XALQARO MOLIYA 1. Xalqaro moliyaning asoslari va rivojlanish tendensiyalari 2. Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi 3. Valyuta kursi va valyuta bozorlari 4. To‘lov balansi va uni tartibga solish yo‘llari 5. Xalqaro hisob-kitob shakllari va xalqaro kredit. 1.Xalqaro moliyaning asoslari va rivojlanish tendensiyalari Xalqaro moliya xalqaro moliya bozorlari, xalqaro bank faoliyati, xalqaro korporatsiyalarning moliyasi, qimmatli qog‘ozlar portfelini boshqarish va shular bilan bog‘liq munosabatlarni o‘rganadi. Bundan tashqari, xalqaro moliya umumjahon darajasidagi moliyaviy operatsiyalar va ularning o‘zaro aloqadorligi, yirik industrial davlatlar, rivojlanayotgan yoki o‘tish davlatlarida ularning qanday xususiyatlar kasb etishini va ulardagi doimiy o‘zgarishlarni tushuntiradi. “Xalqaro moliya”ga doir xorijiy adabiyotlarda xalqaro moliya bozorlari va risklarni boshqarish, transmilliy va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar, xalqaro qarz inqirozlariga asosiy urg‘u beriladi. Shuningdek, xalqaro moliya doirasida dunyo mamlakatlarining xalqaro moliya tizimidagi o‘rni, holati, tashqi moliyalashtirish mexanizmi, rivojlanayotgan moliya bozorlarining xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. XX asrning so‘nggi yillarida sobiq Ittifoqning parchalanishi, mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalarning sifat jihatdan yangi bosqichga chiqishi, milliy xo‘jalik aloqalarining integratsiyalashuvi bilan, globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi yuz berdi. Globalizatsiya natijasida jahon xo‘jaligining tarkibiy qismiga aylanib borayotgan mamlakatlarning soni ortib bormoqda. Bu milliy darajadagi huquqiy, iqtisodiy hamda texnologik to‘siqlar yo‘qolishiga, uning o‘rniga xalqaro iqtisodiy xo‘jalikning umumiy iqtisodiy qonuniyatlari va xalqaro xo‘jalikning funksional aloqalarini tatbiq etilishiga olib kelmoqda. Mamlakatlar hayotidagi globalizatsiya - iqtisodiy munosabatlardagi tovarlar, xizmatlar, kapital hamda fond bozorlaridagi savdo va siyosatga doir tartiblarning tobora erkinlashuvi orqali namoyon bo‘lmoqda. Tashqi savdo aloqalari erkinlashtirilayotgan mamlakatlar soni yil sayin ortib bormoqda. Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta’sir etgan sezilarli o‘zgarishlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1) 1957 yili Londonda Britaniya hukumatining funt sterling ustidan nazorat o‘rnatishiga javob tariqasida evrodollar bozorining yuzaga kelishi; 2) 1958 yilda dastlab, “Umumiy bozor” deb atalgan Evropa Iqtisodiy Hamkorligi (EIH) - hozirgi Evropa Ittifoqining (EI) tashkil topishi; 3) Amerika korporatsiyalari xorijiy faoliyatlarini kengaytirishga intilishi (1950 yillardan boshlab). Jahon bozorida Evropa va YAponiya korporatsiyalari faoliyatining sezilarli o‘sishi, shuningdek, xalqaro maydonda Amerika korporatsiyalari bilan ushbu mamlakatlar o‘rtasida raqobatning kuchayishi; 4) O‘tgan asrning 60-yillarida YAponiya iqtisodiyotini tez sur’atlar bilan o‘sishi, Uzoq SHarq biznes faoliyatida yangi imkoniyatlarning ortishi; 5) 1971-1973 yillarda Brettonvud tizimini qulashiga olib kelgan jahon moliya inqirozlari, valyutaning belgilangan kursi tizimidan, suzuvchi valyuta kurslariga o‘tish; 6) 1971-1979 yillardagi birinchi va ikkinchi neft inqirozlari jahon iqtisodiy tizimiga bosim o‘tkazishi. Ushbu sanalarda neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPEK) neft narxini sezilarli darajada oshirshi; 7) Rivojlanayotgan mamlakatlarning 1982 yilda tashqi qarzlarga xizmat ko‘rsatishi bilan bog‘liq jahon qarzdorlik inqirozining boshlanishi; 8) 1980 yillarda YAponiyaning xalqaro moliyaviy kuch va jahon kapitalining manbasi sifatida yetakchi mamlakatga aylanishi; 9) 1987 yilda ettita mamlakatning (“Katta ettilik”) Parijda Luvr bitimini imzolashi. Ular o‘z valyuta kurslarining dollarga nisbatan tor tebranish doirasida sun’iy ravishda almashtirish orqali, kuchsizlanib borayotgan dollarni qo‘llab - quvvatlashni rejalashtirdilar. SHuningdek, ushbu mamlakatlar kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritishni mo‘ljalladilar; 10) 1987 yilda EIH yagona Evropa aktini qabul qilish orqali 1992 yilda yaxlit Evropa bozorini tashkil qilishni rejalashtirilishi. Bunda, mazkur tashkilotning G‘arbiy Evropa moliyaviy va iqtisodiy holatiga sezilarli ta’sir etishi kutildi; 11) 1989-1992 yillarda SHarqiy Evropa mamlakatlari o‘z siyosiy yo‘nalishlarini o‘zgartirishi. Ularning kommunistik dunyoqarashdan ko‘p partiyaviylikka, markazdan rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, jahondagi siyosiy, iqtisodiy va moliyaviy holatga chuqur ta’sir etdi; 12) 1992 yildan keyin yaxlit Evropa bozorining yuzaga kelishi, 1993 yil noyabr oyidan erkin savdo bo‘yicha SHimoliy Amerika bitimining kuchga kirishi, 1993 yilda Osiyo-tinch okeani iqtisodiy hamkorligi konferensiyasi va boshqa jarayonlar, o‘tgan asrning 90 - yillarida hududiy rivojlanishni jadallashtirdi. 