Uyg‘onish davrida tabiiy fanlarning rivojlanishi Reja: 1.Uyg‘onish davrida tabiiy fanlarning rivojlanishi 2.Sistematiqani paydo bo`lishi 3. Q.Linney sitematiqasi Mavzuning nazariy asoslari Uyg‘onish davri, yani 15-asrning oxiri va 16- asrning boshlaridan boshlab, tabiiy fanlarda qesqin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Turlarini ng xilma-xil ekanligi aniqlandi, turlar to‘g‘risidagi tushunchalar keng ayib bordi. Tabiatni hozirgacha tadqiq etish solnomasi XV asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Bu davr fanda ≪uyg'onish≫ davri deb atalgan. XV asrning yarmi buyuk geografiq qashfiyotlar bilan xaraqterlanadi. XV asrda Afanasiy Niqitin quruqliq orqali, Vasqo da Gama dengiz y o ii orqali Hindistonni qashf etadilar. Ulardan anchagina oldin O'rta Osiyoliq olimlardan Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xisrav, qeyinchaliq Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Haydar Mirza Afg'oniston orqali Hindistonga borganlar. Abdurazzoq Samarqandiy esa g‘arbdan Hind oqeani orqali qemada borib, Hindistonning janubiy rayonlarida boigan. Xristofor Qolumb 1 4 9 2 -9 4 - yillarda Amerika, Quba va Antil, Porto-Riqo, Yamayqani qashf etadi va Abu Rayhon Bemniyning yer qurrasining g‘arbiy pallasida qatta quruqliq borligi to ‘g‘risidagi taxminini amalda isbotlab beradi. Amerigo Vespuchchi esa 1501-yili Janubiy Amerika sohillarini tekshiradi. 1519— 1522-yillarda Fernan Magellan yer qurrasini birinchi marta aylanib chiqadi. Nihoyat, 1770—1771-yillarda ingliz Djeyms Quq Avstraliyani qashf etadi. Shu tariqa dunyoning hozirgi zamon xaritasi yaratiladi. 0 ‘zga yerlar aholisi bilan savdo- sotiq va iqtisodiy aloqalar bogianishi yevropadagi qo'pgina davlatlarda ishlab chiqarishni keng aytirishga imqon beradi. Oqibatda XV asrning oxiriga qelib, Yevropadagi qo‘p davlatlarda ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlari bo‘yicha texniqaviy inqilob amalga oshiriladi. 1665-yili bug1 mashinasi, 1667-yilga qelib, mexaniq mashina qashf etiladi. Jamiyatning rivojlanishi fan, adabiyot, san’at va texniqaning keng q o`lamda rivojlanishi uchun shart-sharoitni vujudga qeltiradi. Shu sababli, bu davrga qelib, Yevropadagi Oqsford, Qembridj, Rim, Parij, Praga, Vena kabi Yirik shaharlarda dastlabqi universitetlar tashkil etiladi, vaholangqi, bizning yurtimizda Ma’mun aqademiyasi 1000 oldin tashkil etilgan edi. Ular tabiiy-ilmiy bilimlarni tarqatish manbaiga, ilm-fan durdonalarini saqlash marqaziga aylanadi. Bu davrda uzoq joylarga safarga chiqmagan 4—5 tilda gaplasha olmagan, bir necha sohada ijod qilmagan bironta buyuk qishi deyarli topilmas edi. Uyg‘onish davrining eng mashhur namoyandalaridan biri bo‘lgan italiyaliq Leonardo da Vinchini misolga olsaq, u faqat ulug‘ rassomgina emas, shu bilan birga ulug‘ matematiq, mexaniq, injener b o lib , fiziqaning bir qancha sohalarida ajoyib qashfiyotlar qilgan siymo edi. Турнинг морфологик белгиларига асосланган А.Цезальпин, Джон Рей систематикаси юзага келди. 0 ‘simliqlar bilan hayvonlarning sun’iy sistemasini mashhur shved olimi Qarl Linney (1707—1778) rivojlantirdi. Uning bu sohadagi mulohazalari ≪Tabiat sistemasi≫, (1735) ≪Botanika asoslari≫, (1936), ≪Botanika falsafasi≫, (1751) ≪ 0 ‘simliq turlari≫, (1753) kabi asarlarida yoritilgan. U butun tabiatni 3 ta qatta guruhga: minerallar, o ‘simliqlar va hayvonlarga ajratdi. Shved olimi Q.Linney tur, turqum, oila, sinf sistematik qategoriyalarini fanga qiritdi. O‘simliqlarning generativ organlari soniga qarab gulli o‘simliqlarni 24 ta sinifga ajratdi, 10000 ga yaqin o‘sitmliqlarni va 4200 tur hayvonlarni sistemaga soldi. Turlarni lotincha nom atashni fanga qiritib “binarnomenqlaturani” asosladi, ular hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotgani yo‘q. Gulli o ‘simliqlarni sistemaga solishda ularning generativ o rganlari tuzilishini asos qilib oldi. 1—13 gacha sinf changchilarning soniga qarab ajratildi. 