VIRUSOLOGIYANING PREDMETI VA VAZIFALARI Reja: 1. Virusologiya fanining ahamiyati 2. Viruslarning ochilishi va uning ahamiyati 3. Viruslar tabiati haqidagi D.I.Ivanovskiylarning fikrlari. Virusologiya fanining ahamiyati. Odam, hayvon va o’simlik viruslarining keltiradigan zarari. Viruslarning ochilishi va uning ahamiyati. D.I.Ivanovskiy ishlarining ahamiyati. Bakteriofaglarning kashf qilinishi. Tvort, D.Errel ishlarining ahamiyati. Viruslar tabiati haqidagi D.I.Ivanovskiylarning fikrlari. XVIII asr oxirlarida ishlangan ba’zi rasmlarda, kishilarni shoxli qilib yoki ular oyog’ining mol tuyog’iga o’xshatib chizilganligini ko’rish mumkin. Buning sababi Shundaki, o’sha davrda, Angliyada odamlarni ancha kuchsiz o’tadigan mol chechagi bilan emlab, ularda odam chechagiga qarshi immunitet hosil qilish boshlangan edi. Ko’pchilik bunga shubha bilan qarar edi. Chunki ularda, bu xil emlash natijasida odamlarga molning tabiati o’tishi mumkin, degan fikr hukm surar edi. Bunday emlash, aslida, Xitoy va Turkiya, keyinchalik, yana Angliyada keng qo’llanilgan. Ammo bu tadbir emlash yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi sababli, ko’pincha, kasallikdan saqlash o’rniga kishilarning o’limiga sabab bo’lardi. Angliya sut sog’uvchilarining, ko’pincha, mol chechagi bilan yengil-yelpi kasallanib, odam chechagi bilan og’rimasligi vrachlar e’tiborini jalb etdi. Kuzatishlar natijasida angliyalik Eduard Djenner chechak bilan og’rimaslik yo’lini topdi. U mol chechagi pufakchalari ichidagi suyuqlikdan odamlarni emlashda foydalandi. Emlangan kishilar mol chechagi bilan yengil kasallansada, og’ir kasallik bo’lgan odam chechagi bilan, umuman, kasallanmagan. Djenner bu metodni «Vaktsinatsiya» deb atadi («vaktsa» - lotincha «sigir» degan ma’noni bildiradi). Vaktsinatsiyaning asl sababi nima? Kishilarni vahimaga solgan chechak, poliomielit kasalliklari qaysi sabablarga ko’ra yuzaga keladi? Bu kasalliklarning tabiati qanday, degan savollarga yuz yillardan keyin, viruslarning kashf etilishi va ularning asl tabiati o’rganilgandan so’nggina javob topildi. Odamlar, hayvonlar va o’simliklarning bir qancha yuqumli kasalliklari qadim zamondan beri ma’lum. Ulardan eng xavflilari atrofga juda tez tarqalar, ko’plab aholi va tirik jonzotlarning qirilib ketishi, o’simliklarning nobud bo’lishiga sabab bo’lar edi. Masalan: VI asrda o’lat kasalligidan Rim imperiyasining yarim aholisi, 1916 yili Nьyu-Yorkda poliomelit kasalligidan 2000 kishi nobud bo’ldi va 7000 kishi mol kasalligiga uchradi. 1918 yildagi gripp epidemiyasidan jahon bo’yicha 500 million kishi kasallangan bo’lsa, ulardan qariyb 20 millioni halok bo’ldi. Bunga o’xshash misollarni ko’plab keltirish mumkin. Buyuk frantsuz olimi Lui Paster qutirish kasalligi ustida uzoq vaqt tajribalar o’tkazib, bu kasallikni vujudga keltiruvchi «sababchi»si bosh va orqa miyada joylashganligini aniqladi. L.Paster quturgan hayvon miyasini ma’lum qismidan namuna olib, kasallik qo’zg’ash xususiyatini pasaytirdi va bu modda sog’lom itga yuqtirilganda, itning bu kasallik bilan kasallanmaganligi aniqlandi. Natijada, odamlar va hayvonlarda qutirish kasalligining oldini olish choralari topildi. Lui Pasterdan bir necha asr ilgari (980-1037) Abu Ali ibn Sino qutirish hamda qizamiq kasalliklarining paydo bo’lishi va uning davolash yo’llarini o’zining «Al qonun» nomli asarida ko’rsatib berdi. O’simliklar dunyosida virus kasalliklari, masalan: lola gulining har xil tusda ochilishi, kartoshkaning kasallanishi, shaftolining sariq kasalligi qadimdan ma’lum. Virus kasalligi sababli, bir yillik va ko’p yillik o’simliklardan olinadigan hosilning kamayib ketishi yoki bu o’simliklarning tag-tugi bilan yo’qolib ketishi kabi hollarni ko’plab uchratish mumkin. Masalan: Amerikaning shimoliy-sharqida, shaftoli daraxtining sariq