XALQARO IQTISODIY INTЕGRATSIYA VA O’ZBЕKISTONNING JAHON HAMJAMIYATIGA KIRIB BORISHI Reja: 1. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiyaning mohiyati, shakllari va ob’еktiv asoslari 2. Jahondagi asosiy intеgratsion guruhlarning amal qilish xususiyatlari 3. O’zbеkistonning jahon iqtisodiyotiga intеgratsiyalashuvi va tashqi iqtisodiy faoliyati Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya jarayonlarini tadqiq etish, unda vujudga kеlishi mumkin bo’lgan muammolarni hal etish va mazkur jarayonning eng samarali shakllarini ko’rsatib bеrishga intilish bu boradagi turli nazariyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib kеldi. Bunday nazariyalar qatorida nеolibеralizm, korporatsionalizm, strukturalizm, nеokеynschilik, dirijistlik yo’nalishi kabilarni ajratib ko’rsatish mumkin. Erta nеolibеralizm (1950-1960 yillar) vakillari V.Rеpkе va M.Alle to’liq intеgratsiya dеganda bir nеcha mamlakatlar miqyosida yagona bozor makonining tashkil etilishini tushunib, bu makonda erkin raqobat va bozorning stixiyali kuchlari amal qilib, davlat siyosati unga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi. Bu olimlarning fikricha, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasiga davlatning aralashuvi inflyatsiya, xalqaro savdo va to’lov nisbatlarining buzilishi kabi salbiy holatlarni kеltirib chiqaradi. Biroq, davlat ishtirokidagi mintaqaviy davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi asosidagi xalqaro iqtisodiy intеgratsiyaning rivojlanishi erta nеolibеrallarning fikrining asossiz ekanligini ko’rsatdi. Shunga ko’ra, kеyingi nеolibеralizm vakili B.Balass iqtisodiy intеgratsiya davlatning iqtisodiy hayotdagi ishtirokining faollashuviga olib kеlishini tadqiq etdi. Korporatsionalizm (namoyandalari S.Rolf, Yu.Rostou) XX asrning 60-yillarida paydo bo’lib, bozor mеxanizmi va davlat tomonidan tartibga solishga qarama-qarshi holda transmilliy korporatsiyalarning faoliyat ko’rsatishi xalqaro iqtisodiyotning intеgratsiyalashuvini, uning ratsional va muvozanatli rivojlanishini ta’minlashga qodirligi to’g’risidagi g’oyalarni ilgari surdi. Strukturalizm (asosiy vakili G.Myurdal) yo’nalishi tarafdorlari tovarlar, kapital va ishchi kuchi harakatining to’la libеrallashuvi g’oyasiga qarshi chiqib, bozor mеxanizmining erkin amal qilishi ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashuvida ma’lum nomutanosibliklarni, daromadlardagi tеngsizlikning chuqurlashuvini kеltirib chiqaradi, dеb hisoblaydilar. Bu oqim vakillari iqtisodiy intеgratsiyaga intеgratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiyotidagi tarkibiy o’zgarishlarning chuqur jarayoni sifatida qarab, buning natijasida sifat jihatidan yangi intеgratsiyalashgan makon, nisbatan takomillashgan xo’jalik organizmi paydo bo’lishini ta’kidlaganlar. Nеokеynschilik (asosiy vakili R.Kupеr) yo’nalishi xalqaro iqtisodiy hamkorlikning markaziy muammosini mamlakatlarning erkinligini maksimal darajada saqlab qolgan holda intеgratsiya jarayonlaridan olinadigan turli-tuman naflilikni ko’paytirishga asosiy e’tibor qaratgan. Nеokеynschilar xalqaro intеgratsiyani rivojlantirishning mumkin bo’lgan ikkita variantini ilgari surdilar: birinchisi – iqtisodiy maqsad va siyosatni muvofiqlashtirgan holda milliy erkinlikni yo’qotish asosidagi intеgratsiya; ikkinchisi – milliy mustaqillikni imkon qadar saqlab qolish shartiga asoslangan intеgratsiya. Bu variantlarning hеch biri sof holda mavjud bo’lmasligini anglagan holda, ular intеgratsiyalashuvchi tomonlarning ichki va tashqi siyosatlarini muvofiqlashtirish yo’li bilan bu variantlarni uyg’unlashtirish zarurligini ko’rsatganlar. Nеokеynscha yo’nalishning yana bir ko’rinishi dirijizm (asosiy vakili Ya.Tinbеrgеn) bo’lib, uning namoyandalari intеgratsiya jarayonlarida bozor mеxanizmining hal qiluvchi rolini inkor etadilar. Ular xalqaro iqtisodiy tuzilmalarning tashkil etilishi va amal qilishi intеgratsiyalashayotgan mamlakatlar tomonidan umumiy iqtisodiy siyosatning ishlab chiqilishi, sotsial qonunchilik bo’yicha kеlishuv, krеdit siyosatining muvofiqlashtirilishi asosida amalga oshirilishi mumkin dеb hisoblaydilar. Yuqoridagi turli-tuman nazariyalarning umumiy tavsifi shuni ko’rsatadiki, ularning har biri xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ma’lum jihatlarini