XALQARO BIZNES OPERATSIYALARINI TASHISH VA TO'LASH KONOSAMENT OPERATSIYALARI: Konosament-bu tashuvchi tomonidan jo'natuvchiga tovarlarni jo'natishni olganligini va ular ma'lum bir manzilga bog'langan ma'lum bir kemaga joylashtirilganligini tan olgan hujjat.Hujjatda tovarlarni olib o'tish shartlari ko'rsatilgan. Ichki transport va okean yoki havo transporti uchun alohida yuk veksellari chiqariladi, garchi belgilangan joyga transportning barcha turlarini qamrab oladigan yuk vekseli chiqarilishi mumkin bo'lsa ham.Inductival to ' rt turdagi veksellar mavjud: A. yuk ichki Bill-bir eksport xalqaro tashuvchi uchun quruqlik yuk tashish uchun shartnoma anglatadi. B. okean Konosamenti - eksportchidan tovarlarni chet elda belgilangan tashqi bozorga tashish shartnomasini anglatadi c. konosament orqali-belgilangan punktlar o'rtasida eksport tovarlarini ichki va xalqaro tashishni o'z ichiga olgan tovarlarni tashish shartnomasini anglatadi. d. havo qatnovi-belgilangan manzilga ichki va xalqaro reyslar orqali yuklarni tashish bo'yicha shartnoma. Havo yo'l varaqasi kelishib olinmaydigan hujjat bo'lib, faqat jo'natuvchi uchun kvitansiya bo'lib xizmat qiladi To'rt turdagi konnosamentlar mavjud: a. Ichki konosament - eksport qiluvchining xalqaro tashuvchisiga quruqlik orqali yuk tashish shartnomasini bildiradi. b. Okean konosamenti - eksport qiluvchidan chet eldagi ma'lum bir tashqi bozorga tovarlarni tashish bo'yicha shartnomani bildiradi. c. Konosament orqali - belgilangan punktlar o'rtasida eksport tovarlarini ichki va xalqaro tashishni o'z ichiga olgan tovarlarni tashish bo'yicha shartnomani anglatadi. d. Havo jo'natmalari - yuklarni belgilangan manzilga ichki va xalqaro reyslar orqali tashish bo'yicha shartnoma. Havo jo'natma qog'ozi muomalaga kiritilmaydigan hujjat bo'lib, faqat yuk jo'natuvchi uchun kvitansiya bo'lib xizmat qiladi. KONOSAMENT OPERATSIYALARI: Konosament uch tomonlama maqsadga ega: a. kema egasi tomonidan tovarlar uchun rasmiy kvitansiya; b. tashish shartnomasining dalillari; va c. tovarlarga tegishli hujjat. Konosamentlar kelishilgan yoki kelishilmagan bo‘lishi mumkin.  Ayirboshlanadigan konosamentlarga nisbatan tovarga egalik huquqi va jo‘natishni qayta yo‘naltirish huquqi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan yoki kelishilgan konnosamentga qonuniy egalik qiluvchi shaxsga tegishlidir. Kelishuvga qo‘yiladigan yuk qog‘ozlari ma’lum bir yuk oluvchiga emas, balki jo‘natuvchining buyrug‘iga ko‘ra beriladi. Agar konosament kelishilgan shaklda bo'lsa, tashuvchi yuk jo'natuvchi (sotuvchi) tomonidan tasdiqlanangan asl konosamentni olguncha tovarni ushlab turadi. Eksport qiluvchi to‘lovni qabul qilish uchun konnosamentni tasdiqlashi va uni bankka topshirishi kerak.  