ҚУРИЛИШДА БАҲОНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ УМУМИЙ МАСАЛАЛАРИ. ҚУРИЛИШДА НАРХЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ. 2.1. Объект қурилишининг шартномавий нархлардаги баҳоси 1.2.Лойиҳани дастлабки босқичини амалга оширишда қурилиш объекти баҳосини аниқлаш 1.3. Қурилишнинг бошланғич баҳосини жорий нархларда (ресурс усулида) аниқлаш 1.1. Объект қурилишининг шартномавий нархлардаги баҳоси Шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари молиялаштиришнинг марказлаштирилган ва шу каби манбалари ҳисобига амалга оширилаётган янгидан қурилаётган, кенгайтирилаётган, реконструкция қилинаётган ва қайта техник жиҳозланаётган корхоналарни, бино ва иншоотларнинг капитал таъмири ва капитал реконструкцияси (қурилиш), шунингдек бино ва иншоотларнинг жорий таъмирланишида қурилиш баҳосини шартномавий жорий нархларда аниқлаш бўйича асосий қоидаларни белгилаб беради. Шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари мулкчилик ва хўжалик юритиш шаклидан қатъий назар буюртмачилар (инвесторлар), пудратчи ташкилотлар, шунингдек инвестицион жараённинг бошқа қатнашчилари томонидан қурилиш объектининг баҳосини жорий нархларда аниқлашлари учун фойдаланишга мўлжалланган. Шаҳарсозлик нормалари ва қоидаларида келтирилган қурилиш баҳосини аниқлаш қоидалари қурилиш қайси - пудрат ёки хўжалик – усулда амалга оширилаётганига боғлиқ эмас. Объект қурилишининг шартномавий нархлардаги баҳоси: -“қурилиш” жараёнида зарур бўлган барча харажатлар нархининг ҳисоблаш (калькуляцияси); -ўхшаш объект ёки лойиҳа (ишчи лойиҳа)га мувофиқ зарур бўлган қувват бирлиги учун сарфланадиган солиштирма харажатлар нархи асосида белгиланувчи пул маблағларининг умумий суммасидир. Дастлабки нарх – танлов савдолари предметининг буюртмачи ёки унинг буюртмасига кўра лойиҳа ёки ихтисослашган ташкилот томонидан белгиланувчи нархи. Шартномавий жорий нарх – танлов савдолари предметининг танлов савдолари натижаларига кўра белгиланувчи нархи. Қурилиш нархини белгиланиши учун асос бўлиб қуйидагилар хизмат қилади: қувват бирлиги учун сарфланган солиштирма харажатлар, шунга ўхшаш объектлар нархи, лойиҳа (ишчи лойиҳа) ва ишчи ҳужжатлар, шу жумладан чизмалар, қурилиш ва монтаж ишлари ҳажмининг рўйхати, ресурслар сметаси, ускуналар спецификацияси ва рўйхати, қурилишнинг ташкиллаштирилиши ва кетма-кетлиги бўйича қурилиш ташкилотида қабул қилинган асосий қарорлар ва шунингдек, лойиҳа материаллари бўйича тушунтириш хатлари; Шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари (ШНҚ)нинг 4-қисми асосида ишлаб чиқазиладиган “Смета нормалари ва қоидалари” ҳамда асбоб- ускуналар, мебел ва инвентарларни сотиш, лимитланган ва бир марталик нархлашни амалдаги смета нормалари (нормалар). Лойиҳа амалга оширилишининг турли шароитлари ва босқичларида қуйидагилар аниқланиши мумкин:  объектнинг ДТИА (ДТИҲ), ТИА (ТИҲ), ишчи лойиҳа (ИЛ) босқичларидаги жорий нархлардаги баҳоси;  буюртмачи томонидан танлов савдолари ўтказиш ёки пудратчи билан дастлабки музокаралар олиб бориш учун қўлланиладиган объектнинг жорий нархлардаги дастлабки нархи;  объектларнинг ёки уларнинг маълум қисмининг пудратчи ташкилотлар томонидан белгиланган нархдаги баҳоси (танлов асосида ўткзалидиган савдоларда қатнашиш учун таклиф этилган нарх);  қонунчиликда кўзда тутилган ҳолатларда танлов савдолари ўтказилмасдан туриб белгиланган объектнинг жорий нархлардаги баҳоси. Бозор муносабатларида марказлашган ёки уларга тенглаштирилган манбалар ҳисобига қурилаётган объектларнинг жорий нархлардаги шартномавий