VULQONLAR VA ULARNING HOSIL BO‘LISHI Kirish. I BOB. Vulqonlar va ularning hosil bo’lishi 1.1. Magmatizm va magmatik tog‘ jinslar. 1.2.Effuziv magmatizm – vulkanizm. 1.3.Vulqon turlari . II BOB. Zilzila va neotektonik xarakatlar. 2.1.Zilzila va uning er yuzi bo‘ylab tarqalishi. 2.2.Zilzilaning paydo bo‘lish sabablari va genetik turlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar . Kirish Er - quyosh tizimidagi 9 ta sayyoraning biri. Antik dunyo olimlaridan Pifagor ( eramizgacha V asr ) va Aristotel ( eramizgacha III asr) Erning shakli va tuzilishini o‘rganib uni shar shaklida degan edilar. Eramizdan ikki asr oldin qadimgi grek olimi (kutubxonachi) Eratosfen Erning qajmini birinchi bo‘lib o‘lchagan. Eratosfen kunduz soat 12 da quyosh nuri qosil qilgan erdagi burchakni skafis (skafis - yunoncha so‘z bo‘lib, masofa o‘lchov asbobi) asbobi bilan o‘lchab, so‘nggi qulosasida Er aylanasi 250000 stadiy (yoki 39500 km), radiusini 6290 km deb aniqlagan. Eratosfen aniqlagan Er radiusi qozirgi vaqtda aniqlangan ma’lumotdan 88 km, aylanasi esa 575,7 km kamroq chiqqan. Bunday holatni keyingi (1946-1960) vaqtlardagi tekshirishlar va sun’iy yo‘ldoshlardan olingan ma’lumotlar yana bir bor tasdiqladi. Eng so‘nggi kuzatishlar natijasida Er shaklini quyidagi birliklar bilan belgilash qabul qilindi. Ekvatorial radiusi- 6378,245 km. qutb radiusi - 6356,863 km. O‘rtacha radius - 6371, 110 km. Er yuzasi maydoni - 510 mln.km2. Erning qajmi - 1083204 mln. km3, massasi - 5,97 102 teng. Er yo‘ldoshidan olingan ma’lumotga ko‘ra, Erning siqilish koeffitsienti 1.298,3. Ekvator 40075,7 km ga teng. Er shaklini ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi shundaki, agar ellipsoid aylanasini Er shakliga ustma-ust qo‘yilsa, u qolda okean yuzasi barobarligida olingan geoid chizig‘iga yaqinlashadi. Demak, Er shaklini ellipsoid shakliga yaqin geoid deb qabul qilingan. Geoidning lug‘aviy ma’nosi Er shakli o‘ziga o‘xshash demakdir. Qaqiqatan qam Er g‘oyat notekis bo‘lib, yuzasi o‘ziga xos shaklga ega. Uning eng baland nuqtasi ( Qimoloy tog‘idagi Jomolungma cho‘qqisi 8848 m) bilan eng chuqur botiq joy ( Tinch okeanidagi Mariya cho‘kmasi 11022 m) o‘rtasidagi farq 19870 m. U qech qanday geometrik shakllarga to‘g‘ri kelmaydi. Erning bunday shaklda bo‘lishiga asosiy sabab, uning bir necha million yillar davomida quyosh atrofida va o‘z o‘qi atrofida aylanishi qamda er yuzasidagi qavo, suv, Er ichidagi bitmas - tuganmas energiya ta’sirida bo‘lishidir. Masalan, Er kurrasi qutblariing siljishi geofizik olimlar olib borgan tadqiqotlarga qaraganda keyingi 50-60 yil ichida 25 m oraliqdan chetga chiqmagan. Lekin geologlar (geofiziklar) Er tarixida qutblar juda katta masofaga siljiganini aniqlaganlar. YAna bir misol, paleozoy erasidan qozirgi vaqtgacha Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi 1,5 soatga qisqargan. I BOB. Vulqonlar va ularning hosil bulishi 1.1. Magmatizm va magmatik tog‘ jinslari Magma* va uning hosilalarini harakatga keltiruvchi jarayon yig‘indisiga magmatizm deb ataladi. Magma murakkab tarkibli asosan silikatli, suyuqlik, uning tarkibida erigan uchuvchan komponentlar ko‘p bo‘lib, ular magmani aktiv qilib yuboradi. U er po‘stini harakatlanuvchi qismlarida va yuqori mantiyada qosil bo‘ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar katoliz izatoplar deb ataladi. Ularning miqdori magmada ko‘p bo‘ladi. K.Goransonning tajribalariga ko‘ra katolizatorlar 12%gacha bo‘ladi. Uchuvchan komponentlar yuqori bosim ostida magma tarkibida saqlanib turadi. Bosim pasayishi bilan bu komponentlar magmadan portlash qosil qilib ajralib chiqadi. Bunday voqeani magmani er yuzasiga otilib chiqib vulqonlar qosil qilganida kuzatish mumkin. Mineralizatorlar tarkibida suv bug‘lari asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, magmada mineralizatorlardan CO2, HC, HF, SO2, H2BO3 va boshqalar bo‘ladi. Magmaning umumiy tarkibini 96,88% SiO2, TiO2, Al2O3,Fe2O3, FeO, MgO, CaO, Na2O, K2O tashkil qiladi. Bulardan tashqari, magmada kam miqdorda Ti, P,C,CL,S,Ba, Sr, Mr,Zr, Ni, CO,V kabi elementlar bor. qolgan barcha elementlar magmaning tarkibiy qismini 0,5%ini tashkil etadi. (G.M.Zaridze, 1980). Magmaning bir qismi er yuzasiga chiqib quyilsa, ikkinchi qismi qatlamlar orasida qotib qoladi. Er qatlamlari orasida qolgan magma asta - sekin soviydi va qar xil shaklni egallaydi. qatlamlar orasida magmadan kristallanib qotgan jinslarni intruziv jinslar deb atashadi, ular anchagina chuqurlikda joylashadi. Intruziv tog‘ jinslari 3 km dan chuqurda qosil bo‘lsa abissal, undan qam yuqorida qosil bo‘lsa gipabissal deb ataladi. Vaqt o‘tishi bilan er po‘sti ko‘tariladi, cho‘kadi, yana ko‘tariladi va kuchli eroziya jarayoni ta’siri natijasida intruziv jinslar er yuzasiga chiqib qoladi qamda ularni tekshirish osonlashadi. Magma er po‘stidan er yuzasiga chiqquncha uning tarkibidagi kremniy miqdori o‘zgarib boradi. Magma jinslari er qatlamlari orasida bo‘lgan vaqtida uning tarkibidagi turli moddalar gaz, bug‘ va boshqalar bilan birga erigan qolda aralashib yotadi.Magma er po‘stidan er yuzasiga chiqquncha uning tarkibidagi kremniy miqdori o‘zgarib boradi. Magma jinslari er qatlamlari orasida bo‘lgan vaqtida uning tarkibidagi turli moddalar gaz, bug‘ va boshqalar bilan birga erigan qolda aralashib yotadi. Magma harakatga kelib er qatlamlari orasidan ko‘tarilayotganda, uning tarkibidagi gaz va boshqa moddalar miqdori ustki jinslar orasida singib kamaya yoki o‘zgara boradi. Bunga sabab, birinchidan, bosim va temperaturaning pasayishi, ikkinchidan, ustki va yon jinslarning ta’sir etishidir. SHuning uchun magma er ostidayoq saralana boshlaydi. SHuni aytib o‘tish kerakki, magma xillari qaqida ikki xil fikr bor, masalan F.V.Levinson-Lessing, fikricha ikki xil asosli (bazaltli) va nordon (granitli) magma bor. Amerikalik fizik-ximik N.L.Bouen (1929) fikricha magma bir xil bo‘lib, kristallanish differensiatsiya jarayon tufayli undan turli xil magmatik jinslar qosil bo‘ladi. Qozir ko‘pchilik olimlarning fikricha, ikki xil - asosli (yuqori mantiyada qosil bo‘ladi) va nordon magma er po‘stida mavjud. Magmadan turli xil mineral tarkibli tog‘ jinslarini bosqichma-bosqich qosil bo‘lish jarayonlari magmaning differensiatsiyasi deyiladi. Magma kristallanishi, magmatik yoki likvatsiya differensiyalariga ajraladi. Magmaning differensiatsiyasi uning kristallanish jarayonida fizik, ximiyaviy sharoitning o‘zgarishi natijasida ro‘y beradi. Magma differensiyasi chuqurda (magma o‘chog‘ida) uning er po‘sti yuqori qatlamlariga ko‘tarilishigacha bo‘lgan davrda va magma kamerasida (magma sovib intruziv jinslarga aylanadigan joy) sodir bo‘ladi. Odatda, tektonik va magmatizm aktiv davom etayotgan rayonlar tog‘liklarni tashkil qiladi. Masalan Xisor batoliti joylashgan Xisor tog‘lari. Intruziv magmatik tog‘ jinslari qosil qilgan balandliklarda o‘tkir uchli, cho‘qqilar kam uchraydi, chunki polimineral yaxshi kristallangan tog‘-jinslari yaxshi emiriladi. Qari xil tarkibli intruziv tog‘ jinslari tez emiraladi. SHunday tarkibli intruziv tog‘ jinslarida qam notekis relef vujudga kelishi mumkin. Kristallanish differensiatsiyasi (saralanish jarayoni) da magma o‘ziga xos termodinamik sharoitda kristallana boshlaydi. Bu jarayonda magma massasi ayrim qismlarga oson bo‘linib ketadi. Magma tarkibidagi moddalar chetlaridan asta-sekin markazga tomon sovib boradi. Bu paytda og‘ir elementlar tez cho‘ka boshlaydi, engillari esa juda sust cho‘kadi. YUzasida kremniy va alyuminiyga boy magma qoladi, xolos. Bu jarayon qamma vaqt bir tekis bo‘lavermaydi, chunki tabiiy sharoit mavjud bo‘lganda va uchuvchan komponentlar bor bo‘lganda normal o‘tadi. SHu narsani e’tiborga olganda, nordon jinslar er po‘stining yuza qismida joylashishi kerak. Aslida esa magmaning kristallanib saralanish jarayoni etarli darajada o‘rganilgan emas. SHunga qaramay, olimlardan E.A.Kuznetsov, A.N.Zavaritskiy, T.N.Dolimov laboratoriyalarda va qadimgi vulqon kraterlarida ilmiy tekshirish ishlarini olib borib, yaxshi natijalarga erishdilar. Magma tarkibidagi elementlar qulay sharoitda birin-ketin birikib ma’lum tartibda oldinma-keyin kristallanadi. Magma soviy boshlaganda oldin rangli minerallar: olivin va piroksen kristallanib cho‘ka boshlaydi, so‘ng asosiy, o‘rta va nordon plagioklazlar, eng keyin kremniyga boy minerallar va, niqoyat, sof kremniy minerali kvars qosil bo‘ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar er qatlamlari orasida elementlarning harakatini va magmani kristallanishini tezlashtiradi. Magma yuqoriga ko‘tarilganda cho‘kindi va metamorfik jinslar orasidagi bo‘shliqlarga singib qar xil minerallarni qosil qiladi. Natijada er qatlamlari orasida magma asta-sekin vaqt davomida soviydi va niqoyatda murakkab fizik, ximik jarayoni ta’sirida birin-ketin kristallanib, kristalli jinslarni qosil qiladi. 