Vitamin preparatlari va ularga retseptlar yozish Darsning maqsadi: Bu amaliy mashg‘ulotda talabalarga Vitamin preparatlari ularning guruxlari va preparatlari bilan tanishishadi. Mulohazalar o‘tkazadi. Xar xil sxemalarda retseplar yozadi. Darsning utkazish usuli: Talabalar bu dasrga ta’luqli bo‘lgan barcha dori moddalari bilan tanishadi. Vitamin preparatlariga doir dorilarning lotincha nomlarini yozish. Yog‘da eruvchi vitaminlar Vitamin A (akseroftol, retinol). Ovqat bilan qabul qilinadigan murakkab tuzilishli spirt bo‘lib, tanada karotin pigmentining o‘zgarishi natijasida sintez qilinadi. Karotin har xii ko‘katlarda, ayniqsa, sabzida, shpinatda hamda tuxum sarig‘ida, sutda, moylarda, pomidor va pishloqda ko‘p uchraydi. Vitamin A qorong‘ilikda ko‘rishni ta ‘minlaydigan rodopsin biosintezi uchun zarur. Rodopsin ko‘z to‘r pardasidagi tayoqchalaming yorug‘likni sezuvchi pigmenti hisoblanadi. Yorug‘lik tushishi natijasida pigment parchalanib, nerv impulslari hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, vitamin A epitelial hujayralaming butunligini saqlaydi, glukokortikoidlar, xolesterin sintezi va tana o‘sishi uchun zarur. Vitamin A yetishmasligida shabko‘rlik (gemerolopiya), ko‘z pardasining qurib qolishi (kseroftalmiya) holatlari yuz beradi. A vitaminli oziq-ovqat ko‘p iste’mol qilinsa, surunkali zaharlanish sodir bo‘lishi mumkin. Bunda ishtahaning buzilishi, ko‘ngil aynishi, qusish, qorin va bosh og‘rig‘i, teri va shilliq pardaning qurib qolishi, kamqonlik alomatlari kuzatiladi. Vitamin A va uning preparatlari shabko‘rlikda, kseroftalmiyada beriladi. Undan tashqari, tananing kasalliklarga chidamliligini oshirish uchun hamda uning o‘sishini ta’minlash maqsadida ham tavsiya etiladi. Vitamin D. (Ergokalsiferol, xolekalsiferol). Tabiatda vitamin D ning bir necha xiii uchraydi (D" D2 , D), D4 , D5 ). Bulardan D2 (ergokalsiferol) va D) (xolekalsiferol) fiziologik jihatdan ahamiyatga loyiq. Vitamin D) terida ultrabinafsha nurlari ta’sirida (quyosh nuri, kvars) passiv shaklda (provitamindan) hosil bo‘lishi mumkin. Vitamin D ning tana tarkibidagi asosiy funksiyasi kalsiy va fosfor almashinuvini boshqarishdan iborat. Uning ta ‘sirida kalsiy va fosfoming ichakdan so‘rilishi ortadi, qonda suyak to‘qimasi uchun zarur bo‘igan fosfat kalsiyning doimiy miqdori ta’minlanadi. Vitamin D miqdorining yetishmasligi yosh bolalarda raxit kasalligini keltirib chiqaradi, buning oqibatida suyaklanish jarayoni sekinlashadi, bolaning o‘sishi va taraqqiy qilishi susayadi, bola injiq, nimjon bo‘lib qoladi. Vitamin D preparatlari, asosan, raxit kasalligining oldini olish va bemorlami davolash maqsadida ishlatiladi. Vitamin D ko‘proq baliq moyida uchraydi. Uning yog‘li va spirtli eritmalari mavjud. Vitaminlarning tasnifi Harfti belgisi Kimyoviy nomi Preparatlari Zarur miqdori Yog‘da eruvchilar A D E K Akseroftol. Retinol Retinol Ergokalsiferol Vikasol Tokoferol Retinol atsetat, baliq moyi 1,5-2 .D Ergokalsiferol Vikasol Tokoferol atsetat, 1,5-2 . (5000-6500 0,0125 (500 15 Suvda eruvchilar B1 B2 B6 BC B12 PP C B15 P «U» Tiamin Tiamin xlorid Riboflavin B6 Piridoksin Folat kislota