13) Evropa Ittifoqining yagona valyutasi - Evroning muomalaga kiritilishi, xorijiy valyuta zaxiralarining diversifikatsiya darajasi, valyutaviy bitimlar hajmi va ko‘lamiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi. SHuningdek, evrodagi hosilaviy moliyaviy vositalar hajmi dunyoda yetakchi o‘rinni egalladi. XXI asr bo‘sag‘asida jahon iqtisodiyotida to‘rtta asosiy tarkibiy tendensiyalar kuzatildi: Birinchidan, xom - ashyo eksportiga asoslangan hamda sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlardagi o‘zgarishlar. Xom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar va sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida an’anaviy iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro munosabatlar modeli quyidagicha edi: xom - ashyo etkazib beruvchi mamlakatlar, xom-ashyoni eksport qilib, olingan valyuta tushumlaridan sanoat mahsulotlari importini moliyalashtirganlar. O‘tgan asrning 70-yillarida “Rim klubi” nomi bilan mashhur G‘arbiy Evropa olimlari “dunyo miqyosida tez orada tabiiy resurslarning global taqchilligi yuzaga keladi”, deb bashorat qilgan edilar. Ushbu mulohazalarga asoslanib ko‘pgina xom-ashyo etkazib beruvchi mamlakatlar xom - ashyo sotish evaziga valyuta tushumini oshirish maqsadida kartellarga birlashdilar. Ammo, sanoat texnologiyasi va qishloq xo‘jalik sohasining keskin rivojlanishi, xom - ashyoga bo‘lgan talabning qisqarishiga ta’sir ko‘rsatdi va natijada xom - ashyo bahosining pasayishi yuz berdi. Ikkinchidan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo‘l mehnatiga asoslangan ishlab chiqarishdan, bilim va malakaga asoslangan ishlab chiqarishga o‘tildi. Jahon iqtisodiy tuzilmasidagi ushbu o‘zgarishlar natijasida bandlik tarkibida yuqori malaka talab qiluvchi mutaxassislarga ehtiyoj ortib, nisbatan past malakali mutaxassislarga talab pasayib bordi. Axborot almashuvining osonligi - tadbirkorlik faoliyatini, kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag‘batlantirdi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish, bilimni va yuqori malakani talab qildi, shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatbardoshlikni oshirish uchun, inson kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi. Uchinchidan, jahon savdosida xalqaro kapital harakatining sezilarli darajada ortishi. Ushbu o‘zgarish xalqaro savdoga nisbatan xalqaro kapital harakatining tez sur’atda o‘sishi bilan yuz berdi. Xalqaro moliya statistikasining ma’lumotlariga ko‘ra, jahon eksporti hajmi, 1981 yildagi 2000 mlrd. AQSH dollaridan 1991 yilda 3447 mlrd. AQSH dollari darajasigacha o‘sgan. SHu vaqt oralig‘ida xalqaro obligatsiyalar emissiyasi 23 mlrd.dan 342 mlrd. AQSH dollariga o‘sdi. Bundan tashqari, uchta yetakchi xalqaro moliya bozorlarida ko‘plab xorijiy valyutalar aylanmasi sezilarli darajada o‘sdi. 1986 yildan 1992 yilgacha Londonda xorijiy valyutaning kunlik o‘rtacha aylanmasi 90 mlrd.dan 303 mlrd. AQSH dollarigacha ortdi. SHu davrda Nyu- Yorkdagi kunlik aylanma 50 mlrd.dan 192 mlrd.ga, Tokioda 48 mlrd.dan 128 mlrd. AQSH dollariga ortgan. Xalqaro kreditlar hajmining sezilarli darajada ortishi nafaqat xalqaro ayirboshlash ko‘lamining ortishi, balki ishlab chiqarish maqsadlaridagi kreditga bo‘lgan talabning ortishi bilan ham izohlanadi. 1970-yillarga kelib esa, xalqaro xususiy kreditlar joriy to‘lov balansi defitsitini bevosita va bilvosita moliyatirish uchun ham foydalanila boshlandi. Xususiy firmalar bilan bir qatorda, hukumat, davlat tashkilotlari va korxonalari, xalqaro kredit tashkilotlari yirik qarz oluvchilarga aylandilar. So‘nggi o‘n yillikda xalqaro kapitallar bozori hisobidan rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar yalpi to‘lov balansi defitsitining qariyb 60 foizi moliyalashtirildi. 