баҳосини белгилаш, одатда, танлов асосида ўтказиладиган савдо натижасига асосланиб амалга оширилиши лозим. Объектнинг танлов савдолари натижаларига асосланиб белгиланган жорий нархлар бўйича шартномавий баҳоси танлов савдосини ўтказиш тартиби бузилганлиги аниқланганида ёки шартномада аввалдан кўрсатилган сабабларга кўра амалдаги низомга мувофиқ равишда қайта кўриб чиқилиши мумкин. дастлабки техник-иқтисодий асослаш ёки техник-иқтисодий ҳисоблаш (кейинги ўринларда ДТИА (ДТИҲ) деб аталади) - лойиҳани оқилона жойлаштириш ва амалга оширишнинг энг самарали техник, ташкилий ва иқтисодий ечимини танлашни, умуман лойиҳанинг чекланган қийматини, шу жумладан уни амалга оширишнинг вариантларини ва мумкин бўлган схемаларини кўриб чиқиш асосида технологик асбоб-ускуналар қийматини асословчи ҳужжат; якуний техник-иқтисодий асослаш ёки техник-иқтисодий ҳисоблаш (кейинги ўринларда ТИА (ТИҲ) деб аталади) - инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг танлов савдолари асосида аниқланган якуний, энг самарали техник, ташкилий ва молиявий-иқтисодий ечимларини белгиловчи ҳужжат; ишчи лойиҳа - чекланган қиймат ва иш ҳужжатларига эга бўлган асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлар билан тасдиқланадиган қисмдан иборат ҳужжат; халқаро молиявий ва иқтисодий институтлар (кейинги ўринларда ХМИИ деб аталади) - халқаро иқтисодий муносабатларни, шу жумладан валюта-кредит муносабатларини тартибга солиш мақсадида давлатлараро битимлар асосида ташкил этилган институтлар; Ривожланишга Расмий Кўмаклашиш (РРК) линияси бўйича имтиёзли кредитлар берадиган хорижий ҳукумат молиявий ташкилотлар (кейинги ўринларда ХҲМТ деб аталади). 1.2. Лойиҳани дастлабки босқичини амалга оширишда қурилиш объекти баҳосини аниқлаш Лойиҳанинг дастлабки босқичларини (ДТИА, ДТИҲ, ТИА, ТИҲ) амалга ошириш жараёнида қурилиш объектининг жорий нархлардаги баҳосини аниқлаш учун амалга оширилган ўхшаш лойиҳаларнинг нархлари тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланиш тавсия этилади. Ҳажмий-режалаштириш ва конструктив ечимларга боғлиқ равишда ўхшаш объектларни танлашда қувват бирлиги учун сарфланган капитал маблағларнинг солиштирма миқдорини ҳисобга олиш зарур. Ўхшаш объект бўйича маълумотлар бўлмаган ҳолларда, лойиҳа ва қурилиш ташкилотларининг архивлари ёки буюртмачиларнинг маълумотлар базасидан олинган ва аввалроқ лойиҳалаштирилган ва қурилган объектлар бўйича кўрсаткичларга асосланган ҳолда ўхшаш лойиҳа танланиши мумкин. Қурилиш объектининг жорий нархлардаги баҳосини дастлабки босқичларда буюртмачи (инвестор)нинг ўзи мустақил ёки танлов асосида танлаб олган лойиҳа (инжиринг, консалтинг) ташкилоти аниқлаши мумкин. Лойиҳа (инжиринг, консалтинг) ташкилоти томонидан объект қурилишининг ҳисоблаб берилган нархи тавсия тариқасида берилади. Лойиҳани дастлабки босқичда амалга оширишда тавсия қилинган нархдан фойдаланиш тўғрисидаги қарорни буюртмачи қабул қилади. Таққослаш ва таҳлил натижалари асосида ишларнинг тури бўйича қурилиш нархининг тузилмасига тузатишлар киритилади ва объектнинг жорий нархлардаги баҳоси аниқланади. Қурилишнинг жорий нархлардаги баҳоси дастлабки босқичда бинонинг алоҳида элементларининг нархи асосида ҳам аниқланиши мумкин. “Бино элементи” тушунчаси турли лойиҳаларда бир хил вазифани бажарувчи бинонинг қисмини англатади. Пойдеворлар, деворлар, том, пардозлаш ва ҳоказолар учун “элемент”лар ажратиб кўрсатилади. Бунда бинонинг тури ва вазифасига боғлиқ равишда қўлланиладиган элементларнинг сони ўзгариши мумкин. Ушбу методнинг татбиқ қилиниши