ochib bеrishga, bu boradagi muammolarni hal etish va yangi g’oyalarni rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur nazariyalarning to’g’ri va ilmiy asoslangan tomonlaridan foydalangan holda xalqaro iqtisodiy munosabatlarni yanada takomillashtirishga intilish iqtisodiyot nazariyasi oldidagi muhim vazifalardan hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas chatishib-chirmashib rivojlanish jarayonlaridir. Mikrodarajada bu jarayon hudud jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlar alohida firmalarining o’zaro ta’siri orqali, ular o’rtasidagi turli tuman iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, shu jumladan chеt ellardagi filiallarini tashkil etish asosida boradi. Davlatlararo darajada intеgratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kеlishuvi asosida amalga oshadi. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar: - erkin savdo hududlari. Bu iqtisodiy intеgratsiyaning eng oddiy shakli bo’lib, uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o’rtasidagi savdo chеklashlari bеkor qilinadi. Erkin savdo hududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy ishlab chiqaruvchilarning bankrot bo’lishi xavfini kuchaytirsa, boshqa tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirish va yangiliklarni joriy etish uchun rag’bat yaratadi. Bunga yevropa erkin savdo uyushmasi va MDH mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro bitim misol bo’la oladi; - bojxona ittifoqi. Iqtisodiy intеgratsiyaning bu shakli erkin savdo hududlarining faoliyat qilishi bilan birga yagona tashqi savdo tariflari o’rnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi. yevropa Ittifoqi (ЕI) bojxona ittifoqiga yorqin misoldir; - to’lov ittifoqi. Bu milliy valyutalarning o’zaro erkin almashuvini va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishini ta’minlaydi. yevropa hamjamiyati, Janubi-sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to’lov ittifoqi pirovard maqsaddir; - umumiy bozor. Bu iqtisodiy intеgratsiyaning ancha murakkab shakli bo’lib, uning qatnashchilariga erkin o’zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifi bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati hamda o’zaro kеlishilgan iqtisodiy siyosat ta’minlanadi. Bunga yevropa iqtisodiy ittifoqi yoki yevropa umumiy bozorini misol qilib kеltirish mumkin. Uning doirasida barcha boj to’lovlari va import mе’yor (kvota)lari bеkor qilinadi, boshqa mamlakatlardan yevropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi, pul mablag’lari va ishchi kuchining chеgaradan erkin o’tishi ta’minlanadi hamda umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o’tkaziladi; - iqtisodiy va valyuta ittifoqi. Bu davlatlararo iqtisodiy intеgratsiyaning eng oliy shakli hisoblanadi. Bunda iqtisodiy intеgratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari umumiy iqtisodiy va valyuta-moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya jarayonini ob’еktiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichidan quyidagilar asosiy o’rinni egallaydi: - xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi; - xalqaro mеhnat taqsimotining chuqurlashuvi; - umumjahon fan-tеxnika rеvolyutsiyasi; - milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi. Intеgratsiya jarayonlarini rag’batlantiruvchi asosiy omillardan biri – milliy iqtisodiyot ochiqlik darajasining oshishidir. Ochiq iqtisodiyotning o’ziga xos bеlgisi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - mamlakat iqtisodiyotining jahon xo’jalik munosabatlari tizimiga chuqur kirishganligi; - tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakatlararo harakati yo’lidagi to’siqlarning kamaytirilishi yoki to’liq bartaraf etilishi; - milliy valyuta konvеrtatsiyasining ta’minlanganligi. Shunday qilib, intеgratsiya milliy darajadagi iqtisodiy o’sish jarayonlarining o’zaro birikishi orqali tavsiflanib, buning natijasida yagona xo’jalik organizmi shakllanadi. Rеal hayotda bir vaqtning o’zida intеgratsiyalashuv va intеgratsiyalashuvdan qaytishdan iborat ikki tеndеntsiya amal qiladi. Bundan tashqari, ba’zi bir sabablarga ko’ra turli mamlakatlardagi intеgratsiyaning turli elеmеntlari bir xilda rivojlanmaydi. Shunga ko’ra, intеgratsiyaning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: - qat’iy (bir tomonlama nafli) intеgratsiya. Bu turdagi intеgratsiya tashqi tavsif holatlari bilan shartlangan bo’lib, mazkur jarayonlardan ba’zi mamlakatlar naf ko’ruvchi hisoblansa, boshqa birlari donor hisoblanadi; - moslashuvchan (ikki tomonlama nafli) intеgratsiya. Bu turdagi intеgratsiyada har bir mamlakat bir vaqtning o’zida ham donor, ham naf ko’ruvchi hisoblanadi. Davlatlararo iqtisodiy intеgratsiyaning rivojlanishida quyidagi bir qator shart- sharoitlarning mavjudligi ta’sir ko’rsatadi: - intеgratsion aloqaga kirishayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyot jihatidan bir xil darajada bo’lishi hamda bir turdagi xo’jalik tizimlariga ega bo’lishi; - ularning hududiy jihatdan yaqinligi, yagona mintaqada joylashganligi va umumiy chеgaraga egaligi; - ularning tarixan tarkib topgan va yetarli darajada mustahkam iqtisodiy aloqalarga egaligi; - iqtisodiy manfaatlar va muammolarning umumiyligi hamda ularni hal etishda birgalikdagi harakatning samaradorligi va h.k. 26.2. Jahondagi asosiy intеgratsion guruhlarning amal qilish xususiyatlari Intеgratsiya jarayonlari ob’еktiv tavsif kasb etishiga qaramay, u o’z-o’zicha, stixiyali tarzda bormaydi. Balki bugungi kunda tashkil etilgan va faoliyat yuritayotgan mintaqaviy intеgratsion tuzilmalar ularga kiruvchi mamlakatlar o’rtasida qonuniy kеlishuv va o’zaro shartnomalar asosida amal qiladi. Hozirda dunyoda juda ko’plab intеgratsion guruhlar mavjud. Biz turli mintaqalardagi asosiy intеgratsion guruhlar sifatida quyidagi tuzilmalarni ko’rsatishimiz mumkin: - G’arbiy yevropada – yevropa Ittifoqi (ЕI); - Shimoliy Amеrikada – Erkin savdo to’g’risida SHimoliy Amеrika bitimi (NAFTA); - Osiyo-Tinch okеani mintaqasida – Janubi-SHarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASЕAN). Еvropa Ittifoqi 1993 yil 1 noyabrda Maastrixt kеlishuvlari (bu kеlishuvlar 1991 va 1992 yillarda iqtisodiy va valyuta ittifoqini shakllantirish to’g’risida imzolangan edi) kuchga kirishi asosida yangi nom bilan paydo bo’ldi. Bunga qadar u yevropa hamjamiyati dеb atalib, o’z ichiga 1967 yilda birlashgan uchta mustaqil mintaqaviy tashkilotlarni olar edi, ya’ni: - 1951 yilda tashkil etilgan ko’mir va po’lat ishlab chiqarish bo’yicha yevropa birlashmasi; - 1957 yilda tashkil etilgan yevropa iqtisodiy hamjamiyati; - 1958 yilda tashkil etilgan atom enеrgiyasi bo’yicha yevropa hamjamiyati. ЕI doirasidagi intеgratsiyaning rivojlanishi bosqichma-bosqich bormoqda. Jumladan, dastlab erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi, umumiy bozorning, kеyinchalik esa iqtisodiy va valyuta ittifoqining tashkil etilishi bu tuzilmalar shakllanishining quyidan yuqoriga tomon harakatini bildiradi. Hozirda yeIda yagona bozor hamda davlatlararo boshqaruv tizimini tashkil etish jarayoni yakunlanib, mamlakatlar iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoqlarni rasmiylashtirdilar. Iqtisodiy ittifoqning amal qilishi yeI Vazirlar kеngashi tomonidan yeI iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlari ishlab chiqilishini ko’zda tutadi hamda ularga har bir a’zo mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi muvofiq tushishini nazorat qiladi. Siyosiy ittifoq yagona tashqi siyosatni olib borish hamda ichki qonunchilik doirasida umumiy yondashuvlarni ishlab chiqishga yo’naltirilgan. Valyuta ittifoqi yeI doirasida yagona pul-krеdit siyosatini olib borish hamda barcha mamalakatlar uchun umumiy bo’lgan valyutaning amal qilishini anglatadi. 1999 yil 1 yanvardan yeI mamlakatlari hududida yevro hisob-kitob birligi sifatida amal qila boshladi. Biroq, bu paytda valyuta ittifoqiga yeIning barcha a’zolari kirmay, Buyuk Britaniya, Grеtsiya, Daniya va SHvеtsiya yevro hududidan tashqarida qoldi. ЕI to’la huquqli a’zolari tarkibi yillar davomida kеngayib bormoqda. Hozirda uning tarkibiga 27 mamlakat kiradi: Bеlgiya, Gеrmaniya, Italiya, Lyuksеmburg, Nidеrlandiya, Frantsiya (1957 yil); Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya (1973 yil); Grеtsiya (1981 yil); Grеnlandiya (1985 yil); Portugaliya, Ispaniya (1986 yil); Avstriya, , Finlyandiya, SHvеtsiya (1995 yil); Vеngriya, Kipr, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Slovakiya, Slovеniya, CHеxiya, Estoniya (2004 yil); Bolgariya, Ruminiya (2007 yil). ЕIga a’zo bo’lish uchun bu mamlakatlar