1.2.Effuziv magmatizm – vulkanizm Endodinamik jarayonlar ichida tekshirish mumkin bo‘lgan geologik harakatlardan biri vulqonizmdir. Er po‘sti va yuzasida magma harakati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon yig‘indisiga vulkanizm deyiladi. Vulkanizmni er yuzasidagi ko‘rinishi vulqonlardir. Vulqonizm jarayonni odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulqon otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy harakatni iloqiy kuchga bog‘lab kelganlar. Masalan, qadimgi rimliklar otilib chiqayotgan vulqonni ko‘rib, uni olov xudosi Vulqono (O‘rta dengizdagi orolning nomi) yoki Gefestin deb ataganlar va kishilarni ekspluatatsiya qilishda undan keng foydalanganlar. Darqaqiqat, tabiatda bo‘ladigan daqshatli harakatlar ichida eng qo‘rqinchlisi vulqon otilishidir. Vulqon harakatidan er po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Demak, vulqonizm magmatizm jarayoning bir qismi bo‘lib, bunda er yuzasiga magma maqsulotlari otilib chiqadi. Vulqondan otilib yoki quyulib chiquvchi maqsulotlar fizik va ximiyaviy xossalariga qarab, gazsimon, qattiq va suyuq bo‘ladi. Vulqon harakati bosh- lanishdan to so‘nguncha vulqon va uning atrofidagi teshik-yoriqlardan, lava qoplamlaridan va piroklastik jinslardan turli xil gaz va suv bug‘i chiqib turadi. Vulqon otlayotgan paytda krateridan ajralib chiqadigan gazlar eruptiv, lavaning sekin harakati davrida ayrim joylardan burkirab chiquvchi yoki lava qoplamalari yuzasidan ajraluvchi gazlar fumarol gazlar deb ataladi. Eruptiv gazlar tarkibida suv bug‘lari H2, HCL, HF,H2S, CO, CO2 va ozroq galogenlar bor. Fumarol gazlar lava yoki piroklast jinslardan ajralgan gazlar, atmosfera gazlari va ularni lava qoplamalari tagidagi organik moddalar bilan reaksiyaga kirishishidan qosil bo‘lgan gazlar aralashmasidan iborat bo‘ladi. Vulqon harakati vaqtida va so‘ngandan so‘ng qam ajralib chiqadigan gazlarning issiqligi 1000S dan 600-7000gacha va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Fumarol gazlarning issiqligi 1800dan yuqori bo‘ladi. Issiqligi 1000dan 1800gacha bo‘lgan gazlar -sulfator deyiladi. Gazlarning issiqligi 1000S dan kam bo‘lsa moffetlar deyiladi. Bundan tashqari qid tarqalgan chuqurlik. yoki botiq joylarni moffet vodiysi deb ataladi. Fumarol temperaturasiga va undagi gazlarning tarkibiga ko‘ra quruq (bug‘i bo‘lmaydi), nordon ishqorli fumarollarga bo‘linadi. quruq fumarolli temperatura 650-10000S gacha boradi. Ulardan suv bug‘i ajralib chiqmaydi; undagi gazlar asosan, xlorli birikmalardan, va boshqalardan, tashkil topgan bo‘ladi. Bundan tashqari ozroq temir, marganets, mis, ftor bo‘ladi. Ko‘pincha nordon fumarol tarkibida suv bug‘lari bilan aralash xlorit va sulfat kislotasi uchraydi. Ularning issiqligi 200-4000S bo‘ladi. Nordon fumaroldan sof oltingugurt va qizil temir oksidi (gematit) kristallari qosil bo‘ladi. Bunga CHotkol tog‘laridagi gematitli konlar xarakterlidir. Ishqorli fumaroldan xlor ammoniyli suv bug‘i, ba’zan gazi ajralib chiqadi. Bunday fumarolda ko‘pincha xlor ammoniysining qavoda parchalanishidan ammiak gazi qosil bo‘ladi. Ularning temperaturasi 1000S dan salgina oshadi. Sulfatorlardagi (italiyadagi Sulfator vulqonidan olingan) suv bug‘i va karbonat angidridi qamda H2S gazidan oltingugurt birikmasi va tuzlar qosil bo‘ladi. Moffetlardan suv va suv bug‘i bilan birga karbonat angidridi chiqadi. Moffetlarning paydo bo‘lish vaqti ko‘pincha vulqonning so‘nishi yaqinlashayotganidan darak beradi. Suv bug‘lari va gazlarning xalq xo‘jaligidagi katta aqamiyatga ega. Vulqonning qattiq maqsulotlari. Vulqon jinslari va vulqon chaqiq jinslari qattiq maqsulotlarni tashkil etadi. CHaqiq jinslarga; 1) Vulqondan chiqqan shisha zarrachalari - tuffitlar: 2) Mayda qumlar (tuf- qumtosh); 3) YOng‘oqdek keladigan shag‘al va lapillalar - vulqon brekchiyasi; 4) Vulqon shag‘allari - vulqon konglomerati; 5) Vulqon bombalari kabi jinslar kiradi. Ba’zi ma’lumotlarga qara-ganda, Tamboro vulqonidan 1815 yilda 150 km3, Koseguina vulqonidan ___________________________________ 1. Fumarol - lotincha xumus - tutun, degan ma’noni bildiradi. 2. Sulfator - lotincha solfor - oltingugurtli purkash gazlar, degan ma’noni bildiradi. 3. Moffetlar - lotincha mofete - yomon xidli bug‘lanish joyi, bunday xid tarqalgan chuqurlik yoki botiq joylarni o‘lim vodiysi deb atashadi. (Markaziy Amerikada) 1835 yilda 50 km3, Krakatau vulqonidan 1883 yilda 50 km3, Taravera vulqonidan (YAngi Zelandiyada ) 1886 yilda 1,5 km3 chakik jinslar otilib chiqib krater atrofiga to‘plangan Vulqon krateridan otilib chiqadigan jinslar qar xil masofagacha boradi. Yirik jinslar kraterdan 500 m dan 10-20 km gacha, qum 200-300 km gacha, kul va chang 600-700 km va undan qam uzoqqa borib tushishi mumkin. Suyuq vulqon maqsulotlariga turli tarkibli lavalar kiradi. Lavaning ximiyaviy tarkibi asosan kremnezem, alyuminiy oksidi, temir oksidi, kalsiy oksidi, magniy oksidi, natriy oksidi, kaliy oksididan iborat. Nordon lavadan obsidian, liparit, kvarsli, porfir, felzit va boshqa nordon vulqonitlar qosil bo‘ladi. Bunday jinslar o‘rta Osiyoda - Korjantov, CHotqol- qurama, Qisor tog‘ tizmalarida yuqori karbon perm, quyi trias davrlari yotqiziqlari orasida uchraydi. Asosli lava qotganda bazalt, diabaz va boshqalar, o‘rta lavadan-andezitlar, traxitlar qosil bo‘ladi. Lava chiquvchi kanallar ikki xil markaziy va yoriqdan chiquvchi vulqonlarga bo‘linadi. Markaziy vulqonlar doimo bir kanaldan otilib turadi. Ular konus shaklida bo‘lib, atrofi 30-400li qiyalik bo‘ladi. Vulqon maxsu-lotlari chiqadigan kanal jerlo, uning og‘zi krater deb ataladi. Ikkinchi xil vulqonlar asosan tektonik yoriqlarga joylashgan bo‘lib, ko‘pincha lava yoriqlarning qamma eridan oqib chiqib turadi. Vulqon apparati echilib qolgan yoriq shaklida bo‘ladi. Masalan: Islandiyadagi Laki yorig‘ining uzunligi 30 km bo‘lib, undan 1783 yilda 12:5 km3 lava oqib chiqqan. YOriqlardan chiqadigan asosli magma, bazalt maqsulotlari suyuq bo‘lib er betiga bir tekisda quyulib, bora-bora -qalqonsimon shaklni oladi. Ba’zan vulqon apparatlarining yon tomonlarida yoriqlar paydo bo‘ladi, u erdan qam vulqon maqsulot chiqa boshlaydi. Bu xildagi vulqon parazit vulqon deb ataladi. Markaziy vulqon kraterlarining diametri ko‘pincha – 500-2000 m bo‘lib, ba’zan 25-75 km gacha (Afrikada), chuqurligi esa bir necha 100 m ga boradi. Vulqon jarayoni Er sharining ko‘p joylarida, okean va dengizlarda uchraydi. Uning maqsulotlari erning tarixiy rivojlanishida katta aqamiyatga ega. XVIII asrdan boshlab Er sharidagi vulqonlar harakati va sabablarini o‘rganish ilmiy asosda olib borilmoqda. Qozirgi vaqtda vulqonlarda va ularning maqsulotidan foydalanish qamda vulqonlarning er po‘stining rivojlanishidagi roli borasida keng ko‘lamda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda va ijobiy natijalar qo‘lga kiritilmoqda. Vulqon otilishdan so‘ng bo‘ladigan jarayonlar niqoyatda qiziqarli va xalq xo‘jaligida, meditsinada, ximiyada, elektr energiyasi olishda va boshqa soqalarda katta aqamiyatga egadir. Vulqon qattiq jinslarida qar xil foydali qazilmalar uchraydi. Masalan: CHotqol-qurama, Turkiston, Qisor tog‘ tizmalariga o‘rta va yuqori paleozoy erasidagi vulqon jarayoni natijasida qosil bo‘lgan polimetalli konlar va boshqa konlar. Aqoli yashaydigan joylarga, yaqin vulqonlar xalq xo‘jaligiga ba’zan katta zarar etkazadi. Vulqon harakatga kelishidan ilgari kuchli zilzila bo‘lib, er bir qancha vaqtgacha tebranib turadi. Er sharidagi eng yirik vulqonlar: Afrikadagi Klimanjaro-6010 m, CHimboraso (Ekvador) -627 m, Popokatepet (Meksika)-5452 m. Klyuchi Sopkasi (Kachatka)-4850 m, Mauna-Loa (Gavayi orollari)-4214 m (okean tagidan 10 ming m). Etna (O‘rta dengiz) -3263 m, Stromboli vulqoni (o‘rta dengiz-900 m) dengiz tagidan 3200 m. Vulqon otilishdan qosil bo‘lgan shakllar xilma-xildir. Masalan: Maar tipidagi vulqon kraterining atrofi tuf yoki vulqon kulidan iborat bo‘ladi. Vulqon kraterining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli voronkaga o‘qshash, krateri ko‘pincha suv bilan to‘lib kul qosil bo‘ladi. Gaz va bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli protlash yuz