бинонинг айрим элементлари нархи тўғрисидаги маълумотларни мунтазам кузатиб боришни ва уларнинг банкини яратишни талаб қилади. Қурилиш ҳажмини аниқлаш қоидалари 1. Бинонинг чордоғ томли ер усти қисмининг қурилиш ҳажмини, бинонинг цокольдан юқори биринчи қават даражасида ташқи чизиғи бўйича горизонтал кесими майдонини бинонинг айнан биринчи қават полидан то чордоғ томининг иситгичигача бўлган бутун баландлигига кўпайтириш орқали аниқлаш лозим. Бинонинг чордоғ томсиз ер усти қисмининг қурилиш ҳажмини, вертикал кўндаланг кесими майдонини кесим майдонига перпендикуляр йўналишда, цокольдан юқори биринчи қават даражасида олдинги деворлар сиртлари орасидаги ўлчанган бино узунлигига кўпайтириш билан аниқлаш лозим. Вертикал кўндаланг кесим майдонини, деворларнинг ташқи сиртини айланма ўлчами бўйича, томнинг юқори чизиғи бўйича ва қават тоза полининг даражаси бўйича аниқлаш лозим. Кўндаланг кесим майдонини ўлчашда деворлар сиртидан чиқиб турган архитектуравий қисмларни, ҳамда ботиқликларни ҳисобга олмаслиз керак. Бинода майдони турли ўлчамдаги қаватлар мавжуд бўлганда, бино ҳажмини унинг қисмларининг ҳажмлари йиғиндиси сифатида аниқлаш лозим. Шунингдек агар бино қисмлари тузилиши ёки конструкцияси бўйича бир-биридан қаттиқ фарқ қилган ҳолларда, бинонинг ҳажмини қисмларга бўлиб ҳисоблаш зарур. Бино ҳажми қисмларга бўлиб ҳисобланганида чегара девор ўзининг баландлиги ёки конструкцияси бўйича тўғри келадиган бино қисмига тегишли ҳисобланади. 2. Томнинг ташқи чизиғидан чиқиб турган чироқларнинг қурилиш ҳажми бино қурилиш ҳажмига киритилади. 3. Пешайвон, тамбур ва бинонинг фойдали ҳажмини кўпайтирувчи бошқа қисмларини алоҳида ҳисоблаш ва бинонинг умумий ҳажмига қўшиш лозим. Лоджия (бир томони очиқ айвон)лар ҳажми бино ҳажмидан чиқариб ташланмайди. Ўтиш йўллари, портчалар, ҳамда очиқ ва ёпиқ балконлар ҳажми бино ҳажмига киритилмайди. 4. Жамоат ва турар жой биноларининг техник қаватларини бинонинг ҳажмига киритиш лозим. 5. Мансард қават (оғма болохона) ҳажмини унинг пол даражасидаги деворлар ташқи айланмаси бўйича мансарднинг горизонтал кесими майдонини мансард полидан чордоғ ёпинчиғининг тепа қисмигача бўлган баландликка кўпайтириш орқали аниқлаш лозим. 6. Ертўла ва ярим ертўлалар ҳажмини ертўланинг цокольдан юқори, биринчи қават даражасидаги горизонтал кесимини тоза полдан биринчи қаватнинг тоза полигача бўлган ўлчам узунлигига кўпайтириш орқали аниқлаш лозим. Бино ичида устидаги деворсиз ертўла қилинганида, майдонни унинг тепасидаги ёпинчиғи даражасида ертўла ташқи айланмаси бўйича аниқлаш лозим. 7. Ертўлали ёки ярим ертўлали биноларнинг умумий қурилиш ҳажмини мазкур илованинг 1-5 бўлимларига мувофиқ ҳисобланган бинонинг ер усти ҳажми ва 6 бўлимига мувофиқ ҳисобланган ертўла (ярим ертўла) ҳажми йиғиндиси сифатида аниқлаш лозим. 8. Деворларни ташқи айланмаси бўйича ўлчаш амалга оширилганда унинг сувоғи ва безаги қалинлиги ҳисобга олиниши лозим. 1.3. Қурилишнинг бошланғич баҳосини жорий нархларда (ресурс усулида) аниқлаш Объектнинг жорий нархлардаги бошланғич баҳоси амалдаги низомга мувофиқ буюртмачилар ёки уларнинг топшириғига кўра лойиҳа ёки ихтисослашган ташкилот томонидан прогноз жорий нархлар ва ресурслар тарифлари учун харажатлар калькуляциясига асосланган ресурс методи ёрдамида ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 14.04.2004й. 02-7-11-сонли баённомасининг қарорига кўра марказлаштирилган манбалар ҳисобига молиялаштирилаётган объектнинг дастлабки баҳоси Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитаси қошидаги Давлат