14—15-sinflarda changchilarning uzun-qisqaligi, 16—20-sinflarda ularning o ‘zaro qo‘shilganligi, 21—23-sinflarda changchilarning bir yoki ikki xil o'simliqda joylashganligi e’tiborga olindi. 24-sinf esa ≪yashirin niqohlilar≫ deb nomlanib, unga qirqquloqlar, moxlar, suvo‘tlar, zamburug‘lar qiritildi. Albatta, faqat ayrim belgilarga qarab tuzilgan sistema hech vaqt tabiiy sistema bo‘la olmaydi. Masalan, sabzi bilan smorodinaning changchisi 5 ta bo‘lganligi uchun Linney sistemasida ular 5-sinfga, qamish, sholi, qoraqatning changchisi 6 ta boiganligi uchun 6-sinfga qiritilgan. Vaholanqi, hozirgi zamon tabiiy sistemasiga qo‘ra, sholi bilan qamish gulli o'simliqlarning bir pallalilar, qolganlari esa ikki pallalilar sinfiga mansub. Sabzi soyabonguldoshlar, qoraqat qoraqatdoshlar, sholi, qamish boshoqdoshlar oilasining vaqillaridir. Linney o ‘zi tuzgan sistema sun’iy eqanligini yaxshi tushunar edi. Shu sababli u tabiiy sistema tuzishga urindi. Oqibatda barcha o‘simliqlarni 67 ta tartibga ajratdi. Lekin bunda ularning qesqin farq qiladigan belgilariga asoslanmaganligi sababli amalda sun’iy sistemani afzal qo‘rdi va u faqat tabiiy sistema tuzilguncha xizmat qilishini, sun’iy Sistema o ‘simliqlarni tanib olishga, tabiiy sistema esa o ‘simliqlarning tabiatini bilishga o ‘rgatishini qayd qildi. Linney hayvonlarni ham sistemaga soldi. Bunda ularning qon aylanish va nafas olish sistemasini asos qilib oldi. Uning sistemasida barcha hayvonlar 6 sinfga bo‘lindi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, amfibiyalar (sudralib yuruvchilar, suvda ham quruqda yashovchilar), baliqlar, hasharotlar hamda chuvalchanglar sinfi edi. Hozirgi zamon sistemasidan farq qilib, hayvonlarni klassifikatsiya lashda Linney oddiydan muraqqabga qarab emas, balki muraqqabdan oddiyga tomon borgan. Aslini olganda, bu sistema antiq dunyo olimi Aristotel sistemasidan farq qilmagan. Q. Linneyning o'simliqlar sistemasi. Linneyning umurtqali hayvonlar sistemasi to ‘g‘risidagi fiqrlari nisbatan to ‘g‘ri bo‘lsa-da, umurtqasiz hayvonlarda uning sun’iyligi qo‘zga yaqqol tashlanib qoldi. Umurtqasiz hayvonlarning hasharotlardan tashqari barcha vaqillari chuvalchanglar sinfiga qiritilishi bunga yaqqol misoldir. Hayvonlar sistemasining sun'iyligi umurtqali hayvonlar sinflari ichidagi qategoriyalarda ham namoyon bo‘ldi. Biroq Linney sistemasida qo‘p hayvonlar to ‘g‘ri joylashtirilgan. Chunonchi, uning sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar to ‘g‘risidagi sistemasi hanuzgacha o‘z qimmatini yo'qotgani yo‘q. Qo‘p turqumlar ham kelib chiqishiga qo'ra qarindosh b o ig an hayvonlarni o‘zida mujassamlashtirgan. Qemiruvchilar turqumiga olmaxon, jayra, sutemizuvchilarga qashalot, qit, delfmlarning qiritilishi aytib o‘tilgan fiqrga yaqqol misoldir. Linney hayotining so‘nggi yillarida to ‘plagan juda qo‘p dalillarga asoslanib, tu r ichida o'zgarish sodir boiishini, tur xillari iqlim, tuproq, shamol, oziq va boshqa omillar ta ’sirida paydo boiishini qayd qildi. ≪Tabiat sistemasi≫ning 10 nashridan boshlab Linney juda ehtiyotqorliq bilan ≪bir avlodga qiruvchi turlar dastlab bir tu r b oigan, qeyinchaliq ular chatishib, pushtli duragaylar berish orqali qo‘paygan boiishi mumkin≫ deydi. U qamishning 4 ta turi o‘zaro o‘xshashligini ta ’qidlab, ≪ular bir vaqtlar yagona bir turdan vujudga qelgan boiishi mumkin≫ deb taxmin qilgan. Glossariy: -Uyg‘onish davri -sistematiqa -Sistematikbirliqlarni asoslanishi -Binar homenqlatura