш, ишлаб чиқариш ва ишни кабул қилиш. 4. Смета меъёрлари. 5. Материал ва меҳнат ресурслари харажатлари меъёрлари. 6. Бино ва иншоотларни таъмирлаш. Қурилишда қатор вақт ва иш ҳақи меъёрлари келтирилган меъёрий ҳужжатлардан ҳам фойдаланилади. ЯМ ва Н (ЕНиР)-ягона меъёр ва нархлар. Бу меъёрий ҳужжатда барча қурилиш, монтаж ишларини бажариш бўйича кабул қилинган звено таркиби, бирлик иш ҳажмлари учун вақт ва иш ҳақи меъёрлари келтирилган. ММ ва Н (ВНиР) -маъмурий меъёр ва нархларда вақт ва иш ҳақи меъёрлари қурилиш ишларининг спецификасига боғлиқликда келтирилган (маъмурият томонидан тузилиши мумкин). ММ ва Н (МНиР) -махаллий меъёр ва нархлар махаллий қурилиш ташкилотлари, меъёрий-изланиш станциялари томонидан тузилиб, унда шу қурилиш худуди хусусиятлари ҳисобга олинади. Қурилишда иш ҳақи. Қурилишда техник ва таъриф меъёрлари асосида ҳақ туланади. Бажарилган иш ҳажми ҳисобланиб техник меъёрий ҳужжат (ЯМ ва Н. КМК) да бирлик иш ҳажми учун келтирилган иш ҳақи меъёридан фойдаланиб, ишбай иш ҳақи қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади. Их = Vи * Ихм Бунда: Их - ишбай иш ҳақи; сум; Vи - иш ҳажми, м , дона. Ихм- бирлик иш ҳажми учун иш ҳақи меъёри, сум. Демак, ишбай ҳақ тўлашда иш ҳақи миқдори бажарилган иш ҳажмига нисбатан тўғри пропорционал равишда ошиб боради. Ишбай ҳақ тўлаш оддий ва мукофотли бўлиши мумкин. Оддий ишбай ҳақ тўлашда, иш ҳақи бажарилган иш ҳажмини ҳисоблаб иш ҳақи меъёрлари бўйича тўғридан-тўғри бахоланади. Мукофотли ишбай ҳақ тўлашда бригада ишга шартнома асосида киришиб, асосий иш ҳақига кушимча бажарилган ишнинг сифатига, бажарилиш муддатига боғлиқликда мукофот ҳам олади. Мукофот миқдори асосий иш ҳақининг 40% миқдоридан ошмаслиги зарур. Мукофот миқдори қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади. Тф М = Их * (1- -----) * n Тм бунда М - мукофот пули миқдори, сум; Их -асосий иш ҳақи миқдори, сум; Тф -ишнинг факт бўйича бажарилган муддати, смена; Тм -ишнинг меъёрий бажарилиш муддати, смена; n -ишнинг бажарилиш сифатини ҳарактерловчи коэффициент, иш «5» бахога топширилса n=3%, иш «4» бахога топширилса n=2%. Таъриф сеткаси асосида ишчининг ишлаган иш соати бўйича ҳисобланган иш ҳақи вақтбай иш ҳақи деб аталади. Таъриф сеткада ишчининг малака даражасига мос таъриф коэффициенти берилган. Хукумат томонидан белгиланган энг кам микдор ойлик (соатликни ҳисоблаб топиш мумкин) иш ҳақи миқдори ва таъриф коэффициенти асосида вақтбай иш ҳақини аниқлаш мумкин. Қурилишда 6 та малака даражаси мавжуд булиб, кейинги 5 та малака даражасининг 1 чи малака даражасига нисбатан таъриф коэффициентлари аниқланган. Малака даражаси 1 2 3 4 5 6 Таъриф коэффициенти Айрим холларда мукофотли вақтбай ҳақ тўлаш ҳам мумкин, бунда ишчига унинг илгор фаолиятини ҳисобга олиб мукофот берилади. Қурилиш монтаж ишлари сифатини бошқариш - бу КМИ нинг сифатли бажарилиши учун шароит яратиш ва назорат қилишдир. Сифатни назорат қилишнинг қатор боскичлари мавжуддир. 