B. 2 Sianokobalamin Nikotin kislota amidi Askorbin kislota B. 5 Pangamat kislota P Rutin Tiamin bromide Riboflavin Piridoksin gidroxlorid Folat kislota Sianokobalamin Nikotin kislota nikotinamid Askorbin kislota Kalsiy pangamat Rutin 2 1,5-2 2 2 0,001-0,00 15-20 70-100 100-300 100-200 300-500 Metilmetioninsulfoniy xlorid Metilmetioninsulfoniy xlorid Gipervitaminoz holatida qon tomirlarida, buyrakda, miokard va boshqa a’zolarda kalsiy yig‘iladi. Bu holda tarkibida kalsiyni kam saqlagan oziq-ovqat, ko‘p miqdorda suv iste’mol qilish tavsiya etiladi. Vitamin E (alfa tokoferol). Ushbu vitaminning tana uchun ahamiyati jonivorlar ustida o‘tkazilgan tajribalar davomida aniqlangan. Vitamin E yetishmasligi natijasida hayvonlaming urchish qobiliyati buziladi. Erkak hayvonlarda urug‘ - spenna ishlab chiqarish to‘xtaydi. Homilalik davrida esa homilaning taraqqiy qilishi sekinlashadi. Urchitilgan tuxum hujayrasining implantatsiyasi (bachadon devoriga yopishishi) buziladi. Shu bilan bir qatorda mushaklarda degenerativ o‘zgarishlar yuz beradi, yurak faoliyati, miokardning qisqarish qobiliyati zaiflashadi. Hozirgi ma’iumotiarga qaraganda, vitamin E tabiiy antioksidant hisoblanib, to‘yinmagan yog‘ kislotalarini, vitamin C va provitamin A ning o‘z holicha oksidlanishini bartaraf etadi. Bundan tashqari, u mitoxondriy tarkibiga kiradi va fosforlanib, oksidlanish jarayonida qat245 nashadi degan fikrlar ham bor. Tokoferol ko‘katlarda, o‘simlik moyida ko‘proq, tuxum, sut, go‘shtda kamroq bo‘ladi. Tokoferol asosan mushaklar distrofiyasida, bepushtlikda, antioksidant sifatida esa stenokardiya, ateroskleroz, revmatik artrit kasalliklarida beriladi. Vitamin K (antigemorragik vitamin). Ushbu vitamin qon ivishini ta’minlaydigan omillardan biri bo‘igan protrombinning jigarda sintezlanishi uchun zarur. Vitamin K asosan har xii ko~katlarda, karam, pomidor va boshqalarda uchraydi. Ichak mikroflorasida vitamin qisman hosil bo‘ladi. Gipo- va avitaminoz holati vitaminning ichakdan so‘rilishi jarayonining buzilishi natijasida ro‘y beradi. Bunday holatning sababi ko‘proq ichakda o‘t kislotasi yo‘qligidadir. Gipo- avitaminoz qon ivishining buzilishi va qon ketishi biIan xarakterlanadi. Sun’iy yo‘l bilan olingan vikasol preparati faqat qon ketishida berilmasdan, balki qon ketishining oldini olish maqsadida ham jarrohlik amaliyotidan oldin ishlatiladi. Suvda eruvchi vitaminlar Bu guruhga asosan vitamin B kompleksiga taalluqli vitaminlar kiradi. Vitamin B, (tiamin). Tiamin dukkakli va boshoqli o‘simliklarda (no‘xat, loviya, suli), har xii mevalarda va hayvon mahsulotlarida uchraydi.U ichakdan oz miqdorda so‘riladi. Ishqoriy muhitda parchalanadi. Tiamin so‘rilganidan soOng A TF yordamida fosforlanadi va fiziologik faol tiaminning pirofosfor efiriga (kokarboksilazaga) o‘tib, pirouzum kislotaning karboksillanishinUa’minlaydi. Bundan tashqari, u q~vvat almashinuvida (a- ketoglutar kislotaning karboksillanishidli) qatnashadi. Shuning uchun yurak faoliyatida, mushaklar qisqarishida va nerv to‘qimasi uchun ushbu vitaminning ahamiyati katta hisoblanadi. Vitamin BI ning yetishmasligi natijasida, birinchi