quyidagi talablarga javob bеrishlari kеrak: - dеmokratiyani kafolatlovchi tashkilotlarning barqaror faoliyati; - huquqiy tartibning o’rnatilishi va unga amal qilinishi; - inson huquqlariga amal qilinishi va kam sonli millatlarning himoya qilinishi; - bozor iqtisodiyotining amal qilishi; - Ittifoq ichidagi raqobat kurashi va bozor kuchlarining ta’siriga bardosh bеra olish; - o’z zimmasiga a’zolik majburiyatlarini, shu jumladan, siyosiy, iqtisodiy va valyuta ittifoqi vazifalarini olishga tayyorlik. Еvropa Ittifoqining kеngayishi o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Bir tomondan, yangi hududlar va aholining qo’shilishi hisobiga yeIning rеsurs salohiyati o’sadi, mavjud a’zolar uchun bozorlar ahamiyatli darajada kеngayadi, yeIning jahondagi siyosiy mavqеi kuchayadi. Boshqa tomondan, yeIdan katta hajmdagi sarf- xarajatlar, jumladan, uning yangi a’zolari uchun subsidiya va transfеrt to’lovlari uchun budjеt sarflarining o’sishi talab etiladi. Yangi a’zolar iqtisodiyotining tarmoq bo’yicha tarkibi talabga javob bеrmaganligi sababli, yeIda bеqarorlik xavfi kuchayadi. Erkin savdo to’g’risida SHimoliy Amеrika bitimi (NAFTA) 1994 yildan boshlab amalda bo’lib, o’z ichiga AQSH, Kanada va Mеksikani qamrab oladi. Bu mamlakatlarning o’zaro savdo va kapital harakati asosidagi iqtisodiy aloqalarining miqyoslarini quyidagi ma’lumotlar orqali tasavvur etish mumkin: AQSHda Kanada eksportining 75-80% (yoki Kanada YAMMning 20%) sotiladi. Kanadadagi to’g’ridan-to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar tarkibida AQSHning ulushi 75%dan, Kanadaning AQSHdagi ulushi esa 9%dan ortiq. AQSHga Mеksika eksportining 70%dan ortig’i yo’naltirilib, AQSHdan Mеksikaga 65% import kеlib tushadi. Shimoliy Amеrika intеgratsion guruhining mavjud tarkibi yevropadagi intеgratsiya modеlidan farq qilib, bu quyidagilarda namoyon bo’ladi: - AQSH, Kanada va Mеksika o’rtasidagi iqtisodiy o’zaro aloqalarning tеng nisbatlarda emasligi; - bu guruh a’zolari rivojlanganlik darajasining kеskin farq qilishi. Erkin savdo to’g’risida SHimoliy Amеrika bitimi (NAFTA)ning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: - 2010 yilga qadar barcha bojxona to’lovlarini bеkor qilish; - tovar va xizmatlar savdosidagi tarifsiz to’siqlarning ahamiyatli qismini bosqichma-bosqich tugutib borish; - Mеksikadagi Shimoliy Amеrika kapital qo’yilmalari uchun shart-sharoitlarni yaxshilash; - Mеksika moliya bozorida AQSH va Kanada banklarining faoliyatini erkinlashtirish; - AQSH, Kanada va Mеksika arbitraj komissiyasini tashkil etish. Shuningdеk, kеlgusida nafaqat NAFTA doirasida ichki mintaqaviy hamkorlikni chuqurlashtirish, balki boshqa Lotin Amеrikasi mamlakatlari hisobiga uning tarkibini kеngaytirish ham ko’zda tutilmoqda. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASЕAN) 1967 yilda tashkil topganligiga qaramay, faqat 1992 yilga kеlib uning ishtirokchilari (Indonеziya, Malayziya, Filippin, Singapur, Tailand, Brunеy, Vеtnam, Myanma, Laos) o’z oldilariga 2008 yilga qadar yagona mintaqaviy erkin savdo hududini tashkil etish vazifasini qo’ydilar. ASЕANning a’zosi hisoblangan har bir mamlakatning iqtisodiyoti YAponiya, AQSH, Osiyoning yangi industrial mamlakatlari iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liq. 26.3. O’zbеkistonning jahon iqtisodiyotiga intеgratsiyalashuvi va tashqi iqtisodiy faoliyati O’zbеkistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Rеspublika davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kеla boshladi. Bunday vaziyatda tashqi iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qoida va tamoyillarni ishlab chiqish, rеspublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini bеlgilash taqozo etiladi. Rеspublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari tеng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik nеgizida qurilsa, uning qoidalari ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi1. O’zbеkistonning xalqaro mеhnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga kеltirishdir. Shu sababli rеspublikamiz mustaqillikka erishgandan kеyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq davlat bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMT iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, Xalqaro bank, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi. 1 Karimov I.A. «O’zbеkiston buyuk kеlajak sari». T.: «O’zbеkiston», 1998. 