1. Бирламчи назорат-қурилиш майдонига келтирилган материал, буюм ва конструкциялар ГОСТ, ТШ асосида ташқи текширувдан утқазилади. 2. Лаборатория назорати-қурилиш материаллари, буюмларининг сифат ҳарактеристикалари лаборатория жиҳозларида синалади, хулосалар қилинади. 3. Геодезик назорат - бажарилган КМИ сифати геодезик асбоблар, жиҳозлар ёрдамида назорат қилиб борилади. 4. Маъмурий назорат - КМИ бажарилиши сифати авторлик, буюртмачи, бош пудрат курувчи ташкилот томонидан назорат қилинади. Давлат қурилиш назорати-КМИ сифати «Давлат архитектура қурилиш назорати» ва унинг топшириги билан лойиҳа институтлари томонидан назорат қилинади. Қурилишда юкларни ташиш. Транспортлар. Қурилиш-монтаж ишларининг тухтовсиз давом этиши қурилиш материаллари, буюмлари ва конструкцияларининг такомиллаштирилган график асосида, уз вақтида ташиб келтирилишига боғлиқ. Қурилишда транспорт харажатлари қурилиш умумий таннархининг 18-20% ни ташкил этади. Маълумки, транспорт воситаларини, уларнинг ҳаракат йўлларини тўғри танлаб, юклаш ва тушириш жараёнларини комплекс механизациялаб, транспорт воситаларидан рационал фойдаланиб бу харажатлар мисколини минимумга етқазиш мумкин. Қурилишда юк ташишни қатор техник иқтисодий факторларга (ташиш масофаси, юкнинг тури ва ҳарактери,...) таяниб мутахассислашган (факат бир турдаги транспортда ташиш) ва аралаш (бир неча тур транспортлардан фойдаланиб ташиш) юк ташишга бўлиш мумкин. Юк ташиш интенсивлиги (суръати) юк айланиши ва юк оқими тушунчалари билан ҳарактерланади. Юк айланиши - маълум вақт оралигида (соат, смена) омбордан объектга ёки бир объектдан иккинчи объектга ташилган юк оғирлиги (тон). Юк оқими-бирлик вақтда йўлнинг маълум қисмидан юкларнинг олиб утилиш сурати (тон). Қурилишда йўлнинг қурилиш объектига нисбатан жойлашганлигига нисбатан ички ва ташқи транспорт турига бўлинади. ташқи транспорт қурилиш майдонини ташқи манбалар билан боғлаш учун хизмат қилади. Ички транспорт юкларни қурилиш майдони чегарасида бир жойдан иккинчи жойга кўчириш учун хизмат қилади. Бугунги кунда қурилишда қуйидаги замонавий транспортлардан фойдаланилади. темир йўл транспорти; автомобиль транспорти; сув транспорти; ҳаво транспорти; осма-сим арқонли транспорт; пневматик (ҳаво босими ёрдамида) транспорти ва бошқалар. Турар жой ва жамоат биноларини қурилишда қурилиш материаллари буюмлари ва конструкцияларини ташиб келтиришда автомобиль транспортидан кенг фойдаланилади. Саноат бинолари қурилишида темир йўл транспортидан фойдаланилади. Энг арзон транспорт тури-сув транспортидир. Бундай транспорт туридан қурилиш объектининг географик жойлашиш шароитидан келиб чиқиб дарё, денгиз каби сув йўллари мавжуд бўлса фойдаланилади. Қурилиш материаллари ва буюмларини етқазиб бериш кийин бўлган шароитларда ҳаво транспортидан (вертолет) фойдаланилади. Қувур йўлли (трубопроводный) транспортда сочилувчан ва донабай қурилиш материаллари доимий талаб қилинадиган жойларга кўчирилади (карьердан материал сифатини бойитадиган заводларга ёки бундай заводлардан омборхоналарга). Осма арқонли транспорт туридан сувли