navbatda, karbonsuv almashinuvi buzilib, tanada sut kislota, pirouzum kisIota yig‘ila boradi. Bu esa yurak, markaziy va periferik nerv tizimi faoliyatining buzilishiga olib keladi. Avitaminozning og‘ir turlarida beri-beri yoki polinevrit kasalligi yuzaga chiqadi. Bunda yarim yoki to‘la falajlik, mushaklar atrofiyasi, yurak va me’da-ichak faoliyatining izdan chiqishi kuzatiladi (46- rasm). Tiamin tana uchun bezarar vitamin hisoblanadi, lekin ayrim hollarda ko‘ngil aynishi, bosh aylanishi kabi nojo‘ya alomatlarda ifodalanuvchi allergik holatga sababchi bo‘ladi. Tiamin katta dozalarda qon bosimini keskin tushirib, shok holatini berishi mumkin. Tiamin bromid preparati markaziy va periferik nerv tizimi jarohatlanganda yoki kasallangimida, miokardiodistrofiyada, homiladorlikda, og‘ir jismoniy mehnat bajarilganida va zaharli moddalar bilan zaharlanishda tavsiya etiladi. Vitamin B~ (riboflavin). U ko‘proqjigar, buyrak, go‘sht, tuxum, sut va ko‘katlarda uchraydi. Riboflavinning faol turi fosforlanish bilan hosil bo‘ladi. Uning tarkibiga flavinmononukleotid va flavinadenindinukleotid kiradi. Ular vodorod atomini tashishda, karbonsuv, aminokislota va boshqa metabolitlarning oksidlanishida qatnashadi. Gipo- va avitaminoz holati stomatit, glossit, dermatitcVaOOshqa alomatlar bilarr-ifodatanadi: Bu hollarda riboflavin preparati yoki tarkibida ushbu moddani saqlovchi oziq-ovqat mahsulotlari tavsiya etiladi. Preparatlar: Yog‘da eruvchi vitaminlar: Retinol atsetat (Retinoli acetas). Trans-9, 13- dimetil-7 (l, I,5-trimetil siklogeksen-5-il-6)- nonatetran-7-9, II, 13-ola-I5 atsetat. I mg (3300 XB) dan draje, 33000 XB dan tabletka; 0,05 g/33000 XB va 5000 XB dan kapsulada yog‘li eritma holida chiqariladi. 3,44 % (1 00000 XB) va 1,72 % Ii (50000 XB) yog‘li eritmasi 1 ml dan inyeksiya uchun chiqariladi. Retinol palmitat (Retinoli palmitas). 5,5 % Ii (1 ml da 100000 XB) yog‘li eritma hoI ida 1 0 ttll~dan1lakol1lla chiqaritadt:rwyurlttshi: drajeva tabletkalariprofilaKtika uctrnn ichiladi. Davo uchun inyeksiya qilinadi. 249 Ergokalsiferol (Ergocalciferolum). 2, 4-metil-9, 10- sokexolesterin-5, 7, 10 (19), 22-tetraen3-V -01. 500 XB (massasi 0,5 g) dan draje shaklida, spirtli eritmasi (I ml da 200000 TB) flakonda 5 ml dan, yog‘li 0,125 % Ii eritmasi (50000 XB I ml da) flakonda 10 ml dan, yog‘li 0,0625 % Ii eritmasi (25000 XB I ml) flakonda 10 ml chiqariladi. Buyurilishi: raxitning oldini olish uchun 0,0125 mkg (500 XB), davo uchun 10000-15000 XB dan kuniga bir marta 1-2 oy davomida ichiladi. Tokoferol atsetat (Tocopheroli acetas). 6-atsetoksi-2-metil-2 (4, 8, 12- trimetiltratsedil) xroman. 5 %, 10 % va 30 % Ii yog‘li eritmasi 20 ml dan flakonda chiqariladi. 0,2 g dan kapsulada, 5-10 % va 30 % Ii eritmasi 1 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: ichish uchun 15-100 mg kuniga, aterosklerozda 100 mg dan bir kecha-kunduzda. Vikasol (Vicasolum). 2, 3-digidrol-2-metil-l, 4-naftoxinon-2- sulfonat natriy. 