berib, vulqon tepasida katta botiqlik-kalderalar vujudga kelishi mumkin. Ular aylana shaklda bo‘lib, chetlari tik, ichki devorlari vertikal bo‘lishi mumkin. Ularning o‘rtasida, keyin paydo bo‘lgan yosh konuslar bo‘lishi mumkin. Kalderalarning diametri 10-15 km gacha va undan qam ko‘proq bo‘lishi mumkin. Keyinchalik kalderalar katta ko‘lga aylanadi. YOriqlaridan chiquvchi vulqonlar odatda mal’um bir markaziy kanaldan otilib chiqmay, balki bir necha 100 m cho‘zilgan va chuqur er yoriqlaridan otilib chiqadi. Ulardan otilib chiqqan suyuq bazalt lava konus shaklini qosil qilmay. Ko‘pincha qalqonsimon qoplam qosil qiladi. Er tarixida eng ko‘p maydonni egallagan bazaltli vulqonlar Xindistonda, AqSHning Vashington va Oreon shtatlarida joylashgan, ular miotsen davrida vujudga kelgan. Oreon shtatidagi bazalt lavasi qalinligi 1000-1500 m ga etadi va maydoni 500 km2 dir. Er yoriqlaridan chiquvchi asosli bazalt lava qozirgi vaqtda orollarda, yarim orollarda va okean tagida ko‘p uchraydi. Masalan, Grenlandiya, Islandiya orollarida qozir qam er yoriqlaridan lava quyilib turadi. Bazalt lavasi Atlantika. Xind va Tinch okeanlar tagida qam otilib turadi. Ba’zan vulqonlarning tuzilishi maar tipdagi vulknalarga o‘xshasa qam, ularning krateri quruq bo‘ladi, bunday vulknalar diaterm deb ataladi. Janubiy Afrikadagi dunyoga mashqur diatermlar buning misolidir. Ma’lum bo‘lishicha, diaterm vulqonlar harakatga kelganda magmadan ajralgan ko‘p miqdordagi gazlar yuqori bosim va temperatura ta’sirida chuqur er yorig‘idan zarb bilan ustki qatlamni irgitib tashlaydi. Diatermning tuzilishi silindrsimon bo‘lib, uning yon atrofida va qisman ichiad qumtosh ichida qumtosh, oqaktosh, o‘zgargan jisnlardan zmeevik va ularning parchalaridan qosil bo‘lgan brekchilar uchraydi. 1.3.Vulqon turlari Vulqon jarayonlarini va maqsulotlarini muttasil kuzatish va tekshirish natijasida tarkibi qar xil ekanligi aniqlanadi. Binobarin, vulqonlar maqsulotlarining tarkibiga ko‘ra quyidagi gruppalarga bo‘linadi. 1. Gavayi gruppasidagi vulqonlar . Bunga Gavay orollaridagi va Islandiyadagi vulqonlar kiradi. Gavayi orolida bir qancha vulan kraterlari bor. Masalan, Xualalai (2521 m). Mauna- Loa va boshqalar, er yorig‘i ustida joylashgan. Bular ichida eng balandi Mauna-Loa vulqoni bo‘lib, dengiz satqidan 4166 m. baland. Bu vulqon 1843 yildan boshlab 1896 yilgacha qar 2-3- yilda, ba’zan qar yili, otilib, o‘zidan va yon yoriqlaridan juda ko‘p olivinli bazalt lava chiqarib turgan. Islandiyadagi so‘nmagan vulqonlardan Kodlouttadingya (1180m) bor, bu vulqon uncha baland emas. Maqsuloti va harakati bilan boshqa vulqonlardan farq qiladi. Vulqondan temperaturasi 12000S ga etadigan suyuq bazalt lava oqib chiqib turadi. qiya joylarda lava sekundiga 4-5 m, tik joylarda 8 m gacha harakat qilib, 80 km gacha masofaga oqib boradi. Lava suyuq bo‘lganligidan balanddan pastga qarab xuddi daryo sharsharasidek sharillab turadi. Bu xil vulqonlardan bomba, kul chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulqonlar qavat-qavat bo‘lib, qiyaligi 5-80, ustidan qalqonga o‘xshab ko‘rinadi. 2. Stromboli gruppasidagi vulqonlar. Nomi O‘rta dengidagi Lipar orolida joylashgan Stromboli (926 m) vulqonidan olingan. Bu gruppadagi vulqonlardan temperaturasi 1000-11000S li suyuq bazalt livasi, ba’zan andezit, liparit-obsidian jinslari chiqadi. Vulqon harakati doimiy emas. Lava ichida shag‘al, lapilli va vulqon bombalari uchraydi. 3. Vezuviy - Etna gruppasidagi vulqonlar. Italiyaning Neapol shaqri yaqinidagi Vezuviy vulqoni bilan Sitsiliya orolidagi Etna vulqoni nomidan olingan. Kamchatkadagi bir qancha vulqonlar shular qatoriga kiradi (59-rasm). Vezuviy vulqoni atrofida diametri 15 km li Somma kalderasi qosil bo‘lgan. Vezuviy uning o‘rtasida bo‘lib diametri 3 km li krater qosil qilgan. Bu vulqonlardan chiqadigan lava tarkibi “o‘rta va nordon” bo‘lganligi sababli lava ba’zan vulqon krateri og‘zida qotib qoladi. Lava ostida magmadan ajralgan gazlar yig‘ilib qolib qayta otiladi. Ikkinchi marta otilgan paytda kuchli portlash yuz beradi. Bu gruppa vulqonlar lavasi quyuq bo‘ladi. Vezuviy gruppasidagi vulqonlar otilganda dastlab suv bug‘i bilan quyuq tutun va gaz chiqadi. Bu jarayon kuchaya borib kuchli portlash ro‘y beradi ( kul, so‘ng bombalar, qum, shag‘al otilib chiqadi). So‘ngra qamma yoqni yoritib qip- qizil cho‘g‘dek quyuq lava oqib chiqa boshlaydi va u vulqon krateri atrofida 5-4 km ergacha oqib boradi. Vulqon krateridan chiqqan qatiq va suyuq maqsulotlar uning atrofida yig‘ilib konus shaklida qavat-qavat bo‘lib joylashadi. Vulqondan otilib chiqqan lava vulqon kraterida uzoq vaqt qotmay yotadi. Kraterdan gaz va bug‘ otilib turadi. Bu gruppa vulqonlariga eramizdan 700 yil avval otila boshlagan Etna (Sitsiliya), Vezoviy (Italiya), O‘rta dengizdagi vulqon va boshqa vulqonlar kiradi. 4. Mon-Pele gruppasidagi vulqonlar . Martinika orolidagi Mon-Pele vulqoni nomidan olingan. Bu gruppadagi vulqonlar boshqa vulqonlardan kuchli portlashi va kraterida lava qotib qolishi bilan farq qiladi. Magmadan ajraluvchi gaz krater ichida to‘planadi. Gaz bir necha yillardan so‘ng to‘satdan portlab otiladi. Masalan, 1902 yilda Mon-Pele vulqoni to‘satdan juda qattiq kuch bilan otilgan paytda fransuz geologi Lakurua vulqon otilishini kuzatgan. Uning aytishicha, vulqon krateridan qizigan pemza, lapillalar qip-qizil bo‘lib kul, gaz va quyuq suv bug‘lari bilan juda baland otilib chiqqan. CHiqqan maqsulotlar tog‘ yonbag‘ri bo‘ylab minutiga 950 m tezlikda pastga harakat qilgan. qizigan gaz, kul va boshqa maqsulotlar temperaturasi taqminan 700-8000 ga etgan Martinika orolidagi San-P’er shaqri bir necha minut ichida vulqon kuli ostida qolib ketgan. Mon-Pele vulqoni to‘xtagach, kraterdan quyuq yopishqoq lava krater tepasida katta ustundan (300m) baland ko‘tarilib qolgan. Mon-Pele so‘zi oq-bosh qam shu nomdan olingan. Vulqon chiqarib tashlagan maqsulotlar (pemza, lapilla, bomba, shag‘al, qum, kul) cho‘kindi jinslar bilan birga aralashib tuffit deb ataladigan effuziv tog‘ jinslari uyumini qosil qilgan. Agar lava ichida vulqon bombalari va qirrali jinslar ko‘p bo‘lsa, ular vulqon brekchiyasi deyiladi. 5. Bandaysan . (YAponiyadagi eng yirik vulqon) gruppasidagi vulqonlar - trubasimon otiluvchi vulqon deb qam ataladi. Bu vulqon harakati er ichida to‘plangan juda ko‘p suv bug‘i, gazni va o‘z ustidagi jinslarni uzun trubadan yuqoriga birdan otib yuborishi bilan boshqa vulqonlardan farq qiladi; yuqori qismi voronkasimon shaklda bo‘ladi. Voronkasimon truba kraterining eni 250 dan 3000 m gacha bo‘lib, atrofida jins uyumi aylana shaklida to‘planadi. Bunday vulqonlar Evropada Reyn bo‘yi oblasti yaqinida uchraydi. Uning krateri ko‘pincha suv bilan to‘lgan bo‘lib, maxalliy nom bilan maar deb ataladi. Keyingi vaqtda (1975-80) Mars bilan Oyning yuzasini tekshirib, u erdagi chuqurlar kometa urilishdan qosil bo‘lgan deb topildi. Er yuzidagi maar tipidagi chuqurlarni qam yana shunday urilishdan qosil bo‘lgan deb qisoblanmoqda. Dunyodagi mashqur vulqonlardan biri Krakatau vulqoni qam shu vulqonlar jumlasidandir. Bu vulqon YAva va Sumatra orollari orasidagi tor bo‘g‘ozda joylashgan. Bu vulqon 1883 yilda juda kuchli otilishi natijasida dengiz satqidan 800 m baland bo‘lgan oroldagi vulqon konusi o‘rnida dengiz satqidan 300 m past joy vujudga kelgan. Bu harakat asosan krater ostida to‘plangan gazning kuchli bosimi ta’sirida ro‘y bergan. Vulqondan chiqqan gaz, bug‘, chang yuqoriga 25-30 km ko‘tarilgan. Bu maqsulotdan juda ko‘p pemza, lapilla, kul uzoq - uzoqlarga borib tushgan. YAva va Sumatra orolida yashovchi aqoliga katta zarar etgan. Krakatau vulqonidan ko‘tarilgan chang va to‘zon atmosferaning yuqori qismini qoplagan. Alyaskadagi 1912 yilda etilgan Katmay vulqoni va boshqa vulqonlar qam Bandaysan vulqoni gruppasiga kiradi. Vulkanlarning geografik tarqalishi. Er sharidagi vulqonlarni o‘rganish vulqonizm bilan er po‘stining rivojlanish tarixi juda yaqin aloqada ekanligini ko‘rsatdi. Qozirgi vaqtda ma’lum bo‘lgan harakatdagi vulqonlar 500 dan ortiqdir. 