тусик, жарликлар мавжуд шароитларда қурилиш юкларини кўчиришда кенг фойдаланилади. Автомобиль ва трактор транспорти. Трактор транспортидан автомобиль транспортига нисбатан кам фойдаланилади. Тракторлар тасма занжир, ва шина оёқли булиб, улар прицеп, ярим прицеп ва трейлерлар билан биргаликда ишлайди. Шина оёқли тракторлар тасма занжир оёқли тракторлардан тезлиги ( 40 км/соат), чакконлиги, ҳар қандай йўлда ҳаракатлана олиши билан ажралиб туради. Қурилишда автомобиль транспорти турлари - самосвал (агдарма машина)дан кенг фойдаланилади. Унда тош, чакик тош, қум, грунт, бетон ва бошқа материаллар ташилади. Бундай машиналарнинг юк кутариш қобилияти 3.5-40 тонна, кузов ҳажми 5-21,7 м3 чегарасида узгаради. Автомобиль- самосаваллар кўндаланг кесими тўғри бурчакли, тогорасимон, ярим овал кўринишидаги кузовларга эга бўлиши мумкин. Кузовлар одатда (кўпчилик холларда) орқадан бўшатилади. Автомобиллар прицеплар ва ярим прицеплар билан биргаликда ишлашлари мумкин (шатакка тортиш принципида). Прицеплар ва ярим прицеплар, уларда ташиладиган конструкцияларнинг тури, кўриниши ва улчамига мос равишда махсус мосламалар (кассеталар) билан жиҳозланадилар. Шу йўл билан махсус факат бир турдаги конструкциялар ташишга мулжалланган транспортлар ҳосил қилинади. Буларга Девор панелларини ташишга мулжалланган панеловоз, стропил фермаларни ташишга мулжалланган фермавоз каби транспорт турларини мисол тарикасида келтириш мумкин. Автомобиллар учун йўллар. Маълумки, қурилишда доимий, агар улар мавжуд бўлмаса вақтинчалик автомобиль йўлларидан фойдаланилади. Майдон ичидаги йўллар икки карама- карши катновни таъминлайдиган даражада бўлади. Автомобиль йўли учун ажратилган ер участкаси бир нечта полосадан иборат булиб, уларнинг ҳар бири уз тавсиясига эга (1-расм). 1-расм. Автомобиль йўли кўндаланг кесимининг кўриниши. Автомобиль йўлларидан узок муддатда фойдаланиш шартларидан бири - грунт асос ва йўлнинг ҳаракатланиш учун мулжалланган қисми материалларининг сифатини таъминлашдир. Қурилиш майдонида аксарият холларда вақтинчалик йўллардан фойдаланилади. Капитал йўл копламаси сифатида цемент-бетонли, асфальт-бетонли, шебен кали, грунтли, шағалли тўшамалардан фойдаланилади. Йўл копламаси сифатида йигма темир-бетон плиталаридан ҳам кенг фойдаланилади. Саноат бинолари конструкциялари асосан темир йўл транспортларида ташилади. Темир йўллар тор ва меъёрдаги изли (колея) бўлиши мумкин. Тор изли йўлнинг эни 750 мм, меъёрий изли йўлнинг эни 1524 мм бўлади. Темир йўл элементлари ( рельс, шпал) ҳаракатланадиган составнинг оғирлигидан келиб чиқиб танланади. Одатда 1 км йўлга 1440, 1600 ва 1840 шпал ўрнатилиши мумкин. Шпаллар ораси шебенкали, шағалли балластлардан тулдирилади. Қурилиш материаллари ва буюмларини темир йўлда ташиш учун платформа, ярим вагонлар (60 тоннагача юкни кутаради), цистерна, трайлерлардан фойдаланилади. Юклаш-тушириш ишларини комплекс механизациялаш қурилиш ишлаб-чиқаришни жадаллаштиришнинг муҳим фактори булиб, меҳнат унумдорлигининг ошишига сабаб