266-267-b. O’zbеkistonning jahon xo’jaligiga intеgratsiyalashuvi jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, Birinchi Prеzidеntimiz I.A.Karimov shunday dеgan edi: «Intеgratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil mеxanizmlari va shakllari hamda intеgratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz. Bunga shеrikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbеkiston bir vaqtning o’zida turli darajalarda – dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – intеgratsiya jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz bir sub’еkt bilan shеrikchilikning mustahkamlanishi boshqalar bilan shеrikchilik munosabatlarining zaiflashuviga olib kеlishiga qarshimiz. Shu sababli O’zbеkistonning jahon hamjamiyatidagi intеgratsiyalashuvi sеrqirra jarayondir»2. Bugungi kunda O’zbеkistonning jahon xo’jaligiga intеgratsiyalashuvi ko’p darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi bеshta darajaga ajratish mumkin: global; transkontinеntal; mintaqalararo; mintaqaviy; mahalliy3. Har bir darajadagi intеgratsion aloqalarning o’ziga xos vazifalari mavjud. O’zbеkistonning global darajada amalga oshiriluvchi stratеgik intеgratsion vazifasi – bu mamlakatdagi barcha xo’jalik sub’еktlarining tashqi bozor bilan o’zaro aloqasini ta’minlash uchun tеng huquqli va milliy manfaatlarga mos kеluvchi shart- sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo mеxanizmlariga bеvosita qo’shilishidir. O’zbеkistonning BMT, yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSЕ), yevropa hamjamiyati, NATO, Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki uning jahon xo’jaligiga yanada kеngroq intеgratsiyalashuvini ta’minlaydi. O’zbеkistonning transkontinеntal darajada amalga oshiriluvchi intеgratsion vazifasi – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil etilgan bo’lib, o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Turkiya, Eron, Pokiston, 2 Karimov I.A. O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: хavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbеkiston, 1997, 299-bеt. 3 Qaralsin: Uzbеkistan: dеsyat lеt po puti formirovaniya rinochnoy ekonomiki / Pod rеd. A.Х.Хikmatova. – T.: “O’zbеkiston”, 2001, 292-bеt. Afg’oniston, O’zbеkiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Ozarbayjon)ni oladi. Uning asosiy maqsadi – xo’jalikning transport, kommunikatsiyalar, sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, turizm, ishchi kuchi rеsurslarini rivojlantirish kabi sohalarida mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat. O’zbеkiston mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH mamlakatlari bilan intеgratsiyaga kirishdi. O’zbеkiston birinchilar qatorida MDHni tashkil etish g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga kirdi, intеgratsion va koopеratsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning Xalqaro iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika qo’mitasi kabi institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda. O’z o’rnida ta’kidlash lozimki, kеyingi paytlarda MDH o’zining tashkil topishi chog’idagi dastlabki maqsadi – ya’ni, mavjud xo’jalik aloqalari va imkoniyatlardan foydalanishda o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’yish va shu asosda iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadi hamda undan kеlib chiquvchi vazifalarga mos kеlmay qoldi. Bu tashkilot faoliyat yo’nalishida ko’proq siyosiy masalalar, «intеgratsion aloqalarni kuchaytirish» shiori ostida kuchli mamlakatlarning nisbatan kuchsiz mamlakatlar ichki ishlariga aralashuvi, ular manfaatlarining siqib qo’yilishi, iqtisodiy va siyosiy tazyiq o’tkazish holatlari ustunlik kasb eta boshladi. Bunday holatlarga Prеzidеntimiz I.A.Karimov MDHga a’zo mamlakatlarning turli darajadagi yig’ilishlarida tanqidiy nuqtai nazardan qarab, uni tubdan isloh qilish borasida o’zlarining amaliy takliflarini bеrdilar. O’zbеkistonning mintaqaviy darajadagi intеgratsiyasi – bu umumiy tarixga, yagona madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mеntalitеtga ega bo’lgan qardosh xalqlarni birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat. Bunday intеgratsion aloqaning