1974 yillarda okeanlarni tekshirishlar natijasida vulqonlarni quruqlik va okean ostida ma’lum bir yo‘nalishda joylashganligi aniqlandi. Ular asosan ikki yo‘nalishda bo‘lib, birinchisi Tinch okean xalqasi deb ataladi, bu erda ma’lum bo‘lgan barcha harakatdagi vulqonlarning 60% joylashgan. Tinch okeanning g‘arbidan Kamchatka yarim orolidan boshlangan bu vulqon xalqasi Kuril orollari orqali janubi-g‘arbga davom etadi. YAponiya, Fillipin, YAngi Gvineyadan o‘tib YAngi Zellandiyagacha cho‘zilib boradi. Tinch okeanning sharqidan Amerika materigining janubidagi Olovli Er orolidan shimol tomonga -And, Kordilera tog‘larining yonidan o‘tadi va shimolda Aleut orollari va Alyaska orqali yana Kamchatka yarim oroliga tutashadi. Bu vulqon xalqasi Tinch okean geosinklinal mintaqasi deb yuritiladi. Bundan tashqari Tinch okeanning markaziy qismida qam bir qancha harakatdagi vulqonlar bor. Masalan, ekvator yaqinidagi Galapagos orolida ikkita harakatdagi vulqon bor, undan junabda Pasxi va Xuan Fernandes, g‘arbda Samoya, Tonga, Kermadek vulqonli orollari bor. Ikkinchi yirik vulqon xalqasi yosh tog‘lar o‘lkasida joylashgan, ya’ni g‘arbda O‘rta dengizdagi Apennin yarim oroli orqali Kavkaz va Kichik Osiyoga borib o‘tib boradi va O‘rta Italiyadagi Vezuviy, Etna vulqonlari, Lipari orollaridagi va Egey dengizidagi vulqonlar (Santorin) va Kavkaz tog‘laridagi supgan Elbrus, Kazbek, Ararat, Erondagi Demavenit vulqonlar kiradi. O‘rta dengiz xalqasi sharqqa tomon davom etib, Tibet tog‘i, Xindiqush tog‘ tizmalari orqali Malayya arxipelagiga borib tutashadi. Malayya arxipelagi va undan janubdagi harakatlanuvchi vulqonlarga Sumatrada II ta, YAvada 15 ta, Kichik Zont orollarida 3 ta vulqon kiradi, ular Tinch okean xalqasiga borib qo‘shiladi. Bulardan tashqari Atlantika okeanida 3 ta yirik vulqonli o‘lka:shimolda YAn-Mayen, janubroqda. Katta Antil orollarida mashqur Mon-Pele vulqoni otilib turibdi. Xind okeanida qam bir necha so‘nmagan vulqonlar, masalan, Madagaskar yaqinidagi Komor, Mavrikiy, Reyunon orollarida va Antarktida materigi atrofidagi orollarda qam so‘nmagan (Erebus) vulqonlar bor. Qozirgi vaqtda 513 ta harakatdagi va 228 ta yaqinda so‘ngan vulqonlar aniqlangan (Makdonald, 1972). O‘zbekistonda qurama, Oloy, Turkiston tog‘larida va Toshshkentda 80 km sharqdagi CHotqol tog‘ tizmasidagi Gush, SHovas, Oqsoqota soylari atrofida nordon vulqon jinslari ko‘p. Vulqonlarning harakati va Er sharida tarqalishi tarixini o‘rganish rudali konlarni qidirishda ilmiy va amaliy aqamiyatga egadir. Okean o‘rtasidagi yoki chekka orollardagi harakatlanuvchi vulqonlardan ko‘pincha asosli lava, materik chekkasidagi va o‘rtasidagilardan ko‘pincha nordon va o‘rta lava chiqadi. Bu qususiyat er po‘stining rivojlanishini o‘rganishda katta ilmiy va amaliy aqamiyatga egadir. quruqlikdagi vulqonlar. Vulqon jarayoni faqat okeanda yoki orol, yarim orollarda bo‘lmasdan materik orasidagi tog‘lar, platolarda qam bo‘lib turadi va o‘z maqsuloti bilan Er po‘stini vulqon jinsi va foydali qazilmalar bilan boyitadi. Materikdagi vulqonlar okean va orollardagiga nisbatan paydo bo‘lishi va maqsuloti bilan farq qiladi. quruqlikda neogen va antropogen davrida harakatda bo‘lgan vulqonlardan harakaterlilari Markaziy va sharqiy Afrika, Arabiston, Evropaning g‘arbi, Osiyoning markazi, shimoli-sharqi va sharqiy qismida ko‘proq tarqalgan. Afrika markazida va sharqiy qismidagi vulqonlar asosan paleogen va antropogen davrida qosil bo‘lgan katta er yoriqlariga joylashgan bo‘lib, yangi strukturalar qosil bo‘lishiga yaqindan aloqadordir. Afrikaning shimoli-g‘arbida 3000 km cho‘zilgan tog‘liklar Markaziy Afrika do‘ngligidan regional er yorig‘i bilan ajralib turadi. Janubda Janubiy Afrika tog‘lari (eni 2,5 ming km) bor. Materik sharqida esa 4 ming km ga cho‘zilgan baland Afrika tog‘lari bo‘lib, u Zambiyadan boshlanib qizil dengizgacha boradi. Er yoriq-laridan chiqqan bazalt tarkibli vulqon jinslari qari (tokembriy) tog‘ jinslari ustiga quyilgan. Bunday harakat ayrim joylarda qozirgi vaqtda qam bo‘lib, turibdi. Masalan, Afrikadagi Klimanjaro vulqon gruppasidan Kibo 6010 m. Solfator bosqichida CHanbaysan tog‘idagi Bay-tau-shan vulqoni (KXDR) dan 1898 yilda traxit lavasi chiqqan. Afrika g‘arbida Gvineya qo‘ltig‘idan shimolga qarab yo‘nalgan er yorig‘i Atlantika okeani ostidan boshlangan bo‘lib, unda bir qator vulqonlar, chunonchi, Bambuto (2680 m), Kamerun (4070 m) vulqonlari joylashgan, Kamerun vulqoni 1959 yilda qam harakatga kelgan. Markaziy Saxroi Kabirda Tibesda tog‘i ustida katta vulqon krateri (kalderasi 14 km) va yosh lava qatlamlari keng tarqalgan. Bu erda vulqon maqsuloti 14 ming km2 maydonni egallagan. Bunday vulqon krateri ko‘p bo‘lib, ularning balandligi er yuzasidan 2800-2900m balandda. Vulqon maqsuloti bazalt -andezit lavalaridan tashkil topgan. Baykal ko‘lining janubi-sharq va janubida quyi to‘rtlamchi davrda er yorilib bazalt lavalari oqib chiqadi. Bazalt lavalar daryo vodiysidagi allyuvial, delyuvial yotqiziqlar bilan qat-qat bo‘lib yotadi. Bazalt lavasi bir necha ming m2 maydonni tashkil etadi. Tog‘ oralig‘idagi soylarning botiq joylarida bazalt lavasi qalinligi 50-60 m dan ortiq. Bazalt lavasi oqib chiqqan joylari asosan meridional yo‘nalishdagi er yorig‘iga joylashgan. Demak, V.E.Xain, N.I.Nikolaevlarning fikricha, er shari ichki harakati, jumladan tektonika, zilzila va vulqon jarayonlari o‘tgan davrlarga nisbatan qozirda aktivlashganlardir. Balchiq vulqonlar. Bizga ma’lum bo‘lgan vulqonlar ichida balchiq vulqonlar qam bor. Ularning maqsuloti suyuq balchiq aralash suv va gazdan iborat bo‘ladi. Balchiq vulqonlar Sitsiliya, YAngi Zellandiya orollarida, Markaziy Amerikada, Apsheron Taman va Kerch yarim orollarida va boshqa erlarda uchraydi. Balchiq vulqonlar er qatlamlari ichidagi gaz va bug‘larning turli g‘ovak qatlamlardan o‘tib, ular orasidagi gilli jinslarni yumshatib, yopishqoq balchiqqa aylantirishi natijasida vujudga keladi. Neft konlari bor erlardagi balchiq vulqonlar o‘zidan ko‘p miqdorda uglevodorod chiqaradi. Otilib chiqayotganda temperaturasi past bo‘ladi. I.M. Gubkin neft konlari bilan balchiq vulqonlar bir-birlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir jarayonning tarmoqlari ekanligini ta’kidlab o‘tgan. Ozarbayjonda Apsheron yarim orolida va Kura pasttekisligida turli xil katta- kichik balchiq vulqonlar keng tarqalgan. Bunday vulqonlar maqsulotidan Kaspiy dengizida bir qancha orollar (Bulla,Lyus,Svinoy, Oblivnoy Kumani) vujudga kelgan. Vulqonlar krateridan o‘qtin-o‘qtin suyuq loy, gaz va neft chiqaradi. Balchiq vulqonlar qam boshqa vulqonlarga o‘xshab harakatlanadi va so‘nadi. Lok-Batang balchiq vulqoni (boku shaqridan 25 km janubi-g‘arbda)i 1887 yil 17 yanvarda harakatlangan. Bundan avval uzoqdan kelgan zambarak ovoziga o‘xshash, lekin bir oz cho‘ziq tovush eshitilgan. So‘ngra er shunday kuchli larzaga kelganki, xatto derazalarning oynalari qam dirillab ketgan, vulqon otilgandan balandligi 107 metrgacha keladigan olov fontani - gazning yongani ko‘rinib turgan. Bu vulqon bir necha marta harakatlangan, 1935 yil 23 fevralda qam juda kuchli otilgan. Vulqon otilish natijasida er po‘stida ikkita katta yoriq paydo bo‘lgan, so‘ngra vulqon tepasidagi konus harakatga kelgan va juda ko‘p balchiq otilib chiqqan, ajralib chiqayotgan uglevodorod gazlari tog‘dagi bir-biriga maqkam yopishib ketgan shag‘allarni qam qizdirib yuborgan. A.A.YAkubov (1955-1957) va boshqalar bergan ma’lu-motlarga qaraganda, vulqon otilishidan er yuzasiga chiqqan balchiqning qaj-mi 40 000m3 yaqin bo‘lgan, er po‘stida yoriqlar va o‘pirilishlar ro‘y bergan. YOriqlarning uzunligi 500m ga yaqin bo‘lib, krater chekkasining sharqiy qismi 16-20 sm cho‘kkan. Balchiqning palaxsa jinslari orasida neftga shimilgan qumtosh parchalari qam bo‘lgan. SHunday qilib, balchiq vulqonlar qatlamlar orasidagi gaz va neft, suvlarning katta bosim ostida qarkatga kelishidan dalolat beruvchi ajoyib tabiiy xodisadir. Balchiq vulqonlarning tarixini, tarqalashini o‘rganish okean va dengizlarda gaz va neft konlarini topilishidagi o‘rganish okean va dengizlarda gaz va neft konlarini topilishidagi omillardan biridir. II BOB. Zilzila va ularning oqibatlari 2.1.Zilzila va uning er yuzi bo‘ylab tarqalishi Er ichki qismida uning sirtiga tomon yo‘nalgan kuch ta’siridan er po‘stining ayrim qismlarini to‘satdan silkinishiga zilzila deyiladi. Ba’zan silkinishlar tashqi faktorlar (tog‘dagi qulashlar, katta meteoritning er yuzasiga tushishi va b.) dan qam bo‘lishi mumkin. Bir necha yuz yillar davomida to‘plangan ma’lumotlar bu qodisani planetamizning ayrim seysmik zonalarda ko‘p bo‘lib turishini ko‘rsatadi. Er yuzasini emiruvchi, buzuvchi, zilzilalarning ko‘pi Pireney, Alp, Apenin, Karpat, Bolqon, Kavkaz tog‘lariga va O‘rta Osiyoning tog‘li rayonlariga, janubda Qindiqush, Qimolay tog‘lariga va Tinch okean qalqasiga to‘g‘ri keladi. Ba’zi joylar borki, u erda butunlay yoki deyarli zilzila bo‘lmaydi, bunday erlar (Germaniya, Polsha