экспертиза органларида албатта экспертизадан ўтказилиши керак. Ресурс методида қуйидаги харажатлар аниқланади: - қурувчи-ишчилар меҳнатининг харажатлари; - қурилиш машиналари ва механизмларини эксплуатацияси бўйича харажатлар (машинистларнинг маоши ҳисобга олинади); - транспорт ва тайёрлаш-омбор харажатлари билан қўшиб ҳисобланган материал, конструкция ва маҳсулот сотиб олиш бўйича харажатлар - транспорт ва тайёрлаш-омбор харажатлари билан қўшиб ҳисобланган ускуна, мебель, инвентарь сотиб олиш бўйича харажатлар; - ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган бошқа харажатлар; - пудратчининг бошқа харажатлари; - буюртмачини бошқа харажатлари (Вазирлар Маҳкамасининг 12.09.2009 й.395-сон қарорини 2-иловасига асосан фойдаланишга “тайёр ҳолда топшириш” (“под ключ”) қурилишини буюртмачи харажатларига пудратчи жавобгар бўлади. Қурилиш объектининг жорий нархлар бўйича бошланғич босқичдаги дастлабки баҳосини аниқлаш буюртмачи томонидан мустақил равишда ёки унинг буюртмасига кўра қуйидаги ташкилотлар томонидан бажарилиши мумкин: - лойиҳа институти; - ихтисослашган инжиринг ёки консалтинг компаниялари, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг Капитал қурилишда иқтисодий ислоҳотлар ва нархларни шакллантириш маркази. Ихтисослашган инжиринг ёки консалтинг компаниялари, Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш қўмитасининг Капитал қурилишда иқтисодий ислоҳотлар ва нархларни шакллантириш маркази томонидан аниқланган қурилиш объектининг жорий нархлар бўйича бошланғич босқичдаги дастлабки баҳоси тавсия тариқасида берилади. Қурилишда лойихалаштиришни ташкил этиш: 1. Лойихалаштириш даврлари ва босқичлари, 2. Лойиҳалаштириш ҳужжатларининг таркиби, 3. Лойиҳалаштириш ташкилотларининг турлари. Ҳар қандай бино ёки иншоотни қуриш олдиндан ишлаб чиқилган лойиҳа- деб - бу ўзида келажакда қурилиши режалаштирилаётган объектни технологик, архитектура-режалаштириш хамда конструктив таркибий ечимлар, техник-иқтисодий хисоблар, смета ва зарур бошқа маълумотларни хам график ва хам матн кўринишида мужасам этган материаллар тўпламига айтилади. Лойихалаштириш -тузилиши ҳужжатига мувофиқ амалга оширилади. Лойихалаштириш босқичи- бу қурилиш ишларини амалга оширишнинг биринчи ва жуда муҳим босқичидир. Лойиҳалаштириш мавжуд бўлмаган объектни ҳақиқатда яратишга имкон берадиган объектнинг дастлабки тавсифини яратишга қаратилган ҳаракатлар жараёнини акс эттиради. Лойихалаштиришнинг асосий мақсади биноларни қуриш учун техник ҳужжатлар тўпламини ишлаб чиқишдир. Қуйида лойиҳалар такрорланувчанлиги билан ажралиб туради: Индивидуал (якка) лойиҳалар (масалан, Самарқанд шахри Ўзбекистон кўчасида “Mironkul Group” ташкилоти томонидан қурилаётган 16 қаватли турар-жой биноси). Қайта қўлланилган (масалан, Финляндияда ва Санкт- Петербургда аналоги бўлган Тошкентдаги “Xumo arenasi” Муз саройи) ва намунали (оммавий серияли турар-жой бинолари). Лойиҳалаштириш - бу мутахассислар жамоаси томонидан ўзаро боғлиқ ишларни бажариш жараёни бўлиб, унинг натижасида бино ва иншоотлар мажмуаларини қуриш ёки реконструкция қилиш учун лойиҳа ҳужжатлари ишлаб чиқилади. Қурилиши режалштирилаётган бинонинг эксплуатация ва техник-иқтисодий кўрсаткичлари лойиханинг сифатига боғлиқ бўлади. Қурилишдаги техник-иқтисодий кўрсаткичлар-ТИК бинони лойихалштириш жарёнида архитектура-режалаштириш хамда конструктив ечимларни таққослаш ва энг мақбул вариантни танлаш учун ишлатилади. ТИК - ҳар бир бино учун алохида ҳисоблаб чиқилиб, иқтисодий жиҳатдан самарали ечимни танлашда ёрдам бериши керак. Яшаш майдони - бинодаги барча яшаш хоналари майдони йиғиндиси. Бир қаватдаги майдон қаватлар сонига кўпайтирилади. Яшаш майдонига ошхона ва сан.