1970 - yillarda xalqaro kapitallar bozorining kengayishi xalqaro likvidlilik va moliyaviy mablag‘larning xalqaro harakatini oshishiga sabab bo‘ldi. 1971 yilning avgustiga kelib, AQSH hukumati oltinning AQSH dollariga erkin konvertilanishini bekor qildi. Bu holat amerika dollarining jahon bo‘ylab keng qo‘llanilishi va jahon valyutasiga aylanishiga sharoit yaratdi. AQSH hukumatining mazkur qaroridan so‘ng, bir qator davlatlar valyuta kursining erkin suzish rejimini joriy qilishga kirishib ketdilar, ayrimlarida qat’iy belgilangan kurs rejimiga qaytish holatlari uchragan bo‘lsada, bu holat vaqtinchalik xarakter kasb etdi. 1973 yilda esa, suzish rejimi YAmayka konferensiyasida rasman tan olindi va XVFning a’zo davlatlariga istalgan kurs rejimini joriy qilish huquqi berildi. To‘rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar(TMK)ning qo‘shma korxonalarni tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik bitimlarida diversifikatsiya darajasining ortishi. XX asrning 70-yillariga kelib, xalqaro moliya sohasida bir qator sifat o‘zgarishlari yuz berdi va zamonaviy xalqaro valyuta-moliya tizimining shakllanishi va rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Xalqaro kreditlash hajmi va xarakterining o‘zgarishi birinchi galda Transmilliy korporatsiyalar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, bu o‘z navbatida, moliyaviy resurslarning yanada oqilona foydalanilishiga olib keldi. Tranmnsmilliy korporatsiyalar o‘zlarining tashkiliy, ishlab chiqarish va marketing tizimlarini chet mamlakatlar hududlariga yoyib, shu yo‘l bilan tovar, xizmat, kapital va texnologiyalarini ishlab chiqarishga jalb etib, ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro harakatlarga ta’sir etdi. Qo‘shma korxonalar xalqaro biznes integratsiyasining keng tarqalgan shakliga aylandi. Shuningdek, jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayonlarida xalqaro tashkilotlar rolini alohida e’tirof etish zarur. O‘tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning jahon bozoriga integratsiyalashuvi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Ba’zi milliy bozorlarning ochiq, ba’zilarining qattiq tartibga solinadigan bo‘lgan hozirgi holati bilan, globallashuvning asosiy tamoyillaridan bo‘lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq bo‘lgan ko‘rinishni hosil qilmoqda. Xalqaro tovarlar, xizmatlar va kapitallar almashinuvining erkinlashish an’anasi kengayayotgan bir paytda, har bir davlat eksport va importni tartibga solishning ma’lum instrumentlarini saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi - tarkibiy qayta qurish va inqiroz davrining qiyinchiliklarini engib o‘tish, milliy xavfsizlikni ta’minlash-takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlovchi (energetika, transport, aloqa va xokazo) va mamlakat mudofaa qobiliyati kabi strategik sohalarni moliyaviy ta’minlash, shuningdek, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar olish, shuningdek, byudjet tushumlarini oshirishdan iborat bo‘lmoqda. Amaldagi bunday proteksionizm fiskal muammolarni hal etishdan ko‘ra, ko‘proq tarkibiy siyosat o‘tkazish vositasi hisoblanadi. Hozirgi sharoitda nafaqat erkin savdo g‘oyasi (erkinlashuv) bilan proteksionizm o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga chiqmoqda, balki milliy xo‘jalikni jahon xo‘jaligiga kirish samarasini maksimal tarzda ta’minlash maqsadida, xo‘jalikni tartibga solishning yuqoridagi ikki instrumentining optimal aralashmasidan foydalanilmoqda. Bunday aralashmaning shakl va nisbatlari, ma’lum vaqtdagi pragmatik manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda globalizatsiya bilan birga, integratsiya jarayonlarining yana bir shakli - ma’lum geografik joylashuvga asoslangan hududiy integratsiya yuz bermoqda. O‘sib boruvchi globallashuv, hududiylashuv, iqtisodiyotning transmilliylashuvi va integratsiya natijasida, eski – davlatlararo tartibga solish mexanizmi tubdan o‘zgardi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama munosabatlar chegarasidan chiqib, ko‘pyoqlama tus olmoqda. Ammo, “milliy xo‘jalik majmui”, “mamlakatning milliy iqtisodiy manfaatlari” tushunchalari o‘z ma’nosini saqlab qolmoqda. Milliy xo‘jalik hamon ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va iste’mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy markazidir. Har bir davlatning yillar davomida shakllangan o‘z tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy rivojlanish xususiyatlari mavjud bo‘lib, boshqa mamlakatlarning tajribalarini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olish, yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etiladigan, iqtisodiy rivojlanishning hamma uchun umumiy retseptlarini qo‘llash, samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin. Umuman olganda, moliyaviy globallashuv sharoitida jahon xo‘jaligiga integratsiyalashuvda rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribalariga tahliliy yondashish va ushbu tajribalarni milliy xususiyatlar bilan eng optimal tarzda uyg‘unlashtirish maqsadga muvofiq sanaladi. 2. Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi Qat’iy belgilangan paritet tizimiga o‘tilgunga qadar, ya’ni oltin va oltin deviz standarti sharoitida barcha global xarakterga ega bo‘lgan moliyaviy muammolar xalqaro konferensiyalarda hal qilinar edi. Boshqacha aytganda, jahon moliya tizimining rivojlanishi ustidan doimiy monitoring olib boruvchi, uning amal qilish tamoyillarini ishlab chiquvchi va mamlakatlarga iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun moliyaviy ko‘mak beruvchi organlar mavjud emas edi. 1944 yilda AQSHdagi Bretton Vuds konferensiyasida Xalqaro valyuta fondi (XVF) va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) tashkil etilishi xalqaro moliya va valyuta tizimining rivojlanishida muhim qadam bo‘ldi. “Jahon banki” atamasi tarkiban Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (International Bank for Reconstruction and Development) va Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasini (International Development Association) qamrab oladi. “Jahon banki guruhi” atamasi esa, 5 ta tashkilotni, xususan, XTTB, XRA, Xalqaro moliya korporatsiyasi (International Financial Corporation), Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (Multilateral Investment Guarantee Agency), Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazini (International Center for Settlement of Investment Disputes) o‘z ichiga oladi. XTTBga a’zo bo‘ladigan davlatlarning bir vaqtda XVFga a’zo bo‘lishi talab etiladi. XTTBga a’zolik esa, o‘z navbatida, Jahon banki guruhining boshqa tashkilotlariga a’zo bo‘lish uchun dastlabki shart-sharoitlardan hisoblanadi. XTTBning Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq uning maqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi: - a’zo davlatlarning milliy iqtisojiyotni tiklash va rivojlantirishga ko‘maklashish; - kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlarning investitsiyalari va ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy investitsiyalarni rag‘batlantirish; - jahon savdosining muvozanatli o‘sishini va a’zo davlatlar to‘lov balansining muvozanatliligini qo‘llab-quvvatlash. XTTBning faoliyati o‘rta daromadli va kreditga layoqatli rivojlanayotgan davlatlarda ssudalar, kafolatlar, riskni boshqarish mahsulotlari, maslahat xizmatlari orqali qashshoqlikni qisqartirishga qaratilgan. 2008 yil 1 yanvar holatiga unga a’zo mamlakatlar soni 185 tani tashkil etgan. XTTBning asosiy mablag‘lari hozirgi kunda o‘rta va uzoq muddatli qarz majburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar hisobidan shakllanadi. XTTB qimmatli qog‘ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA) ega bo‘lib, dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlariga joylashtiriladi. XTTBning kreditlari qarz oluvchi davlat milliy valyutasida emas, balki devizlarda, ya’ni xalqaro darajada to‘lov vositasi sifatida tan olingan valyutalarda ajratiladi. XRA 1960 yilda tashkil topgan bo‘lib, dunyoning sust rivojlangan, qashshoq davlatlariga moliyaviy ko‘mak beradi. XRA Kelishuvlar moddasining 1 - moddasiga muvofiq, uning maqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, samaradorlikni oshirish va shuning asosida, sust rivojlangan a’zo mamlakatlarda aholi turmush tarzini oshirish, shuningdek, ana’naviy kreditlarga nisbatan og‘ir bo‘lmagan qulay shartlarda moliyaviy ko‘mak berish hisoblanadi. XRA foizsiz kreditlar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan grantlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish va aholi turmush tarzini oshirishni ko‘zda tutadi. XRA moliyaviy yordamlaridan aholi jon boshiga YAIM ko‘rsatkichi 1025 AQSH dollaridan (2007 moliyaviy yil uchun) kam bo‘lgan davlatlar foydalanishi mumkin. Hozirgi kunda 82 ta mamlakat XRA xizmatlaridan foydalanish huquqiga ega. XRA kreditlarining qaytarish muddatlari 20, 35 va 40 yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili imtiyozli davr hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilmaydi. Ta’kidlash lozimki, XRA kreditlariga foiz to‘lanmaydi, biroq xizmat ko‘rsatish uchun kam miqdordagi (hozirda ajratilgan kredit summaning 0,75 foizi) xarajatlar qarz oluvchi tomonidan qoplanadi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) 1956 yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning bosh maqsadi rivojlanayotgan davlatlarda xususiy sektor investitsiyalarini qo‘llab - quvvatlash orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish hisoblanadi. XMK hukumat kafolatini talab qilmagani bois, benefitsiarlarining kreditga layoqatliligini sinchkovlik bilan tahlil qiladi. SHuningdek, XMK kreditlarining moliyaviy shartlari, XTTB va XRA bilan taqqoslaganda, sezilarli darajada og‘ir hisoblanadi. XMK kreditlarining katta qismi 7-12 yil muddatga qat’iy va suzuvchi stavkalarda turli valyutalarda ajratiladi. Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (MIGA) 1988 yilda tashkil etilgan bo‘lib, Jahon banki guruhining eng yosh a’zosi hisoblanadi. Bu tashkilotning bosh maqsadi - notijorat (siyosiy) risklarga qarshi kafolat berish orqali rivojlanayotgan davlatlardagi to‘g‘ridan - to‘g‘ri investitsiyalarga ko‘maklashishdir. Bundan tashqari, u rivojlanayotgan davlatlar hukumatlariga xorijiy investitsiyalarga ko‘maklashish dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha maslahatlar beradi. Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazi esa, davlatlar va xususiy investorlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlash orqali investitsiya sohasidagi bahslarni hal qiladi va muvofiqlashtiradi. XVFning bosh maqsadi xalqaro valyuta tizimi, ya’ni mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizmatlarning erkin ayirboshlanishiga xizmat qiladigan valyuta kurslari va xalqaro to‘lovlar tizimi barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Xalqaro valyuta fondi (XFV) kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvofiq, uning maqsadlari qatoriga quyidagilar kiradi: - xalqaro valyutaviy muammolarni bartaraf etish borasida maslahatlar va hamjihatlik mexanizmini ta’minlovchi doimiy institut orqali xalqaro valyutaviy hamkorlikni rag‘batlantirish; - xalqaro savdoning kengayishi va muvozanatli o‘sishini qo‘llab quvvatlash va shu orqali bandlik va real daromadlarning etarlicha yuqori darajasini ushlab turish va iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi sifatida barcha a’zo davlatlar resurslarining samaradorligini oshirishga hissa qo‘shish; - a’zo davlatlar o‘rtasida joriy bitimlarga doir ko‘p tomonlama to‘lovlar tizimini tashkil etish va jahon savdosi rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi valyuta ayirboshlashdagi cheklovlarni bekor qilishga ko‘maklashish; - a’zolarning umumiy resurslari hisobidan etarlicha xavfsiz asosda mablag‘ bilan ta’minlash orqali ularning ishonchini qozonish, va shuning asosida ularga to‘lov balansidagi nomuvofiqliklar(tartibsizliklar)ni milliy yoki xalqaro taraqqiyotga g‘ov bo‘ladigan chora- tadbirlarsiz to‘g‘rilash imkonini berish; - yuqoridagilarga muvofiq a’zo davlatlarning xalqaro to‘lovlar balanslaridagi nomuvofiqlik (muvozanat-sizlik)larning davomiyligini qisqartirish va uning darajasini pasaytirish. XVFni tashkil etish mobaynida qat’iy belgilangan paritet tizimining tamoyillari shakllantirilgan bo‘lib, ularga valyutalarning oltin paritetiga muvofiq tarzda ularning rasmiy almashuv kursini o‘rnatish, a’zo mamlakatlar tomonidan almashuv kurslarining valyuta yo‘lakchasi (1945-1971 yillarda - 1 foiz, 1971 - 1973 yillarda – 25 , 2  foiz) doirasida bo‘lishini ta’minlanishi, oltinning jahon puli funksiyasini saqlanishi bilan birga, AQSH dollariga ushbu funksiyani bajaruvchi valyuta maqomining berilishi kabilarni kiritish mumkin. Bretton - Vuds tizimi tanazzulga uchragach, majburiy valyuta yo‘lakchalari bekor qilindi va valyuta kursining erkin suzish tizimiga o‘tildi. SHuningdek, oltin demonetizatsiya qilindi, ya’ni oltin standarti, xalqaro hisob - kitoblarda va Markaziy bankning zaxiralarini shakllantirishda oltindan majburiy foydalanish amaliyoti, AQSH dollarining oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. Bundan tashqari, har bir mamlakat valyuta kursini rejimini mustaqil tanlash huquqiga ega bo‘ldi. SHunday bo‘lsada, XVF nizomiga muvofiq, a) mamlakatda moliyaviy va valyuta siyosati barqarorligini qo‘llab-quvvatlash hamda Markaziy bank tomonidan valyuta kursining kuchli tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi; b) bir tomonlama ustunlikka ega bo‘lishga qaratilgan valyuta kursining manipulyasiyasidan voz kechish; v) valyutani tartibga solish va valyuta kursi mexanizmida ko‘zda tutilayotgan o‘zgarishlar haqida XVFni zudlik bilan xabardor qilish; g) valyutalarni oltinga bog‘lab qo‘yish tartibidan voz kechish talab etiladi. XVF bu taraqqiyot instituti emas, Kelishuvlar moddasiga muvofiq, qashshoq mamlakatlarga infratuzilmani shakllantirish, ekport va boshqa sektorlarni diversifikatsiya qilish yoki ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish maqsadida kreditlar ajratmaydi. Har qanday mamlakat xoh u rivojlangan bo‘lsin, xoh u sust rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro to‘lovlarni amalga oshirish va zaxiralarning muvofiq darajasini ta’minlash uchun yetarlicha moliyalashtirish manbasini topa olmasa, to‘lov balansi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish uchun moliyaviy yordam so‘rab XVFga murojaat qilishi mumkin. XVF Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ravishda loyihalarni moliyalashtirmaydi. XVFning kreditlash dasturlarini quyidagicha kategoriyalarga ajratish mumkin: 1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa mudatli to‘lov balansi muammolarini bartaraf etishga mo‘ljallangan. XVFning eng yirik kreditlari ham mazkur kategoriyaga tegishlidir. 