kasalligi keng tarqalgan yillari yuz minglab daraxtlar, Djordjiya shtatida esa, bu daraxtlarning «kalta bo’g’im» (ukorochenie mejdu uzlami) kasalligiga uchrashi tufayli milliondan ortiq meva daraxti kesib tashlandi. Bu kasallikdan tashqari, Shimoliy Amerikada shaftolining 18 xil virus kasalligi aniqlandi. O’simliklarning virus kasalligi, G’arbiy Afrikada millionlab kakao daraxtlarini yo’q bo’lib ketishiga sababchi bo’ldi. Dunyo miqiyosida yetishtiriladigan kartoshka hosili 10 foizgacha kamaydi. Tamaki mozaikasi virusi ta’sirida Qo’shma Shtatlarning o’zida, tamakidan kelgan zarar 18143,7 tonnani tashkil etdi. Angliya parniklarida yetishtiriladigan pomidor hosilining kamayib ketishi ham virus kasalliklarining natijasidir. Virus kasalligi ko’pgina o’simliklar, jumladan, qulupnoy va malinaning qimmatbaho navlarini yo’qolib ketishiga sabab bo’lmoqda. Karam, lavlagi, dukkakli o’simliklar, qovoqsimonlar, gullarning ham viruslar bilan kasallanishi qishloq xo’jaligiga ko’plab zarar yetkazadi. Yillar o’tishi bilan bu kasalliklarni keltirib chiqaruvchi sabablar aniqlana boshlandi. Ayniqsa, D.I.Ivanovskiy tomonidan viruslarning kashf etilishi mikroorganizmlar dunyosining juda kengligini va bakteriyalardan ham mayda bo’lgan hujayrasiz organizmlar mavjud ekanligini ko’rsatdi. Bular bakteriyalarni tutib qoluvchi chinni filtrlardan ham o’tuvchan, turli yuqumli kasalliklar tug’diruvchi hujayrasiz organizmlardirki, ular fanda filtrlanuvchi viruslar «virus» so’zi lotin tilida «zahar» degan ma’noni bildiradi. Viruslarning ochilishi va uning ahamiyati. Filtrlanuvchi virus, dastlab, 1892 yilda rus olimi Dmitriy Iosifovich Ivanovskiy tomonidan ochilgan edi. D.I.Ivanovskiy 1887 yili qishloq xo’jaligida katta zarar keltirayotgan tamakidagi mozaika (chiporlanish) kasalligini o’rganishga kirishdi va bu kasallikning o’ziga xos belgilarini: mozaika doimo o’simlikning yosh barglaridan boshlanishi, so’ng o’simlik tanasiga tarqalishi, kasallangan barg rangining sekin-asta o’zgarib borishini aniqladi. Olib borilgan tajribalarda, kasallangan barglarda ajratib olingan hujayra shirasi bakteriyalarni tutib qoluvchi chinni filtrdan o’tkazilib, filtrat (filtrdan o’tgan suyuqlik) bilan sog’lom o’simlik kasallantirilganda chiporlanish alomatlari sodir bo’ldi. Shuningdek, chiporlanish kasalligiga uchragan o’simlikdan ajratib olingan va bakteriyalardan tozalangan hujayra shirasi bilan ikkinchi sog’lom o’simlik, bu o’simlik ham kasallangandan so’ng, undan ajratib olingan shira bilan uchinchi o’simlik va hokazolar zararlantirilganda ham hujayra shirasining kasallantirish xususiyati saqlangan. Bu holat o’simlikda kasallik tug’diruvchi «virus»ning ko’payishidan dalolat berdi. Keyinchalik D.I.Ivanovskiy kasallangan tamaki bargining ko’ndalang kesmalarini mikroskop ostida o’rganib, hujayra ichida «virus zarralari to’plami» mavjud ekanligi ni aniqlaydi. Hozirgi paytda bu to’plam uning sharafiga «Ivanovskiy kristallari» deb ataladi. Angliyalik mikrobiolog F.V.Tvort 1915 yili mikroblarning ham kasallanishini aniqladi. Kasallik qo’zg’atuvchi bu agent bakteriyalarni tutib qoluvchi filtrdan osonlik bilan o’tadi. Mikroorganizmdan xoli, deb o’ylagan bu suyuqlik, qaytadan mikroorganizmlarga qo’shilsa, mikro-organizmlar o’lar ekan. Tvort filtrlangan bu suyuqlik mikroblardan ham mayda va mikroblarni o’ldiruvchi qandaydir tirik organizm bor deb, taxmin qildi va bakteriofaglarning ochilish davrini boshlab berdi. Xuddi shu davrda, kanadalik bakteriolog F.D.Errel dizenteriya mikroblarida kasallanish alomatlari borligini aniqladi. U dizenteriya bilan kasallangan kishi axlatini bakteriyalarni tutib qoluvchi filtrdan o’tkazib, dizenteriya bakteriyalariga qo’shilsa, dizenteriya bakteriyalarining nobud bo’lishini aniqladi va bakteriyalarni o’ldiruvchi – bakteriofaglarning