pasttekisligi, Rossiya tekisligi, Finlyandiya, Kola yarim oroli, Kanada, Braziliya va q.k.) aseysmik o‘lkalar deb ataladi. Zilzila sabablarini seysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila er po‘stining ostki qismidagi massalarning, jumladan, mantiyadagi saralanish jarayonida kuchli harakat paydo bo‘ladi va tebranma to‘lqinlar zilzila markazidan atrofga va er yuzasiga tarqaladi. Zilzilaning dastlabki harakatidan keyin qam er ichida saqlanib qolgan ortiqcha energiya er po‘stini ayrim qism-larini tebranishga sabab bo‘ladi. Er sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib keluvchi egiluvchan to‘lqinning urilishidan kelib chiqadi. Agar zilzila markazidan yo‘nalgan to‘lqin er sirti bilan to‘g‘ri chiziq yoki qiyaroq burchak qosil qilsa, er ustidagi narsalar yuqoriga ko‘tarilib, pastga tushadi. Agar to‘lqin qiya urilsa, er ustidagi narsalar gorizontal suriladi, ba’zan ular qayiqqa o‘qshab tebranadi. Daraxtlar og‘ib, yana tiklanadi, imorat bezaklari buziladi, qaykallar qo‘llaydi. Zilzila faqat bir necha sekund davom etsada, keyinchalik bir necha kun, oy va yillar davomida goq kuchli, goq kuchsiz bo‘lib qaytariladi. Masalan, 1887 yil 28 mayda Olmaotada va 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bo‘lgan zilzilaning 3 oy davomida 800 dan ortiq qaytarilishi qayd qilingan. 1870 yil 28 iyunda Gretsiyada yuz bergan zilzilaning birinchi 3 kunida 86 dan ortiq zarba, ya’ni qar 3 sekundda bir to‘lqin bo‘lgani aniqlangan. Bu erda 3 yil davomida 750000 marta zarba (bunda 300 tasi emiruvchi zarba) bo‘lgan, Maxsus asboblargina sezadigan zilzila mikroseysmik, asboblarsiz seziladigani esa makroseysmik deb ataladi. Er sharida qar yili 10000 tacha zilzilani, ya’ni qar soatda bitta zilzilani seysmograflar qisobga oladi, Buning yarmidan kamrog‘i kuchli va qavfli zilzila qisoblanadi. Er ichidagi zilzila markazi - gipotsentr, uning er yuziga tik chiqqan joyi - fokusi - epitsentr deb ataladi. Mantiyaning yuqori qismi tektonosferada bo‘lgan jarayonlar natijasida gipotsentrda mexanik energiya qosil bo‘ladi. Bu energiya gipotsentr atrofidagi qatlamlarga egiluvchan to‘lqin tarzida yoyiladi. Buni dengizda suv ko‘tarilishi va qaytishidan bo‘ladigan to‘lqin bilan almashtirmaslik kerak. Zilzila to‘lqinining egiluvchanlik harakatini rezinka misolida ko‘rsa bo‘ladi. Agar rezinkani tarang tortib, keyin bo‘shatib yuborilsa, uning qar bir zarrachasi oldin cho‘ziladi, keyin asliga qaytadi, qar ikki qolatda qam to‘g‘ri chiziq yo‘nalishini saqlaydi. Rezinka zarrachalarining bunday harakati bo‘ylama tebranish bo‘ladi. Agar rezinkani ikkita predmetga mustaqkamlab, so‘ng uni yuqoriga tortib, qo‘yib yuborilsa, u qolda rezinkaning qar bir zarrachasi ko‘ndalangiga to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi. Bu harakat ko‘ndalang egiluvchan to‘lqinga to‘g‘ri keladi. Rezinkaning bunday tebranishi bilan qattiq jinslar orasida bo‘ladigan farq shuki, rezinkada ikkala-ko‘ndalang va bo‘ylama bo‘lqin qar xil vaqtda qosil bo‘ladi, qattiq jinslarda esa, egiluvchan jinslar orasidagi mexanik energiya birlashishi natijasida, ikkala to‘lqin bir vaqtda bo‘ladi. Zilzilaning er sharida tarqalishi. Er sharida bo‘ladigan zilzilalar er po‘stining asosan ikki yirik harakatchan mintaqasida tarqalgan: 1. Tinch okean mintaqasi qamma zilzilaning80% ini tashkil etadi. Bu mintaqa eng chuqur er yorig‘i o‘tgan joylarni o‘z ichiga olib, chuqurligi 700 km ga boradi. Ayniqsa YAponiyada bo‘ladigan kuchli zilzilalar bunga yaqqol misol bo‘ladi. 2. O‘rta er dengiz - Indoneziya mintaqasi. Bu mintaqa ekvator mintaqasi bo‘lib, barcha zilzilaning 12% ga to‘g‘ri keladi. Bu mintaqa Janubi-SHarqda Indoneziyadan boshlanib qarbga tomon Qimolay tog‘lari orqali Tyanshan va Pomirga, Afg‘oniston, Eron orqali Kavkaz tog‘lariga boradi va bu erda qora dengiz soqillari bo‘ylab ikkiga bo‘linadi: bir qismi shimoli-g‘arbda qrim, Karpat, Alp, Pireney tog‘lari orqali Atlantika okeaniga chiqadi, ikkinchi qismi esa, janubi-g‘arbga tomon yo‘nalib, O‘rta dengizning janubiy va shimoliy soqillari bo‘ylab u qam Atlantika okeaniga chiqadi. Zilzilaning qolgan qismi ikki kenja mintaqaga to‘g‘ri keladi. Bularning biri SHimoliy va Janubiy Amerikani, ikkinchisi qizil dengiz orqali Afrika er yoriqlarini, shimolda Arabistonni, Qindistonni o‘z ichiga oladi. Bulardan tashqari, Atlantika okeani ostidagi rift (planetar er yorig‘i) zonasi Islandiyadan Buva oroligacha cho‘ziladi. Umuman zilzila bo‘lmaydigan joy Er sharida yo‘q desa bo‘ladi. Kuchsiz zilzila bo‘ladigan joylar platforma o‘lkalar, kuchli va tez-tez zilzila bo‘ladigan joylar geosinklinal o‘lkalar deb ataladi. 1966 yildagi Toshkent zilzilasi shu mintaqaga joylashgan bo‘lib uning sabablari chuqur o‘rganilgan va aloqida kitob qilib chop etilgan. Zilzila sabablari Zilzila ro‘y berishi sababiga ko‘ra quyidagi guruqlarga bo‘linadi: a) ekzogen jarayonlar natijasida bo‘ladigan (o‘pirilish zilzilalari); b) vulqon harakati natijasida bo‘ladigan; v) tog‘ qosil bo‘lish jarayoni natijasida bo‘ladigan tektonik zilzilalar va g) tektonik zilziladan farq qiluvchi chuqurdan bo‘ladigan yoki plutonik zilzilalarga bo‘linadi. O‘pirilish zilzilalari. “Er osti suvlarining geologik ishi” temasida oqaktosh qatlamlarini er osti suvi ta’siridan erib katta-katta chuqur g‘orlar qosil qilishini ko‘rsatib o‘tgan edik. Karst relefi keng tarqalgan o‘lkalarda yopiq karstlarning ba’zilari juda katta bo‘lib, ularning tepa qismi og‘irlik kuchi ta’sirida bo‘shliqqa o‘pirilib tushadi. O‘pirilgan joylarda ba’zan ko‘l yoki voronkasimon katta chuqurlik qosil bo‘ladi. Bunga Pomir tog‘idagi Sarez ko‘li misol bo‘ladi. O‘pirilish zarbasi natijasida er larzaga keladi. Qozirgi vaqtda er ostiga suvni sun’iy shimdirilib zilzilani qosil bo‘lishini oldindan aytib berish borasida ilmiy tadqiqot ishlar olib borilmoqda. O‘pirilish natijasida o‘ziga qos karst relefi vujudga keladi. Vulqon zilzilalari. So‘nmagan vulqonlarning harakati natijasida qam zilzila bo‘lib turadi. Bunday zilzila faqat vulqonli o‘lkalarga qosdir. Vulqon harakatlanib turgan o‘lkalarda zilzila kuchi 5-6 balldan (ba’zilarini qisobga olmaganda) oshmaydi. Masalan, Tinch okean atrofidagi Kamchatka yarim oroli, Kuril, Xokkaydo orollari shular jumlasidandir. Bu erlarda zilzila o‘chog‘i 200-600 km chuqurlikda joylashgan. Erning chuqur qismida temperatura katta bo‘lishi tufayli qosil bo‘lgan magmalardan ajralib chiquvchi gaz va bug‘ni er ostidan daqshatli kuch bilan otilib chiqishidan kuchli zilzila ro‘y beradi. Bunday zilzilalar aqoli yashaydigan joydan chetda bo‘lsa uncha zararli bo‘lmaydi, agar ularga yaqin bo‘lsa katta zarar keltiradi (Krakatau vulqoni). Tektonik zilzilalar. Er qatlamlarini o‘zgartirib tog‘lar qosil qiluvchi energiya (kuch) zarbidan kuchli zilzila vujudga keladi. Tektonik jarayon natijasida er po‘stida qatlamlar bukiladi, siqiladi, yoriladi, uziladi va boshqa xil relef shakllari paydo bo‘ladi, ya’ni tog‘ paydo bo‘ladi. Tog‘li o‘lkalarda, masalan, Alp, Tyanshan, Pomir, Kavkaz, And, Kordilera va boshqa o‘lkalarda Er qozirgi vaqtda qam tez-tez tebranib turadi. Bu o‘lkalarda zilzila ancha kuchli bo‘lib, xalq xo‘jaligiga ko‘p zarar etkazadi. Bunday zilzila er po‘sti yuqori mantiyasining saralanishi natijasida to‘plangan enegriyadan kelib chiqadi. Tektonik harakatlar asosan geosinklinal mintaqalarda bo‘lib vaqt-vaqt bilan atrofga goq kuchli, goq kuchsiz seysmik to‘lqinlar tarqatadi. Demak, tektonik zilzila keng tarqalgan va eng daqshatli vayronalik keltiruvchi zilzila bo‘lib, Er sharida bo‘ladigan barcha zilzilalarning 90% ga yaqinini tashkil etadi. Zilzilaning kuchi odatda bal bilan o‘lchanadi. 