1997 yilda XVF Qo‘shimcha rezerv dasturini amaliyotga joriy qildi. Mazkur dastur kapital hisobraqami bilan bog‘liq inqirozlarni boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan juda qisqa muddatli kreditlarni ajratishni ko‘zda tutadi. 2. Uzaytirilgan fond dasturi XVF tomonidan to‘lov balansi qiyinchiliklariga yuz tutgan mamlakatlarga ko‘maklashish maqsadida joriy qilingan bo‘lib, bunda muammolar qisman strukturaviy muammolar bilan bog‘liq va uni bartaraf etish makroiqtisodiy nomuvofiqliklarga nisbatan uzoqroq muddatni taqozo etadi. 3. Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sish dasturi asosida XVF yillik foiz stavkasi 0,5 foiz va so‘ndirish muddati 10 yil bo‘lgan kreditlarni o‘zining eng qashshoq a’zo davlatlariga taqdim etadi. Ta’kidlash lozimki, XVF kreditlarining ko‘pchilik qismi shu kategoriyaga mansubdir. 2005 yilda Ekzogen shoklar dasturi ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastur asosida Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sish dasturi orqali kredit olmaydigan sust rivojlangan davlatlarga ularning nazorat doirasidan tashqarida bo‘lgan shoklar tufayli vujudga keladigan to‘lov balansi muammolarini bartaraf etish uchun kreditlar taqdim etiladi. 3. Valyuta kursi va valyuta bozorlari Valyuta ayirboshlash kursi mamlakat iqtisodiyotini boshqa mamlakatlar bilan bog‘lovchi asosiy omillardan biridir. Bir valyutaning boshqa valyuta birligidagi bahosi valyuta kursi deb ataladi. U mamlakat iqtisodiyotiga, hatto aholining turmush tarziga ham ta’sir ko‘rsatadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, valyuta kursining o‘zgarishi mamlakat eksport tovarlarining raqobatbardoshlik darajasiga ta’sir qiladi, ikkinchidan, milliy valyuta almashuv kursining pasayishi import tovarlari va xizmatlarining milliy valyutadagi bahosining oshishiga olib keladi va shuning asosida aholi xarid quvvatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Valyuta kursi inflyasiyani hisobga olishiga ko‘ra nominal va real almashuv kurslariga bo‘linadi. Nominal ayirboshlash kursi-bu ikki mamlakat valyutasining nisbiy bahosidir. Real ayirboshlash kursi - bu ikkita mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy bahosi. Real ayirboshlash kursi nominal kurs va tovarlarning milliy valyutadagi narxiga bog‘liq bo‘lib quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: R = e x P / P* Bunda, e - nominal ayirboshlash kursi, P - bitta mamlakatdagi baholar darajasi, P* - esa boshqa mamlakatdagi baholar darajasini ifodalaydi. Bunda e = R x P* / P Ma’lumki, milliy valyuta kursining 3 asosiy rejimi mavjud: 1. Erkin suzish rejimi. 2. Qat’iy belgilangan kurs rejimi. 3. Boshqariladigan suzish rejimi. Agar milliy valyutaning kursi erkin tarzda valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllansa, bu erkin suzib yuruvchi kurs rejimini anglatadi. Bunda mamlakat Markaziy banki milliy valyuta kursining ma’lum holati uchun javob bermaydi. Bu kurs rejimi erkin ayirboshlanadigan barcha zaxira valyutalariga tegishli. SHunday mamlakatlar borki, ularda joriy operatsiyalar bo‘yicha valyutaviy cheklovlar bekor qilingan, ammo boshqariladigan suzish rejimi qo‘llaniladi. Bunday davlatlarga misol qilib Meksika, Quvayt, BAA kabi davlatlarni ko‘rsatish mumkin. Lekin bu holat valyutalarning almashinish sharti bilan rejimi o‘rtasidagi aloqadorlikni inkor etish uchun etarli emas. Qat’iy belgilangan kurs rejimida mamlakatning milliy valyuta kursi xorijiy valyutaga nisbatan ma’lum nisbatda o‘rnatiladi va Markaziy bank kursning belgilangan nisbati uchun javob beradi. Ammo qat’iy belgilangan valyuta kurslari valyuta operatsiyalarini keng ko‘lamda rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi, lekin uning iqtisodiyotga ijobiy jihatlari ham bor. Ana shunday ijobiy jihatlaridan biri shundaki, qat’iy belgilangan kurs rejimida valyuta riski muammosi chuqurlashmaydi. 