kashf etilishi ga katta hissa qo’shdi («fagos» – grekcha bo’lib, «yutuvchi» degan ma’noni anglatadi). Bakteriologiya usullarini keng ko’lamda qo’llanishi hozirgi zamon meditsi- nasi tarmoqlarining tez rivojlanishiga turtki bo’ldi. Ammo bu usul chechak, quturish kabi kasalliklar mohiyatini aniqlashga ojizlik qiladi. Ko’p o’tmay Ivanovskiy yuqorida aytilgan kasallik qo’zg’atuvchilarning bakteriyalarni tutib qoluvchi filtrlardan o’tishi va odatdagi bakteriyalar o’sadigan oziq muhitlarida ularning o’smasligini aniqlashda hamda yuqumli kasalliklarni o’rganish sohasida yangi bir usul kiritdiki, bu usul hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Ivanovskiy kashfiyotidan keyin «qirov» kasalligi, qoramol o’lati, sariq bezgak, paranda va qo’ylar chechagi, cho’chqalarning qutirishi va o’lati, it o’lati, chechak, traxoma, poliomelit, bakteriofaglar, qizamiq va uchuq viruslari ochildi. Hozirgi vaqtda, virusologik tadqiqotlar natijasida, viruslarning teri, miya, nerv hujayralari, o’pka, yurak, ichak, turli bezlar va organlarni zararlashi aniqlangan. Bundan tashqari xatarli o’sma kasalligining yuzaga kelishida viruslarning hissasi hisobga olinsa, hayvon va inson organizmining hamma to’qimalari viruslar bilan kasallanishi mumkin, degan xulosaga kelinadi. Viruslar, barcha tirik organizmlar uchun umumiy bo’lgan irsiyat mexanizmlari, oqsil va nuklein kislota sintezini o’rganishda eng qulay ob’ekt bo’lib kelmoqda. Keyingi yillarda biologiya fanida bo’ladigan katta yutuqlar virusologiyaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga sabab bo’ldi. Virusning modda va tirik mavjudot ekanligi haqidagi masala viruslar kashf etilgandan beri, olimlar orasida qizg’in bahslarga sabab bo’lib kelmoqda. D.I.Ivanovskiy ularning tirik mavjudot, eng mayda mikroorganizm ekanligini isbotlagan bo’lsa, 1899 yili A.F.Vuds unga qarshi chiqib, tamakidagi mozaika kasalligini tamaki tarkibidagi ayrim fermentlar vujudga keltiradi, deb viruslarning tirik organizm ekanligini inkor etdi. Bu fikrni 1943 yili M.V.Vuds qo’llab, viruslarni normal o’simliklar mitoxondriyasidan hosil bo’luvchi oksidlovchi ferment deb atadi. Virus protoplazma yig’indisi, bu protoplazma hashorotlar vositasida o’simlikka o’tib, unda ko’payib, kasallantirish xususiyatiga ega bo’lishi mumkin, degan fikr 1942 yili J.Jonson tomonidan, viruslar modda almashinishining o’zgarishi natijasida paydo bo’lishi mumkin, degan nuqtai nazar esa mashhur biokimyogar D.Nortrop (1963) tomonidan ilgari surildi. Rossiya virusologlaridan V.L.Rijkov, virusning hujayraga kirishida to uning o’ziga o’xshash virus zarralarini hosil qilishgacha bo’lgan jarayonlarning bizga unchalik ma’lum emasligini ta’kidlab, virus hujayraga kirgandan so’ng ko’payib, oddiy mikroskop yordamida ko’rish mumkin bo’lgan tanachalar hosil qilishini ko’rsatadi. Virusologiyaning taraqqiy etishi natijasida viruslarning ko’plab xususiyatlari ochila boshladi. Elektron mikroskop yordamida bakteriofaglarning umumiy morfologiyasi o’rganildi va ularning irsiy modda DNK (dezoksiribonuklein kislota) tutuvchi boshcha, qisqarish xususiyatiga ega oqsil qobiq bilan o’ralgan dumcha va o’rta qismida joylashgan o’zak va fibrillardan tashkil topganligi va bakteriofag o’z DNK-sini bakteriya hujayrasiga «shpris» mexanizmi vositasida kiritishi, hujayra ichida o’ziga o’xshash bakteriofaglarni hosil qilishi, DNKning reduplikatsiyasi, bakteriofag strukturasida qatnashuvchi oqsillar sintezi va virusning etilishi kabi jarayonlar aniqlandi. Rossiya virusologiyasining ko’zga ko’ringan namoyondalaridan V.N.Jdanov viruslar organik dunyoning bir qismi bo’lishi bilan birga, boshqa tirik mavjudotlardan bir qator xususiyatlari bilan ajralib turishini ko’rsatadi. Viruslar tarkibida DNK yoki RNK (ribonuklein kislota) uchraydi, o’z kattaliklari bilan