0,015 g dan tabletka holida, 1 % Ii eritmasi 1 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: 0,015-0,03 g dan kecha-kunduzda ichish uchun, mushaklar orasiga 0,01-0,015 g dan yuboriladi. Yuqori dozasi kattalar uchun: ichish uchun bir martalik 0,015 g, kecha-kunduzlik 0,03 g. Suvda eruvchi vitaminlar: Tiamin bromid (Thiamini bromidum). 4-metil-5 (-oksietil (2 metil-4-amino-5-metilpirimidil) tiazoliy bromid. 0,0026 g dan tabletkada, 3-6 % Ii eritmasi 1 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: ichish uchun 0,00258-0,00645 g dan profilaktika uchun, davolash uchun 0,00645- 0,00129 g dan kuniga 1-3 marta, 3-6 % Ii eritmadan 0,5-1 ml kuniga 1 marta mushaklar orasiga yuboriladi. Riboflavin (Riboflavinum). 6, 7- dimetil-9-(D-I-ribitil) izoalloksazin. 0,01 g dan tabletka holida chiqariladi. Buyurilishi: 0,005-0,01 g dan kuniga, avitaminozning og‘ir turlarida 0,01 g dan kuniga 3 marta khiladi. Piridoksin gidroxlorid (Pyridoxini hydrochloridum). (2- metil-30ksi-4, 5-di-( oksimetil)-piridin gidroxlorid. 0,002 g, 0,01 g dan tabletka holida, 1 %-5 % Ii eritmasi I ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: 0,02-0,05 g kuniga 1-3 marta ichish uchun, mushak orasiga va 1 %, 5 % Ii eritmasi 1-2 ml dan teri ostiga yuboriladi. Nikotin kislota (Acidum nicotinicum). Piridinkarbon-3- kislota. 0,05 g dan tabletka holida, 1 % Ii eritmasi 1 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: profilaktika uchun 0,005-0,02 g dan, davo uchun 0,1 g dan 2-3 marta ichiladi. 1 % Ii eritmasi I ml dan mushaklar orasiga yuboriladi. Folat kislota (Acidum folicum). N- {4-(2-amino-4-oksi-6-pteridil)-metil]-amino} -benzoilL (+)-glutamin kislota. 0,00 I g dan tabletka hoi ida chiqariladi. Buyurilishi: 0,0005-0,00 I g dan kuniga 1-2 marta ichiladi. Sianokobalamin (Cyanocobalaminum). Murakkab tuzilishli kobalt saqlaydigan birikma. I ml da 30 rnkg, 100 mkg, 200 mkg va 500 mkg dan ampulada chiqariladi. 0,00005 g sianokobalamin va 0,0008 g folat kislota saqlagan tabletka holida chiqariladi. Buyurilishi: 100-200 rnkg dan kunora, kamqonlikning og‘ir shakllarida 400-500 mkg dan mushaklar orasiga inyeksiya qilinadi. Askorbin kislota (Acidum ascorbinicum). y-Iaktat-2, 3-degidro-a-gulon kislota. 0,5 g kukun, draje, 0,05 g tabletka holida (ovqatga sol ish uchun), 0,05 g dan draje, 0,025 g tabletka holida 250 bolalar uchun glukoza bilan 5 % Ii eritmasi 1,5 ml dan, 10 % Ii eritmasi I, 2, 5 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: profilaktika uchun 0,05-0, I g dan kuniga I marta. Davo muolajasi sifatida 0,05-0,1 g dan kuniga 3-5 marta ichish uchun. Inyeksiya uchun 5 % Ii eritmasi 1-2 ml dan buyuriladi. Kalsiy pangarnat (Ca\Cii pangamas). Glukonat kislota kalsiy tuzlari aralashmasi. 0,05-0,1 g dan tabletka holida chiqariladi. Buyurilishi: 1-2 tabletkadan 3-4 mahal ichiladi. Davolash kursi 30--40 kun. Vitamin P. Rutin. (Rutin urn}. 0,02 g dan tabletka holida chiqariladi. Buyurilishi: I tabletkadan 2-3 mahal ichiladi. Rp,: Acidi ascorbinici 0,1 Sol. Glucosae 40% —10,0 D. t. d. N. 10 in ampul. S. Venaga 10 ml dan yuboriladi. Rp.: Acidi ascorbinici 0,2 Thiamini bromidi 0,02 Riboflavini 0,003 Glucosi 0,5 M. f. pulv. D. t. d. N. 30 S. Kuniga 3 mahal 1 poroshokdan ichiriladi. Rp.: Calciferoli 20,0 D. S. Jarohatlarga quyiladi.