1964 yili seysmolog S.V. Medvedev tuzgan va Rossiya FA Er fizikasi instituti tomonidan tuzatish kiritilgan shkala qabul qilingan. Bunda 1-2- balli zilzila kuchsiz, odam sezmaydi; 3- kuchsiz; 4-to‘xtab turgan odam sezadigan; tebranish sezilarli bo‘ladi; 5-kuchliroq, uyqudagi odamlar uyg‘onadi, deraza, eshiklar g‘ichirlaydi; 6- kuchli, odamlar qo‘rqa boshlaydi; 7- juda kuchli, imorat darz ketadi; 8- buzuvchi; 9- vayron qiluvchi, erda, tog‘ yonbag‘rida darzlar paydo bo‘ladi; 10-emiruvchi, imoratlarga katta ta’sir qiladi; 11-daqshatli, kanalizatsiya, kabel va elektr simlari uziladi; 12- er yuzasi o‘zgarib, yorilib, burmalanib tog‘lar qulaydi, erdan issiq suv chiqadi, ko‘llar va boshqa releflar qosil bo‘ladi. Zilzila oqibatlari. Tabiatning jaqshatli qodisalari ta’sirida faqar er qatlamlarining yotish qolatlarigina o‘zgaribgina qolmay, balki aqoliga va ularning uy-joylariga, shaqarlarga moddiy zarar etadi. Tarixda eng kuchli zilzila Suriya, Falastin, Kichik Osiyo, Qindiston, Xitoy, YAponiya va O‘rta Osiyoda bo‘lgan. Suriya va Falastinda qadim kuchli zilzilalar bo‘lganligi “Vexta zaveta” nomli kitobida yozib qoldirilgan. Kitobdagi ma’lumotlarga qaragnda eramizdan 1900 yil ilgari O‘lik dengiz rayoni janubidagi Sudum, Gumuru, Zeboim va Adam shaqarlarini vayron qilgan. qrimda 1923 yildan 1928 yilgacha 25 marta kuchli zilzila bo‘lgan. Bu zilzilalar tektonik harakatlar sababli qrim tog‘larining ko‘tarilishi va qora dengizning va qora dengizning cho‘kishi natijasida ro‘y bergan. O‘rta Osiyoda zilzilalar qaqida qadimgi tarixshunoslarning, qind va arab sayyoqlarining qo‘lyozmalarida, Abu Ali Ibn Sino va boshqa o‘zbek olimlarining kitoblarida qayod qilingan. Zaxiriddin Muqammad Bobur (XVI asr boshida) qandaxor (Afg‘oniston) shaqridagi zilzilani bunday tasvirlaydi: “Bu damda andoq zilzila bo‘ldiki... SHaqarda va qishloqlarda ko‘p uylar tekis bo‘lib, uy va tom ostida qolib o‘lgani ko‘p bo‘ldi. Er andoq yorilib edikim, ba’zi tarafi belcha baland bo‘lib edi, ba’zi tarafi belcha past yorilgan. Erga ba’zi erda kishi sig‘ar edi. Zilzila bo‘lgan zamon tog‘larning “boshidan” tufon ko‘tarildi” SHu bilan birga Zaqriddin Muqammad Bobur bir kunda 33 marta zilzila bo‘lganini va u bir yilcha davom etganini ko‘rsatib o‘tgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkentda yashagan bir yozuvchi o‘zining tojik-fors tilida yozilgan “Tarixi jadidaiy Toshkent” (“Toshkentning yangi tarixi”) asarida quyidagi satrlarni yozadi: “Toshkent shaqrida kuchli zilzila voqe bo‘ldi, mozorlarning II gumbazi, qazrat Aqror valiy masjidi, Jomiyning (CHorsudagi) gumbazi kunfayakun bo‘ldi, ko‘p kishilar g‘aflatda yotgan edi, aqoli imoratlar tagida qoldi. Baraqxon madrasasi gumbazi tagida 4 tolibi ilm mullabachcha qalokatga etdi. Kuchli silkinish 4 daqiqa davom etdi. Zilzila tinchigandan keyin qam kechalari bedor bo‘lgan kishilarga qariyib bir oy davomida er harakati ma’ulm bo‘lib turdi”. Pireney yarim orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 yil 1 noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila (11-12 ball) bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan aqoli dengiz soqiliga qochgan, biroq soqil odamlar bilan birga bir zumda 200 metrgacha cho‘kib, ular ustiga dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan dengizdan baland to‘lqin ko‘tarilib, uning kuchi 7. 1022 ergga1 etgan. Lissabondagi zilziladan 60000 kishi qalok bo‘lgan. I.V. Mushketov 1887 yil 18 mayda Verniy (Olmaota shaqarida bo‘lgan zilzila zarbidan shaqar butunlay vayron bo‘lgani qaqida ma’lumot yozib qoldirgan. Uning yozishicha, er ostidan kuchli bo‘g‘iq ovoz kelgan, so‘ng ketma-ket kuchli zarbali zilzila to‘lqinlari tarqalgan; yana shunday ovoz va kuchli zarbalar takrorlanib turganligidan kishilar sarosimaga tushganlar, ular qoqlagan tomonga qochganlar. 1911 yilda Olmaota shaqari yaqinida zilzila bo‘lgan, uning epitsentri aqoli yashaydigan joyda bo‘lmagani sababli binolar deyarli buzilmagan. 1948 yil 6 oktyabrda ro‘y bergan Ashxobod zilzilasi kuchli zilzilalardan bo‘lib, uning to‘satdan bo‘lgan to‘lqin zarbalarini Moskva, Toshkent Samarqand, Dushanba va boshqa shaqarlardagi seysmik stansiyalar sezgan. Bu zilzilaning epitsentri Ashxoboddan 25 km janubi-sharqda bo‘lib, kuchi 9- 10 ballga etgan. Ashxobodda esa, zilzilaning kuchi 7-9 ball atrofida bo‘lib, ko‘p binolar buzilgan va kishilar qalok bo‘lgan. Epitsentrga yaqin joylarda er yorilgan, ayrim joylar cho‘kib, ayrim joylar ko‘tarilgan, er yoriqlariadn issiq suv va qum aralash loyqa oqib chiqqan. G.P.Gorshkovning aytishiga qaraganda, er yoriqlari Kopetdogning sharqiy va janubi-sharqiy yonbag‘rida bo‘lgan. 1966 yil 26 aprel ertalab maqalliy vaqt bilan soat 5 dan 23 minut o‘tganda Toshkentda kuchli zilzila bo‘ldi. Zilzila to‘lqinlari birinchi zarbasining kuchi markazda 7,5-8 ball (5,3 magnitudadan ortiqroq) bo‘ldi. Uning epitsentri shaqarning markazida, gipotsentri 9-10 km chuqurlikda ekanligi aniqlandi. Bu zilzila natijasida 7 ballga mo‘ljallangan ko‘tarilgan iomratlarda darz ketish va qatto qulash qodisalari ro‘y berdi. Birinchi zilzila zarbasidan keyin 4 oy davomida Toshkent seysmik stansiyasi 700 martadan ortiq silkinish bo‘lganligini qayd qilgan. Bundan 5 tasi: 10.V; 24.V; 5.VI; 29.VI va 4.VII da bo‘lib, 7 balldan kam bo‘lmagan, ularning kuchi 4,5-3,5 magnitudaga teng bo‘lgan. Toshkent zilzilasi natijasida baxtsizlik qodisalari deyarli ro‘y bermadi. Katta binolarga zarar etdi. Zilzila oqibatlarini tugatish uchun ko‘pgina respublikalar Toshkentni qayta qurishda yordam qo‘llarini cho‘zdilar. Bu zilzila tektonik zilzila ekanligiga shubqa yo‘q. Geologlar, geofiziklar va seysmologlarning aniqlashicha, zilzila epitsentri Toshkent ostidan o‘tgan chuqur er yorig‘iga yoki uning yaqiniga joylashgani aniqlandi. Ko‘pchilik er yoriqlari tog‘ oldi yoki oralig‘idagi botiqlar tagidagi paleozoy tog‘ jinslarida ro‘y bergan. Akademik G.A.Mavlonov Toshkent zilzilasida qam paleozoy fundamentida (8-10 km da) meridional yoriq qosil bo‘lgan va Toshkentning sharqiy qismi 5-6 sm ko‘tarilganligini ko‘rsatib o‘tadi. O‘rta osiyodagi tog‘lar jumladan, Pomir-Oltoy, qurama, Farg‘ona, CHotqol, Piskom va boshqa tog‘ tizmalarining geologik tuzilishi va tektonikasini tekshirish natijasida bu tog‘ tizmalarining neogen va antropogen davrida kuchli tog‘ burmalanishi (yaxlit, palaxsa) ko‘tarilishlaridan qayta paydo bo‘lganligi isbotlandi (S.S.SHuls, V.I.Popov, M.O.Aqmadjonov, R.I.Ibragmov va boshqalar). Tektonik harakat natijasida er qatlarining burmalanishini yaqqol ko‘rsatuvchi zilzila qodisasi, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tog‘larni 2 mln yil ichida paydo bo‘lganligidan darak beradi. Bu berilgan ma’lumotlar er yuzi quruqligidagi relef shakillar Zilzila kuchini erg va joulda o‘lchash qabul qilingan.(errozion, dekudatsion, akkumulyativ va b.) ni paydo bo‘lishida zilzila harakatini aqamiyati kattadir.Masalan, O‘rta Osiyoda seysmolog va tektonistlar aniqlagan yirik er yoriqlari bor, ularga: Farg‘ona-Talas chuqur er yorig‘i, Janubiy Farg‘ona va Kumbel, Kengko‘l er yoriqlari kiradi. Ularning uzunligi 200-700 km gacha boradi. Ana shu yoriqlarga Gobi - Oltoy zilzilasi misol bo‘ladi. Olimlar Er sharida 4000 yil davomida 13 mln kishining zilziladan o‘lganini qisobga olganlar.Zilzilaning sabablarini o‘rganish usullari. Zilzilaning kelib chiqish sabablarini aniqlash asosan ilmyi tadqiqot institutlarida olib boriladi. Qozirgi vaqtda juda ko‘p maxsus seysmik stansiyalar (Moskva, Sverdlovsk, Tbilisi, Toshkent, Olmaota, Dushanba, Irkutsk, Samarqand va boshqa shaqarlarda) bo‘lib, ularda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu stansiyalarning qammasi akademik B.B.Golitsin (1906) va olimlardan P.M.Nikiforov, V.F.Bonchkovskiy, D.P.Kirnos, D.A.Xarin, S.A.Medvedev va boshqalar iqtiro etgan maxsus asboblar seysmograflar bilan ta’min etilgan. Zilzila to‘lqini aks ettirilgan egri chiziqni seysmogramma deyiladi. Uch xil seysmik to‘lqin mavjud: bo‘ylama (tezligi 3,5- 6,5 km/sek) er massasining qajmini siqilishi (deformatsiya) dan kelib chiqadi va qattiq, suyuq qam gaz qoldagi moddalardan o‘tadi; ko‘ndalang (tezligi 4,5 km/sek ga er qatlamlari shaklining o‘zgarishi - siqilishidan qosil bo‘lgan to‘lqin suyuq va gaz qolatidagi moddalardan o‘tmaydi; yuza to‘lqin (tezligi 3-3,5 km/sek ) ustki po‘stda harakatlanib tez so‘nadi. Bu to‘lqinlar seysmograf fotoqog‘ozida o‘z aksini topadi. Seysmograf prujinaga osilib, ramkaga biriktirilgan og‘ir metall yukdan iborat. Bu yuk ko‘tarilishi va pastga tushishi mumkin. Ramkaning uchidagi kuchli magnitlar orasiga simli g‘altaklar o‘rnatilgan. Zilzila bo‘lmagan vaqtda seysmograf qimirlamaydi. Er larzaga kelganda asboblarning tag qismi inert og‘ir yukka nisbatan siljiydi, g‘altaklar uchi magnitlar orasida qimirlay boshlaydi va unda elektr toki qosil bo‘ladi. Bu tok oynali galvanometrga boradi. Oynaga tushayotgan ingichka yorug‘lik nuri oynada aks etib, sekin o‘tayotgan fotoqog‘ozga tushadi. Bu seysmograf O‘rta Osiyodagi seysmik stansiyalarga 1929 yilda o‘rnatilgan edi. U 1929 yildayoq 600 ta, 1940 yilgacha esa, 6000 dan ortiqroq zilzilani qayd etgan. Keyingi yillarda shu joylarda yana takomillashtan seysmograflar bo‘lib, ular yiliga 1000 dan ortiq zilzilani qisobga olgan. Zilzila sabablarini o‘rganish mamlakatimizda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. SHu maqsadda