Ayirboshlanmaydigan konnosamentlarga kelsak, tashuvchi yukni faqat konosamentda ko‘rsatilgan yuk oluvchiga yetkazishi shart. Tovar jo'natilayotgan shaxs tovarlarni chiqarishni olish uchun odatda konnosamentni ko'rsatishi kerak. TO'LOV USULLARI:  Xalqaro savdo to'lovlari xalqaro bank o'tkazmalari, veksellar va akkreditivlar orqali amalga oshiriladi. Xalqaro Bank o'tkazmalari: xaridor o'z mamlakatidagi bankini boshqa mamlakatdagi sotuvchining bankiga pul o'tkazish uchun yo'naltiradi. Bu elektron shaklda amalga oshiriladi Xalqaro kredit o'tkazmalari bo'yicha UNCITRAL Model qonun  Ushbu qonun har qanday jo'natuvchi bank va uni qabul qiluvchi bank turli Shtatlarda bo'lgan kredit o'tkazmalariga nisbatan qo'llaniladi. "Kredit o'tkazmasi" - bu benefitsiar (foydalanuvchi) ixtiyoriga pul mablag'larini joylashtirish maqsadida ishlab chiqaruvchining to'lov topshirig'idan boshlangan bir qator operatsiyalar. Ushbu atama o'z ichiga muallifning banki yoki to'lov topshirig'ini bajarish uchun mo'ljallangan har qanday vositachi bank tomonidan chiqarilgan har qanday to'lov topshirig'ini o'z ichiga oladi.. Bunday buyurtma uchun to'lovni amalga oshirish maqsadida berilgan to'lov topshirig'i boshqa kredit o'tkazmasining bir qismi hisoblanadi. Xalqaro kredit o'tkazmalari bo'yicha UNCITRAL Model qonun:  UNCITRALning “Xalqaro kredit o‘tkazmalari to‘g‘risida”gi namunaviy qonunining 2-moddasida quyidagi ta’riflar mavjud: i. Originator kredit o‘tkazmasi bo‘yicha birinchi to‘lov topshiriqnomasini beruvchini anglatadi va jo‘natuvchi va jo‘natuvchining bankini o‘z ichiga olishi mumkin. ii. Yuboruvchi - to'lov topshirig'ini bergan shaxs, shu jumladan kredit o'tkazmasini o'tkazishda ishtirok etuvchi va har qanday vositachi bank. iii. Qabul qiluvchi bank - bu to'lov topshirig'ini qabul qiluvchi va unga benefitsiarning banki yoki kredit o'tkazmasini osonlashtiradigan operatsiyalar qatorida ishtirok etadigan har qanday vositachi bankni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan bank tushuniladi.  To‘lov topshirig‘i deganda, jo‘natuvchi tomonidan qabul qiluvchi bankka benefitsiarning ixtiyoriga qat’iy yoki aniqlanadigan pul summasini berish to‘g‘risidagi shartsiz ko‘rsatma tushuniladi, agar: I. oluvchi bank jo‘natuvchining hisobvarag‘ini debet qilish yoki undan to‘lovni boshqacha tarzda olish yo‘li bilan qaytarilishi kerak va II. ko'rsatmada to'lovni oluvchining iltimosiga binoan amalga oshirish nazarda tutilmagan bo’lsa. 3-modda - Shartli ko'rsatmalar  Agar ko'rsatma shartga bog'liq bo'lganligi sababli to'lov topshirig'i bo'lmasa, lekin ko'rsatmani olgan bank uni so'zsiz to'lov topshirig'ini berish orqali bajarsa, u to'liq kredit o'tkazmasiga aylanadi. Namunaviy qonunning qo'llanilishi :  4-moddaga muvofiq tomonlarning kredit o‘tkazmalari bo‘yicha huquq va majburiyatlariga nisbatan namunaviy qonunning qo‘llanilishi ularning kelishuviga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin. Shuning uchun namunaviy qonunni qo'llash majburiy emas Tomonlarning majburiyatlari (5- modda):  Qabul qiluvchi bank to‘lov topshirig‘ini qabul qilgandan so‘ng, jo‘natuvchi qabul qiluvchi bankka to‘lash majburiyatini oladi, lekin to‘lov ijro muddati boshlanmaguncha amalga oshirilmaydi. Ruxsatsiz to'lov topshirig'i bilan bog'liq majburiyatlar :  UNCITRAL namunaviy qonuni ruxsatsiz to‘lov uchun javobgarlikni ishning holatlariga qarab jo‘natuvchi va oluvchi bank o‘rtasida turlicha taqsimlaydi.  