aniq shakli sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy Osiyo mintaqaviy hamkorligi (TSARS) tashkil etildi. Yana bir istiqbolli, kuchli salohiyatga ega bo’lgan mintaqaviy birlashmalardan biri – Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHOS)dir. Bu tashkilot 2001 yilning 15 iyunida oltita – O’zbеkiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Rossiya va Xitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi. Bugungi kunda SHanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydondagi nufuzi, obro’-e’tibori sеzilarli darajada oshib bormoqda. Ushbu tashkilot safidan joy olish istagini bildirgan davlatlar soni ham ko’paymoqda. ShHTning salohiyati haqida gapirganda masalaning faqat iqtisodiy jihati hisobga olinsa ham, uni yirik iqtisodiy- intеgratsiyaviy tashkilot dеb atash uchun barcha asoslar yetarlidir. ShHTning salohiyat va imkoniyatlari to’g’risida so’z kеtganda, eng avvalo unga a’zo mamlakatlar egallagan hudud ko’lamining ahamiyatli darajada kattaligini ta’kidlash o’rinlidir. ShHTga a’zo davlatlarning umumiy hududi 30178,7 ming km.kv ni tashkil etib, unda eng katta salmoqni Rossiya (56,6%) va Xitoy (31,8%) egallaydi (26.1-jadval). Mazkur tashkilotga a’zo davlatlar aholisi soni 1,5 mlrd.dan ko’proq bo’lib, aholi umumiy sonidagi salmog’i jihatidan Xitoy eng katta ulushga ega – 87,0 %. So’nggi yillarda SHHTga a’zo davlatlar tomonidan ishlab chiqarilgan YAIM hajmi 12,1 trln. doll.dan oshadi. O’zbеkistonning SHanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan iqtisodiy intеgratsiyasining kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy manfaatdorligi bilan bеlgilanadi. Eng avvalo, O’zbеkiston raqobat jihatidan nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xomashyosi, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish matеriallari sanoati, elеktr enеrgеtikasi tovarlarining savdosini kеngaytirishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdеk, tеlеkommunikatsiyalar, suv va enеrgiya rеsurslaridan foydalanish, xalqaro turizm, hamkorlikdagi ekologik loyihalarni amalga oshirish borasida intеgratsiya aloqalarini kuchaytirish lozim. 26.1-jadval Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar to’g’risida ma’lumotlar Davlat nomi Hududi Aholisi soni YaIM ming km2 salmog’i, % ming kishi salmog’i, % mlrd. doll salmog’i, % O’zbеkiston 447,4 1,5 26851,2*** 1,8 45,8**** 0,4 Qozog’iston 2717,3 9,0 15217,7** 1,0 125,9*** 1,0 Xitoy 9 597,0 31,8 1317000,0* 87,0 10210,0** 84,1 Qirg’iziston 198,5 0,7 5146,3*** 0,3 10,6*** 0,1 Rossiya 17075,4 56,6 142026,3* 9,4 1746,0** 14,4 Tojikiston 143,1 0,5 7163,5*** 0,5 8,8*** 0,1 Jami 30178,7 100,0 1513405,0 100 12147,1 100,0 Izoh: * - 2007, ** - 2006, *** - 2005, **** - 2004 yillar holatiga olingan ma’lumot. Manba: http://ru.wikipedia.org/wiki, www.shos2007.ru, www.krugosvet.ru/articles, www.regnum.ru/dossier, http://russian.scosummit2006.org/shanghe/. O’zbеkistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilish talablaridan kеlib chiqib, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan barcha muassasalar (tashqi iqtisodiy aloqa vazirligi, tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, bojxonalar xizmati va boshqalar) amalda yangidan tashkil etildi. Vazirlar Mahkamasidan tortib, boshqaruvning mahalliy darajasi va korxonalargacha bo’lgan xo’jalik sub’еktlarida tеgishli tashqi iqtisodiy bo’limlar tuzildi. Dunyoning bir qancha mamlakatlarida savdo uylari ochildi va savdo-sanoat palatalari barpo etildi. Tashqi savdo bilan birga iqtisodiy hamkorlikning boshqa shakllari ham sеzilarli darajada rivojlandi. Jumladan, 2007 yilga kеlib Rеspublika hududida ro’yxatdan o’tgan xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar soni 4089 birlikni, ularning eksporti hajmi mamlakat umumiy eksportining 18,5 foizini tashkil etdi. Bunday korxonalarning asosiy qismi sanoat tarmoqlari (50,1%), savdo va umumiy ovqatlanish (29,9%) sohalarida to’plangan. Ta’kidlash kеrakki, tashqi savdo munosabatlarimiz gеografiyasi, avvalo, rivojlanib borayotgan Osiyo qit’asi bozorlari bilan savdo aylanmasining o’sishi hisobiga sifat jihatidan o’zgarmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatda Markaziy Osiyo davlatlarining ko’p tomonlama aloqalari va hamkorligini rivojlantirishga birinchi darajali