seysmologiya institutlari tashkil etilgan, bu erda malakali seysmologlar, geofizik, matematik va geologlar qachon, qaerda va qanday kuch bilan zilzila bo‘lishini rodon metodi bilan oldindan aytib berish ustida keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi fanlar Akademiyasi qoshida 1967 yilda tashkil etilgan Seysmologiya instituti shular jumlasidandir So‘nggi yillarda sobiq sovet seysmologi (V.I.Keylis) va boshqa olimlar zilzila to‘lqinini, uning o‘chog‘idagi zarbani aniqlash usulini ishlab chiqdilar. Seysmik stansiyalardan olingan seysmogrammalar va er po‘stida neotektonik harakatlar natijasida ro‘y beradigan siljishlarga va boshqalarga qarab zilzila o‘chog‘ining dinamik parametrini aniqlash mumkin. SHunday qilib, tektonik harakatlar natijasida er po‘stida birdaniga yorilish ro‘y beradi va er po‘sti o‘z muvozanatini yo‘qotadi. Buning natijasida zilzila o‘chog‘ida qosil bo‘lgan tarang to‘lqinlar u erdan atrofga tarqaladi va er yuzasiga tomon to‘lqin kuchi kamaya boradi. Zilzilani bashorat qilish. Zilzilalarni oldindan aytish yoki bashorat qilish olimlar oldida turgan muqim vazifalardan biridir. Zilzila insonlar qayotiga, ular barpo etgan inshootlariga, moddiy boyliklarga naqadar xavf tug‘rishini tasavvur etsak, bu masalaning nechog‘lik amaliy aqamiyatga ega ekanligini tushunish qiyin emas. Agar zilzila sodir bo‘lishini biroz bo‘lsada oldinroq bilish imkoniga ega bo‘lganimizda edi, insonlarni bunday qalokatdan saqlash chora-tadbirlariga ega bo‘lgan bo‘lur edik. Zilzilani bashorat qilish muammosi, ya’ni zilzila joyi va kuchini aniqlash yoki zilzila bo‘ladigan maydonlarni bilish bir qarashda qal bo‘lgandek. Bu muammo yangi geologik va seysmik ma’lumotlarni qayta ko‘rib chiqish evaziga yuzaga keladi. SHunday ma’lumotlar asosida ma’lum joylarda zilzilaning kuchi qanday bo‘lishligini aytish va ballarda namoyon bo‘ladigan zilzilalarni rayonlashtirish mumkin. Bunday xaritalar tuzilishdagi asosiy kamchilik u yoki bu maydonlardan olinayotgan ma’lumotlarning bir xil emasligidir. SHuning uchun seysmik rayonlash tayyorlanayotganda qar bir joyning geologik tuzilishi va zilzila natijasida olingan izoseystlar joylashuvi inobatga olinishi shart. Bunday xaritalarni tuzish bizning respublikada 1966 yildan so‘ng keng rivojlantirilib yuborildi. Qozirgi kunda mamlakatimizning qamma joylari bo‘yicha seysmik rayonlashtirish xaritalari tuzilgan, yirik shaqarlar bo‘yicha esa, mukammal seysmik rayonlashtirish xaritalari tuzilgan. Zilzila bo‘lish vaqtini bashoratlash borasida qanday ishlar qilingan? Turli mamlakat olimlarining olib borgan tadqiqotlari qozirgi kunda qam bu masalaning echimi topilmaganligini ko‘rsatmoqda. Bashoratlashning birinchi usuli er qa’ridagi tovush va shovqinlarni eshitishga asoslangan. Bu usul ancha eski bo‘lsada, er qa’ridagi yirik buzilishlar atrofida mayda siljishlar, er yorishlari qatlamlarda kuchlanish paydo bo‘layotganidan dalolat beradi. Bular zilzila darakchilari qisoblanadi. Albatta, bu siljishlar o‘z- o‘zidan tovush chiqaradi va er yuzidagi tovush tutgich asboblar ularni qabul qiladi. Bu g‘oya etarli asoslangan bo‘lsa-da, lekin texnik tomoni ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Mazkur usul birinchi marta italiyaliklar tomonidan vulqon otilishini aniqlashda qo‘llanilgan. Kaliforniyada esa gidroodon 110 m chuqurlikdagi suv to‘ldirilgan quduqqa o‘rnatilgan. Apparat kuchsiz g‘ichirlashini etgan. Lekin amerikaliklar, xuddi, italiyaliklar kabi, bu masalani ijobiy qal qilmaganlar. Umuman, ma’lum chuqurlikka o‘rnatilgan tutgichlar qabul qilayotgan kuchsiz va kuchli tovushlarning tabiiy jarayonlarni o‘rganishdagi aqamiyati katta. Bunday apparatlarni yaratish va takomillashtirish bo‘yicha tadqiqot ishlarini amalga oshirish lozim. Ikkinchi usul er yuzasi qiyaliklarini o‘rganish bilan bog‘liq. Bilamizki, zilzila natijasida siljishlar yuzaga keladi. Siljishlar tog‘ tizmasi paydo bo‘lishining aloqida elementlari qisoblanadi. SHuning uchun tog‘ jinslari va er qatlamlarida ma’lum bukilishlar paydo bo‘ladi. Bukilishlar asosi siljish va buzilishlar ko‘p tarqalgan joyda uchraydi. Demak, bukilishlarni zilzila darakchilari deb qisoblash mumkin. qiyalikni o‘lchaydigan asboblar nafaqat tog‘ tizmalari paydo bo‘lishidagi er qiyaliklarini, balki tashqi sabablarga ko‘ra vujudga keladigan qiyaliklarni qam o‘lchaydi. Bular ichidan tabiiy, ya’ni er ichki harakati bilan paydo bo‘ladigan qiyaliklarni ajratib olish esa burmuncha mushkulroq. qiyaliklarni o‘rganish asosida quyidagicha qulosa chiqarish mumkin: 1. Agar qiyalikni o‘lchovi stansiyaning 100 km ga teng radiusida kuchli zilzila bo‘lsa, er ichki harakatlari natijasida paydo bo‘lgan er yuzasi qiyaliklari betartib “qiyaliklar bo‘roni” yo‘nalishida bo‘ladi. 2. “qiyaliklar bo‘roni” zilziladan 3-10 kun oldin sodir bo‘ladi. shuni aytish lozimki, qiyaliklar xususiyatiga qarab chiqarilgan bu qulosalar dastlabki bo‘lib, o‘z tasdig‘ini topish uchun qali ko‘p kuzatishlar amalga oshirilishi kerak. 3. Zilzila vaqtidagi siqilish natijasida Er ichki moddalarning elastiklik qususiyatini o‘rganishdan iborat. Bunda moddalar turli joylarda bir xilda bo‘lmaydi. Elastiklik qususiyatining uzluksiz sezilarli o‘zgarishi qalokat sodir bo‘lmasligidan darak beradi. Turli joylarda seysmik to‘lqinlar tarqalashini aniqlash uchun zilziladan oldin va keyin o‘tkazilgan tadqiqotlardan olingan natijalar bir xilda emasligi tasdiqlangan. Bu usul, garchi keng tarqalgan bo‘lmasada asoslangan qisoblanadi va yuqori texnik anjom bilan ta’minlangan vaziyatlarda yaxshi natija beradi. Bir qancha fizik ko‘rsatkichlarni zilzilaning darakchilari deb, ular zilzilani bashoratlashda yordam beradi deb aytish mumkin, lekin bu olimlar etarlicha asoslanmagan va kuzatishlarda tekshirilmagan. Albatta, ayrim qayvonlarning zilzila vaqtida ma’lum tartibsiz qolatlarini aytib o‘tish lozim. Ayniqsa er ostida tez seziladi. Ma’lumki, qayvonlar zilziladan bir necha kun oldin, ko‘pincha biror soat oldin juda bezovtalanib qoladilar. Masalan, Gretsiyada bo‘lgan zilzilani kuzatganlarning yozishicha, qirqoyoq, er qazuvchilar zilziladan bir necha kun oldin o‘z uyalaridan chiqib, betartib harakatda bo‘ladi. 2.2. Zilzilaning paydo bo‘lish sabablari va genetik turlari Avvalo, zilzilaning yuzaga kelish sabablari turlicha bo‘lib, hozirgi vaqtda mukammal o‘rganilgan. Lekin hozircha ilm-fan taraqqiyoti qachon, qaerda, qanday kuchlanishda er silkinishi sodir bo‘lishini bashorat qilishga ojiz. Muammoning o‘ziga yarasha ob’ektiv sir-sinoati va mavhum tomonlari mavjud. O‘ylaymizki, bu savollarga XXI asrda albatta javob topiladi. YUqorida erning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlariga qisqacha to‘xtalib o‘tdik. SHu rivojlanish bosqichlari bilan, albatta, er silkinishlari uzviy borliqdir. Litosfera plitalarining harakati tufayli zilzilalar bo‘lgan va hozir ham kuzatilib turibdi. Zilzilalar litosfera plitalari tutashgan joylarda keng tarqalgan. Zilzila ro‘y berish sababiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: a) tog‘ qulashlari, surilma, o‘pirilish zilzilalari; b) vulkan zilzilalari; v) tektonik zilzilalar; g) sun’iy zilzilalar. O‘pirilish zilzilalari. Bunga Pomir tog‘ida 1911 yil sodir bo‘lgan zilzila misol bo‘ladi. Usoy qishlog‘i yaqinida juda katta hajmdagi tog‘ massasining o‘pirilib tushishi natijasida Murg‘ob daryosi to‘silib qolgan va Sarez ko‘li hosil bo‘lgan. Usoy qishlog‘i shu ko‘lning ostida qolib ketgan (67,68 - rasmlar). Vulkan zilzilalari. So‘nmagan vulkanlarning harakati natijasida ham zilzila bo‘lib turadi. Bunday zilzila faqat vulkanli o‘lkalarga xosdir. Vulkan harakatlanib turgan o‘lkalarda zilzila kuchi 5 - 6 balldan (ba’zilarini hisobga olmaganda) oshmaydi. Masalan, Tinch okean atrofidagi, Kamchatka yarimoroli, Kuril, Xokkaydo orollari shular jumlasidandir. Bu erlarda zilzilalar o‘chog‘i 200 - 600 km chuqurlikda joylashgan. Erning chuqur qismida harorat yuqori bo‘lishi tufayli hosil bo‘lgan magmalardan ajralib chiquvchi gaz va bug‘ning er ostidan dahshatli kuch bilan otilib chiqishidan kuchli zilzila ro‘y beradi. Bunday zilzilalar aholi yashaydigan joydan chetda bo‘lsa talofat kam, agar ularga yaqin bo‘lsa katta zarar keltiradi (Krakatau vulkani). Tektonik zilzilalar. Er qatlamlarini o‘zgartirib tog‘lar hosil qiluvchi energiya (kuch) zarbidan zilzila vujudga keladi. Tektonik jarayon natijasida er po‘stida qatlamlar burmalanadi, siqiladi, yoriladi, uziladi va yangi relef shakllanadi. Tektonik zilzilalar keng tarqalgan bo‘lib, Er sharida kechadigan barcha zilzilalarning 90% ga yaqinini tashkil etadi. Tektonik zilzilalar xalq xo‘jaligiga katta talofat keltiradi. Dengiz zilzilalari va sunami. Dengiz va okean tublarida ham kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Suv ostidagi zilzilalar sunami (yaponcha - qo‘ltiqdagi to‘lqin) nomli dahshatli to‘lqinlarni keltirib chiqaradi. Sunamining eng dahshatli oqibati bo‘lib zilzila o‘chog‘ining ustidagi suv massasida hosil bo‘luvchi va okean orqali sohillariga qarab harakatlanuvchi kuchli uzun to‘lqinlar hisoblanadi. Bu to‘lqinlarning sohil tubiga urilib sinishi tufayli uning kuchi keskin oshadi. Bunday to‘lqinlar butun Tinch okeani orqali tarqalishi va sohilga urilib, orqaga qarab harakat qilishi mumkin. 