Namunaviy qonunning 5-moddasida jo‘natuvchi to‘lov topshiriqnomasini o‘zi yoki ularni majburlash huquqiga ega bo‘lgan boshqa shaxs bergan bo‘lsa, to‘lov topshirig‘i bilan bog‘lanishi aniq ko‘rsatilgan. Biroq, to'lov topshirig'ini bergan shaxs na jo'natuvchi bo'lmasa, na jo'natuvchining vakolatiga ega bo'lmasa, javobgarlik masalasi paydo bo'ladi.  Bunday vaziyatda mas'uliyat autentifikatsiya (aynan o'xshatish) imzolash yoki shifrlash yoki koddan foydalanish yoki boshqa jarayon kabi jarayon orqali amalga oshirilishiga bog'liq.  Namunaviy qonunning 5.2-moddasida belgilab qo‘yilganidek, agar to‘lov topshirig‘i imzolarni taqqoslashdan tashqari autentifikatsiya qilinishi kerak bo‘lsa, jo‘natuvchi to‘lov topshirig‘i bilan bog‘lanadi, agar I. autentifikatsiya ruxsatsiz to'lov topshiriqlaridan himoya qilishning tijorat nuqtai nazaridan oqilona usuli bo'lgan hollarda; va II. qabul qiluvchi bank autentifikatsiyaga rioya qilgan holda.  Autentifikatsiya shakli mavjud sharoitlarda tijorat nuqtai nazaridan oqilona bo‘lishi kerakligini ta’kidlash muhimdir. Tijoriy jihatdan oqilona bo'lgan narsani aniqlash mavjud texnologiyaga qarab vaqti-vaqti bilan va joydan joyga o'zgaradi. Ruxsatsiz to'lov topshirig'i bilan bog'liq majburiyatlar :  Bu shuni ta'minlaydiki, agar bank tegishli ruxsat berish tartib-qoidalarini bajargandan so'ng pul o'tkazmasini qabul qilsa, jo'natuvchi to'lovni bajarishi kerak bo'ladi.  Elektron to‘lov topshirig‘i bo‘lgan taqdirda, qabul qiluvchi bank o‘zi amalga oshirishga tayyor bo‘lgan autentifikatsiya tartib-qoidalarini o‘zi hal qiladi. Binobarin, bank “tijoriy jihatdan oqilona” autentifikatsiya tartib-qoidalarini talab qilmagan va amalga oshirmagan hollarda ruxsatsiz toʻlov topshirigʻining barcha tavakkalchiligini oʻz zimmasiga oladi. 5(3)-modda jo'natuvchiga taqdim etiladigan himoyani hech qanday kelishuv bilan chetlab bo'lmasligini ta'minlaydi.  Namunaviy qonunning 5.4-moddasida qabul qiluvchi bankning himoyasi sezilarli darajada toraytiriladi, chunki u taxmin qilinayotgan jo‘natuvchi to‘lov topshirig‘i quyidagilardan kelib chiqmaganligini isbotlashi mumkin bo‘lgan hollarda qo‘llanilmaydi: I. ularning hozirgi yoki sobiq xodimi, yoki II. ular bilan bo'lgan munosabatlari ushbu shaxsga autentifikatsiya protsedurasidan foydalanish imkoniyatini bergan shaxs.  Agar qabul qiluvchi bank autentifikatsiya qilish tartib-qoidasi jo‘natuvchining aybi bilan ruxsatsiz jo‘natuvchiga aniqlanganligini ko‘rsata olsa, u holda jo‘natuvchi hisoblangan to‘lovni yana bir bor bajarishga majbur bo‘ladi. 6-modda - Qabul qiluvchi bankka to'lov  Jo‘natuvchining qabul qiluvchi bankka to‘lash bo‘yicha 5-moddasi 6- bandi bo‘yicha majburiyatini to‘lash jo‘natuvchining qabul qiluvchi bankdagi hisobvarag‘iga debet (kirim) qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi.  Boshqa holatda jo‘natuvchi bankning hisob raqami qabul qiluvchi bank tomonidan yuritiladi va to‘lov jo‘natuvchi bank tomonidan qabul qiluvchi bank hisobvarag‘iga kirim qilish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.  