бўлади. Қурилиш юклари юклаш, тушириш ва етқазиб бериш усулига нисбатан донабай (йигма темир бетон, металл, томоноч конструкциялари, томоноч, металл, қувур, технологик жиҳозлар), майда донабай, яшикларга терилган, пакетларга йигилган, сочилувчан, богловчи материаллар каби юкларга бўлинади. Қурилишда жуда кўп махсус юклаш-тушириш машина ва механизмлари мавжуд. Бундан ташқари қурилиш монтаж ишларини бажарувчи (эксквотор, кран) баъзи механизмларда ҳам етарли даражада юклаш-тушириш ишлари бажарилади. Юклаш тушириш машиналари ишчи органларининг ҳаракатига қараб узлукли (циклли) ва узлуксиз ишловчи машиналарга бўлинади. Узлукли иш принципида ишловчи машиналарга шина ва тасма занжир оёқли бир ковшли эксковоторлар, текисловчи эксковоторлар, бир ковшли универсал юклагичлар, автоюклагич, шина оёқли электроюклагич, махсус юклагичлар киради. Уларда сочилувчан материаллар, грунт юкланади. Бундан ташқари узлукли иш принципида ишловчи, донабай материалларни юклаб- туширувчи машиналар ҳам мавжуд. Бундай машиналарга узи юрар, минорали кранлар, эксковотор-кранлар, автомобиль-кранлар, бир ковшли юклагичлар мисол бўла олади. Узлуксиз иш принципида ишловчи машиналарга кўп ковшли юклагичлар, конвейерлар мисол бўла олади. Чангсимон материаллар (цемент) пневматик жиҳозларда ҳам юкланиши мумкин. Чангсимон материалларнинг қувурлар бўйича ҳаво босими ёрдамида узатилиши атроф муҳитни мухофаза қилишда муҳим рол ўйнайди. Назорат саволлари: 1.Қурилиш ишлаб чиқариш технологияси фанида қандай асосий тушунчалар мавжуд? 2.Қурилишни техник меъёрлаш нима ва унда қандай меъёрловчи ҳужжатлардан фойдаланади? 3.Қурувчи ишчига малака даражаси қандай тартибда берилади? 4.Қурилишда иш ҳақини тўлашнинг қандай усуллари мавжуд? 5.Қурилиш монтаж ишлари сифатини назорат қилиш қандай боскичларда амалга оширилади? 6. Технологик жараён тушунчасига таъриф беринг 7. Звено, бригада тушунчаларига таъриф беринг. 8. Мукофотли иш бай ҳақ тўлашда мукофот миқдори қандай ифода ёрдамида аниқланади? 9. Қурилиш ишлари сифатини геодезик назорат қилишда қандай асбоблардан фойдаланилади. 10. Бугунги кунда қандай транспорт турларидан фойдаланилади? Таянч иборалар Қурилиш ишлаб-чиқариши,технология,технологик жараён, оддий жараён, мураккаб жараён, қурилиш иши, звено, бригада, комплекс бригада, қурилиш ишчиси, малака даражаси, вақт меъери, иш ҳақи меъери, ишлаб- чиқариш меъери, бўлак, захватка, ярус, қурилиш меъери ва қоидалари, ЯМваН, ММваН, иш ҳақи, ишбай, вақтбай, мукофотли ишбай,тариф сеткаси, тариф коэффициенти, сифатни назоратлаш, бирламчи назорат, лаборатория назорати, геодезик назорат, маъмурий назорат, юк ташиш интенсивлиги, юк оқими, автомобил транспорти, трактор транспорти. Адабиётлар : 1. Бадьин Г.М. Мещаниқов А.В. "Технология строительного производства" Ленинград, СИ, 1997 г. 606 стр. 2. Атоев С.С., Луцкий С.Я. Технология механизация и автоматизация строительного производства. М.СИ. 1984г. 3. Атоев С.С. Данилов Н.Н., Прогнин В.В. Технология строительного производства. М.СИ. 1984 г.