1896 yili Xonsyu orolining (YAponiya) sharqiy sohilida vujudga kelgan shunday sunami Tinch okeani o‘rta qismidagi Gavayi orollari orqali Amerika sohillarigacha etib borgan va undan qaytib YAngi Zelandiya va Avstraliyaga qarab harakatlangan. Sunami to‘lqinlarning balandligi 20 m ga etgan. Sunami nafaqat tektonik, balki vulkanik zilzilalar tufayli ham sodir bo‘ladi. Masalan, 1883 yili Krakatau (36 ming kishi qurbon bo‘lgan) va Gavay orollaridagi Kilauea vulkanlari otilganda ulkan sunamilar hosil bo‘lgan. Texnogen zilzilalar. Bunday zilzilalar inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu hodisaning sabablaridan biri bo‘lib seysmik faollikning oshishi hisoblanadi. Orovill shahri rayonida (Kaliforniya) AKSH dagi eng baland to‘g‘on (235 m) va suv ombori qurilgan joyda 7 balli zilzila sodir bo‘lgan. Bunday seysmik faollikning kuchayishi Kurskda, Tojikistonda va boshqa joylarda kuzatilgan. Muayyan seysmik faollikni neft va gaz konlarini qazib olish, burg‘i quduqlariga suv yuborish ham keltirib chiqarishi mumkin. Aynan shu jarayonlar 1976 yili Grozniy shahri yaqinida hamda 1976 va 1984 yillari Gazlida kuchli zilzila sodir bo‘lishiga olib kelgan deb taxmin qilishadi. Zilzilaning kelib chiqish sabablarini aniqlash asosan ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p maxsus seysmik stansiyalar (Moskva, Sverdlovsk, Tbilisi, Toshkent, Almati, Dushanba, Irkutsk, Samarqand va boshqa shaharlarda) mavjud bo‘lib, ularda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarixda eng kuchli zilzilalar CHili (1960), Alyaska (1969), Suriya, Falastin, Kichik Osiyo, Hindiston, Xitoy (1976), YAponiya va O‘rta Osiyoda: Andijon (1902), Almati (1911), Xait (1949), Ashgabad (1929, 1948), Toshkent (1966), CHotqol (1946) va boshqa joylarda sodir bo‘lgan. Pireney yarim-orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 yil 1 noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila (11 - 12 ball) sodir bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan aholi dengiz sohiliga qochgan, biroq, sohil odamlar bilan birga bir zumda 200 metrgacha cho‘kib, ular ustiga dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan dengizdan baland to‘lqin ko‘tarilib, uning kuchi 7•1022 ergga etgan. Lissabondagi zilziladan 60 ming kishi halok bo‘lgan. Tabiatning dahshatli hodisalari ta’sirida faqat er qatlamlarining yotish holatlarigina o‘zgaribgina qolmasdan, balki aholiga va ularning uy - joylariga, shaharlarga moddiy zarar etadi. Olimlar Er sharida 4000 yil davomida taxminan 13 mln. kishining zilziladan halok bo‘lganligini hisobga olganlar. Tabiatning dahshatli hodisasi – zilzila ta’sirida xalq xo‘jaligi inshootlari, shahar va qishloqlar vayronaga aylanadi (69,70 Olimlar Er sharida 4000 yil davomida tax-minan 13 mln. rishining zilzi-ladan halok bo‘l-ganligini hisob-ga olganlar. Ashgabad zil-zilasining epi-sentrida zilzila kuchi 9 - 10 ballga etgan. Ashgabad shahrida esa zil-zilaning kuchi 7 - 9 ball atrofida bo‘lib, ko‘p bino-lar buzilgan va kishilar halok bo‘lgan. Epitsen-trga yaqin joy-larda er yorilgan, ayrim joylar cho‘kkan, ba’zi joylar esa ko‘ta-rilgan, er yoriq- laridan issiq suv va qum aralash loyqa oqib chiqqan. Ko‘pincha kuchli zilzila vaqtida er yori-ladi, ko‘chkilar vujudga keladi va relef o‘zgaradi. Bu keltirilgan ma’lumotlar er yuzisidagi relef shakllarining (erozion, denudatsion, akkumulyativ va b.) paydo bo‘lishida zilzila harakatining roli kattaligini ko‘rsatadi. Ba’zi sunamilar ham katta talofat keltiradi. 1896 yili Xonsyu orolining sharqiy sohilida vujudga kelgan shunday sunami YAponiya sohillarida 26 mingga yaqin kishilarning yostig‘ini quritgan. Bunday hodisaga 2004 yil kuzida Hind okeani mamlakatlari sohillarida sunami tufayli 270 mingdan ortiq odamlarning halok bo‘lganligini, juda katta moddiy zarar etkazilganini ko‘rsatib o‘tish darkor. Xulosa Zilzila insonlar hayotiga, ular barpo etgan inshootlariga, moddiy boyliklarga naqadar katta xavf tug‘dirishini ko‘z oldimizga keltirsak, bu masalaning nechog‘lik olamshumul amaliy ahamiyatga egaligini tushunish qiyin emas. Agar zilzila sodir bo‘lishini biroz bo‘lsada oldinroq bilish imkoniga ega bo‘lganimizda edi, insonlarni bunday halokatdan saqlash chora - tadbirlari ko‘rilgan bo‘lar edi.Zilzila bo‘lish vaqtini bashoratlash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham bu masalaning echimi topilmaganligini ko‘rsatadi.Zilzilalar muammosi bilan shug‘ullanuvchi mutaxssislarning barchasi bunday dahlashli tabiat hodisasini bashorat qilish borasida tadqiqotlar olib borishadi. Bu tadqiqotlarning asosiy maqsadi bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilaning kuchini, ro‘y berish vaqtini va joyini oldindan aytib berishdan iborat.Agar sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilalarning kuchi va joyini aniqlash masalalari ma’lum ma’noda echilsada, uning vaqtini aytish hozirgacha muammo bo‘lib qolmoqda. Bu borada ko‘plab mamlakatlarda tadqiqotlar davom etmoqda. Gap shundaki, ulkan talofatlar birinchi navbatda erosti silkinishlarining hozircha fanga noma’lum bo‘lgan kutulmaganda, favqulodda sodir bo‘lishi natijasidir.Zilzilalarning ilgari sodir bo‘lgan hududlarda yana takrorlanish ehtimolligi katta bo‘ladi. Er yoriqlari bilan bog‘liq bo‘lgan seysmik zarbaga uchragan joylar muayyan vaqt davomida «kuch yig‘adi», yillar, o‘nlab va yuzlab yillar o‘tib yangi katastrofaga duch keladi. Masalan, Gazlidagi zilzila sakkiz yildan so‘ng yana takrorlangan. Zilzilalarning ko‘pchiligi yirik er yoriqlari zonasida joylashgan. Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilaning o‘rni va kuchini maxsus seysmik (mikroseysmik) rayonlash xaritalari bo‘yicha hisoblab topiladi. Bunday xaritalarda muayyan balli zonalar, izoseystlar, er yoriqlari zonalari va geologik tuzilishining boshqa xususiyatlari, grunt tarkibi, erosti suvlarining yotish chuqurligi, relefning parchalanganligi, oldin sodir bo‘lgan zilzilalarning epitsentrlari, gipotsentrining joylashish chuqurligi, seysmostansiyalar o‘rni va boshqalar ko‘rsatiladi . Bunday xaritalarni kompleks tahlil qilish ma’lum darajadagi ehtimollik bilan bashorat qilinayotgan zilzilaning o‘rni va kuchini aniqlash imkonini beradi. Geofizik belgilarga tog‘ jinslari elektr qarshiligining pasayishi, magnit maydoni to‘liq vektori modulining o‘zgarishi va boshqalarni kiritish mumkin. Zilzilaning gidrogeologik darakchilaridan burg‘i quduqlarida va xo‘jalik quduqlarida grunt suvlari sathining oldin pasayishi va keyin keskin ko‘tarilishi, suv haroratining o‘zgarishi, suvda radon, karbonat angidrit gazi va simob bug‘lari miqdorining oshishini ko‘rsatish mumkin. Hayvonlarning bezovtalanishini ham zilzila darakchisi qatoriga kiritish mumkin. Zilzila ro‘y berishidan oldin itlarning uvullashi, mushuk va tovuqlarning binolardan qochib chiqishi, ilonlarning inlarini tashlab ketishi, tabiiy suvlarda va akvariumda baliqlarning bezovtalanishiga kishilar e’tibor berishgan. YUqorida sanab o‘tilgan darakchilarning bir qismidan o‘rtacha muhlatli (yil, oylar), boshqalaridan esa qisqa muddatli (kunlar) bashoratlashda foydalanish mumkin. Bunday ma’lumotlarni qayta ishlash va bir qarorga kelishdan oldin zilzila darakchilarining barchasidan birgalikda foydalanish lozim. Foydalanilgan adabiyotlar 1.Baratov P. “ Er bilimi va o‘lkashunoslik” Toshkent o‘qituvchi 1980 yil 2.Neklyukova N “Obщee zemlevedenie” Moskva “Prosveщenie” 1997-yil 3.Kalesnik S.V. “Umumiy er bilimi qisqa kursi” O‘zbekiston davlat o‘quv pedagogika nashriyoti Toshkent 1959-yil 4.O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi 3 jild Toshkent 5..SHubaev L.P “Umumiy er bilimi” “O‘qituvchi” nashriyoti Toshkent 1975-yil 6.Koranovskiy I.V. YAkushova A.F.,Osnovы geologii. M. 1991 g.