Qabul qiluvchi bank, shuningdek, jo‘natuvchi bankning majburiyatlarini boshqa majburiyatlar bilan birlashtirishi mumkin. Bu qabul qiluvchi va jo'natuvchi bank o'rtasidagi ikki tomonlama to'lov bitimi orqali amalga oshirilishi mumkin. Qabul qiluvchi bankning majburiyatlari  To‘lov topshiriqnomasini qabul qiluvchi bank oluvchi ushbu to‘lov topshirig‘iga binoan 11- moddada nazarda tutilgan muddatda benefitsiar bankiga yoki vositachi bankka to‘lov topshiriqnomasining mazmuniga mos keladigan to‘lov topshiriqnomasini berishga majburdir. (8- moddaning 2-bandi)  Benefitsiar banki to‘lov topshirig‘ini qabul qilgandan so‘ng, to‘lov topshirig‘iga muvofiq mablag‘larni benefitsiar ixtiyoriga qo‘yishi yoki kreditni boshqacha tarzda qo‘llashi shart. 10-modda (1)  To‘lov topshiriqnomasi uni amalga oshirishdan oldin qabul qiluvchi bank tomonidan boshqa usulda ham qabul qilinishi mumkin: a) To‘lov topshirig‘i qabul qiluvchi bank tomonidan qabul qilinganda qabul qilinadi. b) Qabul qiluvchi bank to'lov topshirig'ini qabul qilgandan so'ng jo'natuvchining hisobvarag'ini debet qiladi.  To‘lov topshirig‘ini bajarishi shart bo‘lgan qabul qiluvchi bank uni qabul qilingan bank kunida bajarishi shart. Agar bunday bo'lmasa, u buyurtma olinganidan keyingi bank kunida buni amalga oshiradi. (11-modda). Muvaffaqiyatsiz, noto'g'ri yoki kechiktirilgan kredit o'tkazmalarining oqibatlari Kreditni o'tkazish tugaguniga qadar har bir qabul qiluvchi bankdan kreditni o'tkazish bo'yicha bank tartib-qoidalarini bajarishda kreditorga va keyingi har bir jo'natuvchi bankdan yordam so'rash va keyingi qabul qiluvchi bankdan yordam so'rash so'raladi. (13-modda) Agar kreditni o'tkazish tugallanmagan bo'lsa, kreditorning banki kreditorga undan olingan har qanday to'lovni to'langan kundan boshlab to'lov qaytarilgan kungacha foizlar bilan qaytarishi shart. Yaratuvchining banki va har bir keyingi qabul qiluvchi bank o‘z oluvchi bankiga to‘lagan har qanday mablag‘ni foizlar bilan to‘langan kundan boshlab qaytarib berilgan kungacha qaytarishga haqli. Kechiktirilgan to'lov uchun foizlar javobgarligi  Kechiktirilganlik uchun bankning javobgarligi foizlarni to'lashdir.  Kechiktirishga sabab bo‘lgan bank to‘lovni va kechiktirilganlik uchun foizlarni qabul qiluvchi bankka o‘tkazishi shart.  Agar foizlar benefitsiar bankka o‘tkazilmagan bo‘lsa, benefitsiar uni ushlab turgan bankdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish huquqiga ega. Kredit o'tkazmasining tugallanishi (19- modda)  Kredit o‘tkazmasi benefitsiarning banki benefitsiar manfaati uchun to‘lov topshirig‘ini qabul qilganda yakunlanadi. Kreditni o'tkazish tugallangandan so'ng, benefitsiarning banki benefitsiar tomonidan qabul qilingan to'lov topshiriqnomasi miqdorida qarzdor bo'ladi. VEKSELLAR Veksel - bu bir shaxsning boshqa ma'lum bir shaxsga yoki taqdim etuvchiga ma'lum bir sanada ma'lum summani to'lash to'g'risidagi yozma buyrug'idir. Veksel pul o'rnini bosuvchi vositadir. Binobarin, vekselni xalqaro savdoda foydalaniladigan tijorat kredit