узлларнинг майдони кирмайди. Умумий майдони - зинапоялар ва лифтдан ташқари барча хоналарнинг майдони. Қурилиш майдон - ер юзасидаги бино эгаллаган майдон. Қурилиш ҳажми - ер юзасидаги бино эгаллаган майдондан баландликка қадар ҳосил бўлган майдон хажми. Қурилиш учун лойиҳалаштириш ҳужжатларини ишлаб чиқариш бино ва иншоотлар қури-лишига ажратилган ва тасдиқланган инвестиция маблағлари хисобига амалга оширилади. Технико-экономическое обоснование (ТЭО) Техник-иқтисодий асос - бу инвестиция лойиҳасининг мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлигини кўриб чиқишга имкон берадиган дастлабки маълумотлар ва асосий техник хамда ташкилий ечимлар, ҳисоб-китоблар, смета ва бошқа кўрсаткичларни ўз ичига олган ҳисоб-китоб ва таҳлилий ҳужжатлар тўплами. Техник-иқтисодий асос тасдиқдан ўтгандан сўнг ишчи ҳужжатлар (рабочая документация) ишлаб чиқилади. Лойихалаштиришнинг 2 босқичи мавжуд: Биринчиси лойиҳа олди босқичи: Ташкилий-техник тайёргарлик: - бош муҳандис ва лойиҳа архитекторини тайинлаш Лойиҳавий ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун масъул шахс ГИП (бош лойиҳа муҳандиси) бўлиб, у лойихалаштириш жадвалини тузади, ихтисослаштирилган гуруҳлар учун лойиҳанинг қисмларини боғлайди ва бажарилишини мувофиқлаштиради ва амалдаги қоидаларга мувофиқ шакллантиргандан ва экспертизадан ўтказгандан сўнг, лойиҳа ҳужжатларини буюртмачига топширади. - лойиҳа гуруҳларини тузиш ва мавжуд жамоаларга топшириқларни белгилаб бериш; - қурилиш майдонига бориш; - маълумотларни тўплаш ва архив материалларини ўрганиш; - лойихалаштиришнинг техник-иқтисодий асосини ўрганиш; - буюртмачи билан лойихалаштириш топшириқларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш; - муҳандислик тадқиқотлари учун топшириқлар бериш;* - лойиҳанинг қисмларини ишлаб чиқиш учун вазифаларни тайинлаш; - ажратилган ер майдонини расмийлаштириш; *Муҳандислик тадқиқотлари худуднинг ва қурилиш майдончасининг табиий ҳолатини ўрганиш мақсадида ўтказилади ва қуйидаги турларга бўлинади: - геодезик тадқиқотлар баландликлар, мавжуд муҳандислик тармоқлари, яшил майдонлар, йўл қурилиши ва бошқаларни кўрсатиб, ҳудуднинг табиати ва топографиясини белгилайди. - геологик ва гидрогеологик тадқиқотлар ер ости сувларининг сатҳи ва агрессивлигини ҳисобга олган ҳолда тупроқнинг сиғими, тузилиши, хусусиятлари ва ҳолатини аниқлайди; - гидрометеорологик тадқиқотлар ёрдамида дарёлар, кўллар, сув омборлари ҳавзалари, ҳаво ҳарорати ва намлиги, ёғингарчилик, қор қоплами, тошқин сувлари, шамол кўтарилиши ва ҳ.к. ҳолати аниқланади. - экологик тадқиқотлар атроф-муҳитнинг ҳолати ва келажакдаги бино ва иншоотларнинг унга таъсирини аниқлайди; Ҳавонинг ифлосланиш даражаси, чиқиндиларни йўқ қилиш усуллари, кейинчалик мелиоративация ёки утилизация қилиш учун тупроқ ва ўсимлик қопламининг ҳолати башорат қилинади. Иккинчи босқич “Лойихалаштириш босқичи” бўлиб икки босқичда амалга оширилади. а) Лойиҳа хужжатлари- Проектная документация 1- босқич: - лойихалаштириш қарорларини мувофиқлаштириш; - лойиҳани ишлаб чиқиш; - лойиҳани кўриб чиқиш лойиҳа ташкилотининг бошқарув кенгашида амалга оширилади; - лойиҳани расмийлаштириш; - лойиҳа экспертизаси; - лойиҳани тасдиқлаш. Лойихалаштириш ҳужжатлари. Бу лойихалаштиришнинг хажми жихатидан катта қисми бўлиб, қайси объектни қуриш режалаштирилаётгани тўғрисида тасаввур берадиган қурилиш объекти тасвирининг техник