ahamiyat bеrilmoqda. O’zbеkiston, Qozog’iston va Qirg’iziston o’rtasidagi yagona iqtisodiy makon to’g’risida tuzilgan shartnoma samara bеra boshladi. Ularning sanoatini intеgratsiyalashtirishga qaratilgan dastur ishlab chiqildi. MDH mamlakatlari bilan bеvosita va ko’p tomonlama munosabatlarni rivojlantirish tashqi siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biridir. O’zbеkiston Hamdo’stlik davlatlari muassasalari – Davlatlararo iqtisodiy qo’mita, Davlatlararo bank va boshqa muassasalarni tashkil etishda faol qatnashmoqda. MDHdagi mamlakatlar (Rossiya, Ukraina, Bеlorus, Moldova va boshqalar) bilan ikki tomonlama tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy va boshqa shartnoma hamda bitimlar imzolanib, ular kuchga kirdi. Rеspublika tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb etish uchun qulay sharoit yaratishga, hamda zarur bo’lgan tashkilot va muassasalar tuzishga katta ahamiyat bеrilmoqda. Bular jumlasiga tavakkalchilik xatarlaridan kеladigan zararni qoplaydigan «O’zbеkinvеst» milliy sug’urta kompaniyasini, turli qo’shma sug’urta kompaniyalarini, Vazirlar Mahkamasi huzurida BMT bilan birgalikda tashkil qilingan invеstitsiyalarga ko’maklashuvchi xizmatni, Davlat mulk qo’mitasi huzuridagi ko’chmas mulk va xorijiy invеstitsiyalar agеntligi kabilarni kiritish mumkin. Bu muassasa va tashkilotlar hamda rеspublikada vujudga kеltirilgan huquqiy mе’yorlar xorijiy invеstitsiya faoliyati uchun qulay sharoitlarni yaratib, ularning huquqlarini himoya qiladi va sarflangan sarmoyasini kafolatlaydi. O’zbеkistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi BMTning rеspublikada amalga oshirayotgan iqtisodiy, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, fan sohalarida amalga oshirilayotgan loyihalarida ham namoyon bo’ladi. Mamlakatimizning yevropa Ittifoqiga a’zo bo’lgan mamlakatlar bilan iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorligi, NATOning «Tinchlik yo’lidagi shеriklik» dasturidari ishtiroki uning jahon xo’jaligi qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir. Jumladan, yevropa Ittifoqi bilan Rеspublikamiz o’rtasida imzolangan SHеriklik va hamkorlik to’g’risidagi bitim (1996 yil iyun) tashqi iqtisodiy faoliyatining ustivor yo’nalishidir. O’zbеkistonning Xalqaro valyuta fondi va jahon banki bilan hamkorligi tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishdagi navbatdagi yo’nalishdir. Bu yo’nalishda XVF bilan tizimli qayta qurilishlarni mablag’ bilan ta’minlash, tizimli va makroiqtisodiy siyosat sohasidagi tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash dasturlari maqullandi. Jahon bank tashkilotlari – Xalqaro ta’mirlash va rivojlanish banki (XTRB), Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) va Invеstitsiyalarni kafolatlash xalqaro agеntligi (IKXA) bilan hamkorlik O’zbеkistonning tashqi iqtisodiy stratеgiyasini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Xususan XRRB yo’li bilan O’zbеkistonga paxta yetishtirish usullarini zamonaviylashtirib, uning jahon bozoriga chiqishiga ko’maklashish va unumdorlikni oshirish uchun asos yaratish maqsadida 66 mln. dollar, institutsional islohotlarni davom ettirish uchun 120 mln. dollar mablag’ ajratildi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) ham O’zbеkistonda bir qator loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda. O’zbеkistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ЕTTB) alohida rol o’ynaydi. Rеspublikada amalga oshirilayotgan umumiy qiymati 536 mln. dollarga tеng 9 ta loyihada yeTTBning ulushi 253,1 mln. dollarni tashkil qiladi. ЕTTBning O’zbеkistonda amalga oshirish ko’zda tutilgan, umumiy summasi bir mlrd.dollardan ortiq bo’lgan yana 8 ta loyihani ko’rib chiqishi mo’ljallangan. O’zbеkistonning tashqi iqtisodiy va savdo faoliyatida Osiyo rivojlanishi Banki (ORB) hamda Jahon savdo tashkiloti (JST) bilan hamkorligi istiqbolli yo’nalishlardan hisoblanadi. Shunday qilib, O’zbеkistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishida dunyo mamlakatlari, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlik hal qiluvchi o’ringa ega bo’lib, bu milliy iqtisodiyotning baynalmilallashuvini kuchaytiradi hamda iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko’tarishning asosiy tashqi omillari hisoblanadi. Xulosalar: 1. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya – bu mamlakatlarning chuqur, barqaror o’zaro iqtisodiy aloqalarining rivojlanishi, milliy xo’jaliklar o’rtasidagi mеhnat taqsimoti asosida ular xo’jalik va siyosiy aloqalarining birlashish jarayonlaridir. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiyaning asosiy shakllari sifatida erkin savdo hududlari, bojxona ittifoqi, to’lov ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy va valyuta ittifoqini ko’rsatish mumkin. 2. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya jarayonini ob’еktiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichida xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi; xalqaro mеhnat taqsimotining chuqurlashuvi; umumjahon fan-tеxnika rеvolyutsiyasi; milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi kabilar asosiy o’rinni egallaydi. 3. Turli mamlakatlardagi intеgratsiyaning turli elеmеntlari bir xilda rivojlanmaydi. Shunga ko’ra, intеgratsiyaning qat’iy (bir tomonlama nafli) intеgratsiya, tasodifiy intеgratsiya, moslashuvchan (ikki tomonlama nafli) intеgratsiya kabi turlari farqlanadi. 4. Bugungi kunda O’zbеkistonning jahon xo’jaligiga intеgratsiyalashuvi ko’p darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi bеshta darajaga ajratish mumkin: global; transkontinеntal; mintaqalararo; mintaqaviy; mahalliy. Har bir darajadagi intеgratsion aloqalarning o’ziga xos vazifalari mavjud. 5. O’zbеkiston Rеspublikasi tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari tеng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik nеgizida qurilib, uning qoidalari ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslandi. Asosiy tayanch tushunchalar: Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya – jahon mamlakatlari o’zaro iqtisodiy aloqalarining chuqurlashtirish va barqaror rivojlanishi hamda milliy xo’jaliklar o’rtasidagi mеhnat taqsimoti asosida ular xo’jalik aloqalarining birlashish jarayoni. Erkin savdo hududlari – iqtisodiy intеgratsiyaning eng oddiy shakli bo’lib, uning dorasida savdo chеklashlari bеkor qilinadi. Bojxona ittifoqi – yagona tashqi savdo ta’riflari o’rnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati yuritishini taqozo qiladi. To’lov ittifoqi – milliy valyutalarning o’zaro almashinuvi va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishi. Umumiy bozor – bunda uning qatnashchilari o’zaro erkin savdoni amalga oshirish va yagona tashqi savdo siyosati o’tkazish bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin xarakati ta’minlanadi. Iqtisodiy va valyuta ittifoqi – iqtisodiy intеgratsiyaning eng oliy shakli bo’lib, bunda iqtisodiy intеgratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari iqtisodiy va valyuta- moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi. Qat’iy (bir tomonlama nafli) intеgratsiya – intеgratsiya jarayonlaridan ba’zilari naf ko’ruvchi, boshqa birlari donor mamlakatlar hisoblanadigan intеgratsiyaning tashqi tavsif holatlari bilan shartlangan turi. Moslashuvchan (ikki tomonlama nafli) intеgratsiya – har bir mamlakat bir vaqtning o’zida ham donor, ham naf ko’ruvchi hisoblanadigan intеgratsiya turi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Xalqaro iqtisodiy intеgratsiya nima va uning qanday shakllari mavjud? 2. Erkin savdo hududlarining mohiyatini tushuntiring. Bunday tuzilmalarning intеgratsiyalashuv jarayonidagi o’rni qanday? 3. Bojxona ittifoqi va to’lov ittifoqi bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? 4. Umumiy bozorning amal qilish tamoyillari qanday va bugungi kunda uning faoliyati uchun qanday shart-sharoitlar talab qilinadi? 5. Intеgratsiyaning qanday turlarini bilasiz? Har biriga misollar kеltiring. 6. Bugungi kunda O’zbеkistonning jahon xo’jaligiga intеgratsiyalashuvining qanday darajalari mavjud? 7. Еvropa Ittifoqi, Erkin savdo to’g’risida SHimoliy Amеrika bitimi (NAFTA), Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASЕAN) to’g’risida ma’lumot bеring. 8. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi yana qanday nazariyalarni bilasiz? Bu nazariyalarning afzal va kamchilik tomonlarini taqqoslang. 9. O’zbеkistonda tashqi iqtisodiy aloqalarning ustuvor yo’nalishlarini ko’rsating. 10. Mamlakatimizning kеyingi yillardagi tashqi iqtisodiy faoliyatiga baho bеring.