vositasi yoki IOU shakli sifatida tushunish mumkin. Veksel talab bo'yicha yoki taqdim etilgan vaqtda to'lanishi kerak deb ko'rsatilishi mumkin. Chek - bu bankirda rasmiylashtirilgan, talab bo'yicha to'lanadigan veksel. Quyidagi shartlar amal qiladi: a. Buyurtma bergan yoki hisobni chizgan shaxs tortmachi (drawer) deb nomlanadi. b. Veksel yuborilgan shaxs hisobvaraq oluvchi hisoblanadi (masalan, bank). c. Veksel to'lanishi kerak bo'lgan shaxs to'lovchi hisoblanadi. d. Veksel indossament yo‘li bilan o‘tkazilgan shaxs indors deb ataladi. e. Umumiy "egasi" atamasi vekselga ega bo'lgan, uni oluvchi, indossaant yoki taqdim etuvchi sifatida ushlab turadigan har qanday shaxsni o'z ichiga oladi. f. Kelib chiqishi bo'yicha buyurtma bo'yicha to'lanishi kerak bo'lgan veksel, agar u blankda indossalangan bo'lsa, taqdim etuvchiga to'lanishi kerak bo'ladi.  Agar tortma oluvchi buyurtmaga rozi bo‘lsa, u akseptor deb ataladi. Aksept yozma shaklda bo'lishi va qabul qiluvchi tomonidan imzolanishi kerak.  Qabul qiluvchining imzosi yetarli. Vekselni qabul qilish bilan vekselni qabul qiluvchi hujjat bo'yicha asosiy qarzdorga aylanadi va birinchi navbatda uni to'lash majburiyatini oladi.  Qabul qilish umumiy yoki malakali bo‘lishi mumkin.  Malakali qabul qilish hozircha tortmachining buyrug‘ini e’tiborsiz qoldirish bo‘lganligi sababli, egasi uni olishga majbur emas; va agar u buni qabul qilishni tanlasa, oldingi tomonlarga xabar berishi kerak, agar ular qarshi bo'lsa, o'z tavakkalchiligini o'z zimmasiga oladi. Xalqaro veksellar  Konventsiyaning 2-moddasida veksel xalqaro hisoblanadi, agar u quyidagi joylardan kamida ikkitasini ko'rsatsa va ular turli davlatlarda joylashganligini ko'rsatsa: a. Veksel tuzilgan joy; b.Tortmachi imzosi yonida ko'rsatilgan joy; c. Qabul qiluvchining nomi yonida ko'rsatilgan joy; d. To'lovchining ismi yonida ko'rsatilgan joy; e. to'lov joyi.  Biroq, amal qilish uchun vekselni rasmiylashtirgan joy yoki to‘lov joyi Ahdlashuvchi Davlatda joylashgan bo‘lishi kerak.  3-modda vekselni yozma hujjat sifatida belgilaydi, u: a. so'zsiz topshiriqni o'z ichiga oladi, unga ko'ra tortma oluvchiga pul oluvchiga yoki uning buyrug'iga ma'lum miqdorda pul to'lashga yo'naltiradi; b. talab bo'yicha yoki ma'lum bir vaqtda to'lanishi kerak; c. sanasi bor; d. tortmachi tomonidan imzolanadi. Hisob-kitob ma'lum summaga ega bo'lishi kerak  Shuni ta’kidlash kerakki, Konventsiyaning 7-moddasida to‘lanishi lozim bo‘lgan summa aniq summa deb hisoblanadi, garchi hujjatda u to‘lanishi kerakligi ko‘rsatilgan: a. qat'iy yoki o'zgaruvchan stavkada to'lanishi mumkin bo'lgan foizlar bilan (8-modda); b. keyingi sanalarda bo'lib-bo'lib; c. har qanday to'lovni to'lashda to'lanmagan qoldiq to'langanda keyingi sanalarda bo'lib-bo'lib; d. Asbobda ko'rsatilgan yoki asbob tomonidan belgilanishi kerak bo'lgan ayirboshlash kursiga ko'ra; yoki e. Asbobda summa ko'rsatilgan valyutadan boshqa valyutada. Shuni ta’kidlash kerakki, Konventsiya xalqaro cheklarga nisbatan qo‘llanilmaydi.  Agar so‘z yoki raqam bilan to‘lanishi lozim bo‘lgan summada xatolik mavjud bo‘lsa, so‘z bilan ifodalangani to‘lov vositasi bo‘yicha to‘lanishi lozim deb hisoblanadi. (8-modda 1)  Agar vekselda foizlar so‘m bilan to‘lanishi ko‘rsatilgan bo‘lsa va foizlarni to‘lashning aniq sanasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, foizlar veksel tuzilgan kundan boshlab to‘lanadi. (8-modda 4) Hisob To’lovi Veksel, agar u ko'rish yoki taqdim etish yoki talab qilishda to'lanishi kerak bo'lsa, talab bo'yicha to'lanishi kerak deyiladi to'lov vaqti ko'rsatilmagan bo'lsa ham.  To‘lov vaqti hisobni to‘lash uchun taqdim etilgan sana hisoblanadi.  Hisobni ma’lum muddatda to‘lash, agar unda quyidagilar ko‘rsatilgan bo‘lsa: a. U ko'rsatilgan sanada yoki belgilangan sanadan keyin belgilangan muddatda yoki hujjat sanasidan keyin belgilangan muddatda to'lanishi kerak, b. Ko'rishdan keyin ma'lum bir davrda, c. Bo'lib-bo'lib Vekseldagi tomonlar: a. To'lovchi: To'lov oluvchi to'lovni amalga oshirishni buyurgan shaxs. Hisob ikki yoki undan ortiq shaxslarga to'lanishi mumkin. b. Drawer: To'lovni amalga oshirishga ko'rsatma bergan shaxs. Hujjatni imzolagandan so‘ng, tortmachi unga javobgar bo‘ladi. Biroq imzolar qalbaki bo'lsa, hech qanday javobgarlikka tortilmaydi. Agar veksel bekor qilinsa, tortmachi uni egasiga yoki indossantga to‘lashga rozi bo‘ladi. Agar boshqa taraf javobgar bo‘lsa, tortmachi hisobni to‘lash bo‘yicha o‘z javobgarligini ham cheklashi mumkin. c. Drawee va Acceptor: Drawee - chek to'lanishi kerak bo'lgan tortmachining chek hisob raqamiga ega bo'lgan bank. Vekselni qabul qiluvchi veksel bo‘yicha javobgar bo‘lmaydi (40-modda 1) Akseptant ( qabul qiluvchi) vekselni o‘zining aksept (qabul qilish) shartlariga muvofiq egasiga yoki uni qabul qilgan har qanday shaxsga to‘lashini va’da qiladi va hisobni to'laydi. 41- modda: Aksept vekselning old va orqa tomoniga yozilishi kerak . Kafil 1. To’lovningning qabul qilingan yoki qabul qilinmaganligidan qatʼi nazar, uning summasining toʻliq yoki bir qismi boʻyicha toʻlov taraf yoki oluvchi hisobiga kafolatlanishi mumkin. Kafolat taraf bo'lishi mumkin bo'lgan yoki bo'lmagan har qanday shaxs tomonidan berilishi mumkin. (46-moddaning 1-bandi) 2. Kafolat to’lov instrumentiga yoki unga yopishtirilgan qog'ozga ("allonge") yozilishi kerak. (46-moddaning 2-bandi) 3. Kafil o'zi uchun kafil bo'lgan shaxsni ko'rsatishi mumkin. Bunday spetsifikatsiya mavjud bo'lmagan taqdirda, u kafil bo'lgan shaxs veksel bo'yicha akseptant yoki vekselni oluvchi, nota bo'yicha esa tuzuvchi hisoblanadi. 46-modda (5) 4. 47-modda: Kafilning hujjat bo'yicha javobgarligi u kafil bo'lgan tomonning javobgarligi bilan bir xil xususiyatga ega. 5. 48-moddaning 2-moddasi: Ushbu hujjatni to'layotgan kafil o'zi uchun kafil bo'lgan tomondan va u bo'yicha bu tomon uchun javobgar bo'lgan tomonlardan to'langan summani va har qanday foizlarni undirishi mumkin. Tasdiqlash: Indossament xalqaro veksellarni o'tkazish usuli bilan bog'liq bo'lib, aslida u hujjatning dastlabki oluvchisiga uni imzolash orqali uning foydasini boshqa tomonga o'tkazish imkonini beradi.