70 - yilning o‘rtalaridan boshlab markaziy banklarning kurs siyosatida o‘zgarishlar paydo bo‘ldi. Rasman erkin suzish rejimini tan olgan markaziy banklar (Avstriya, Italiya markaziy banklari va boshqalar) valyuta kursiga ta’sir qilish uchun valyuta intervensiyasini tez-tez amalga oshira boshladilar. Bu holat XVF ekspertlari tomonidan “boshqariladigan suzish” degan nomni oldi. Valyuta bozori-bu xorijiy valyutaga nisbatan talab va taklif to‘qnash keladigan bozordir. Valyuta bozori pul bozorining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul bozori esa, o‘z navbatida, kapitallar bozori bilan birgalikda moliya bozorini tashkil etadi. Valyuta bozori, shuningdek, tashkiliy va tashkiliy-texnik nuqtai-nazardan ham qaralishi mumkin. Tashkiliy nuqtai-nazardan valyuta bozori talab va taklif asosida valyuta va valyutaviy qiymatliklarni sotib olish va sotish bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladigan rasmiy moliyaviy markazlar sifatida o‘zini namoyon qiladi. Tashkiliy - texnik nuqtai- nazardan valyuta bozori turli mamlakatlardagi banklar va birjalarni bog‘lovchi zamonaviy telekommunikatsiya vositalari majmuini anglatadi. Valyuta bozorlarini quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash mumkin: 1) yoyilish ko‘lamiga qarab: xalqaro va milliy valyuta bozorlari; 2) valyutaviy cheklovlarga nisbatan: erkin va erkin bo‘lmagan valyuta bozorlari; 3) valyuta kurslari turiga ko‘ra: bir rejimli va turli rejimli valyuta bozorlari; 4) tashkiliy darajasiga ko‘ra: birja va birjadan tashqari valyuta bozori. Xalqaro valyuta bozorlari dunyoning barcha davlatlari valyuta bozorlarini qamrab olib, pul oqimlari, tovar va xizmatlar harakatini, kapitalning qayta taqsimlanishini, xalqaro to‘lov aylanmasida keng foydalaniladigan valyutalar bilan operatsiyalarni ta’minlaydi. Hozirgi paytda jahon valyuta bozorlari sifatida Osiyo (markazlari-Tokio, Gongkong, Singapur, Melburn), Evropa (markazlari-London, Frankfurt-na-Mayne,ssyurix) va Amerika (markazlari-Nyu-York, CHikago, Los Anjeles) bozorlari ajratib ko‘rsatiladi. Milliy valyuta bozori – bu, birinchidan, bir davlatning valyuta bozori, ya’ni ushbu davlat hududida amal qiladi; ikkinchidan, mazkur davlat hududida joylashgan banklar tomonidan mijozlariga xorijiy valyutada xizmat ko‘rsatish bo‘yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar majmuidan iborat bo‘ladi. Milliy valyuta bozorlari mamlakat ichkarisida pul oqimlarining harakatini ta’minlaydi va jahon moliya bozorlari bilan aloqalarga xizmat qiladi. Valyutaning konvertirlanishi umuman ta’minlanmagan sharoitda milliy valyuta bozori samarali faoliyat ko‘rsata olmaydi. Konvertirlikka ega bo‘lmagan pul birligi faqatgina davlatlararo munosabatlarda shartli hisob-kitob vositasi sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday sharoitda “qora” bozorda “xufyona” kurs, ya’ni xorijiy valyutaning rasmiy konvertirlik bo‘lmagan sharoitdagi bozor bahosi shakllanishi mumkin. Erkin valyuta bozori hech qanday valyutaviy cheklovlarsiz amal qilgani holda, erkin bo‘lmagan valyuta bozorida valyutaviy cheklovlar mavjud bo‘ladi. Bir rejimli valyuta bozori - bu valyuta kursining erkin suzish rejimi amal qiladigan bozor bo‘lib, undagi kotirovkalar birja savdolarida talab va taklif asosida o‘rnatiladi. Bunday valyuta bozori uzoq yillar mobaynida barqaror iqtisodiy rivojlanishning ta’minlanishi, shuningdek, valyutani tartibga solish va valyutaviy nazoratning bozor mexanizmiga xos shakllarini qo‘llanishi uchun etarlicha shart-sharoit yaratilgan davlatlarda shakllanadi. Turli rejimli valyuta bozori-bu ko‘p pog‘onali valyuta kurslari rejimiga ega bo‘lgan bozordir. Ushbu valyuta bozori davlatning kapital harakatini tartibga solishga qaratilgan maqsadlariga xizmat qiladi va ssuda kapitali bozorining mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan ta’sirini cheklash va nazorat qilishga imkon beradi. Birja valyuta bozori – valyuta birjalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan tashkiliy bozordir. Valyuta birjasi - bu valyuta va xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlar savdolarini tashkil qiluvchi tashkilotdir. U tijorat tashkiloti emas, ya’ni uning faoliyati yuqori foyda olishga qaratilmagan. Birjadan tashqari valyuta bozori mohiyatiga ko‘ra banklararo valyuta bozori bo‘lib, uning tashkilotchilari dilerlar hisoblanadi. Birjadan tashqari valyuta bozorida quyidagi operatsiyalar amalga oshiriladi: - xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish operatsiyalari; - naqd xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan valyuta-almashuv operatsiyalari; - forvard operatsiyalari; - valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. Mazkur bozorda valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish uchun vakolatli banklar o‘z resurslari va jalb qilingan valyuta mablag‘laridan foydalanishlari mumkin. Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo‘lib, tashqi savdo bo‘yicha xalqaro hisob - kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el valyutasini oldi - sotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob - kitob operatsiyalari hisoblanadi. Valyuta operatsiyalari vujudga kelishi uchun ob’yektiv asos bo‘lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga kelishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab bo‘ladi. Valyuta operatsiyalarining keng ko‘lamda rivojlanishi tijorat banklariga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkoniyat tug‘diradi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi. Demak, mamlakatlar o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi yuz beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga yanada integratsiyalashuviga xizmat qilishida namoyon bo‘ladi. 4. To‘lov balansi va uni tartibga solish yo‘llari Mamlakat to‘lov balansining holati bugungi kunda nafaqat mamlakatning xalqaro operatsiyalarini aks ettiruvchi oddiy hujjat, balki ushbu mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, uning iqtisodiy - geografik va investitsion imkoniyatlari, oltin - valyuta zaxiralari va mavjud valyuta munosabatlarining qay darajada ekanligi hamda xalqaro raqobatbardoshligi haqida aniq xulosalar shakllantirish imkonini beruvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. To‘lov balansi bu shunday hujjatki, unda mamlakatning xorijiy davlatlar bilan bo‘ladigan aloqalari natijasida yuzaga keladigan valyuta tushumlari va to‘lovlarining haqiqatdagi summasi aks ettiriladi. To‘lov balansi- a’lum vaqt oralig‘ida rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi barcha o‘tkazmalarning o‘lchovidir. To‘lov balansining standart komponentlari hisobvaraqlarning ikki asosiy guruhi bo‘yicha ajratilishi mumkin: -joriy operatsiyalar hisobvarag‘i, unda tovarlar, xizmatlar, olingan daromadlar va joriy transfertlarni qamrab oluvchi iqtisodiy bitimlar hisobga olinadi; -kapitallar va moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq operatsiyalar hisobvarag‘i, unda kapital transfertlari, nomoliyaviy aktivlarni sotib olish, shuningdek, moliyaviy talablar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar hisobga olinadi. Iqtisodiy adabiyotlarda to‘lov balansi moddalarining uch asosiy analitik guruhlari ajratib ko‘rsatiladi: 1) savdo balansi; 2) joriy operatsiyalar balansi; 3) umumiy to‘lov balansi yoki rasmiy hisob-kitoblar balansi. Joriy operatsiyalar hisobvarag‘ining muhim tarkibiy qismi - bu savdo balansi bo‘lib, tovarlar eksporti va importi o‘rtasidagi farqni ifoda etadi. Savdo balansining o‘zgarishi turlicha talqin qilinishi mumkin. Masalan, eksportning importdan oshishi mamlakat tovarlariga jahon bozorlarida talabning oshganligi bilan izohlanadi. Agar butun dunyo mazkur mamlakatning eksport tovarlarini xarid qilsa, shuningdek, uning rezidentlari mahalliy tovarlarni import tovarlaridan afzal bilsa, demak xulosa qilish mumkinki, mamlakat iqtisodiyotining holati yaxshi hisoblanadi. Aksincha, savdo balansining defitsiti mazkur mamlakat eksport tovarlarining etarli darajada raqobatbardosh emasligi va aholi turmush tarzini himoya qilish uchun zaruriy choralar ko‘rish lozimligidan dalolat berishi mumkin. Bunday tahlil agar savdo balansidagi o‘zgarish haqiqatda mazkur davlat tovarlariga bo‘lgan talabning ortishi yoki kamayishi hisobiga yuz bersa maqsadga muvofiq sanaladi. Biroq savdo balansiga boshqa omillarning ta’siri ham sezilarli bo‘lishi mumkin. Jumladan, qulay investitsion muhit mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimini rag‘batlantirish bilan birga xorijdan sotib olinadigan asosiy vositalar miqdorining ham ortishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu holat ham savdo balansi defitsitini yuzaga keltiradi, lekin mamlakat iqtisodiyotiga keskin salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Joriy operatsiyalar balansi kengroq axborotni o‘zida jamlab, tovar va xizmatlar harakati bilan bog‘liq aktivlar oqimini aks ettiradi. Joriy operatsiyalar bo‘yicha ijobiy saldo tovar, xizmat va xadyalar harakati bo‘yicha kredit debetdan yuqoriligini anglatadi. Boshqacha aytganda, ijobiy saldo mamlakat boshqa mamlakatlarga nisbatan netto investor hisoblanadi. Aksincha joriy operatsiyalar bo‘yicha defitsit mamlakatning sof qarzdor ekanligidan dalolat beradi. Merkantilistlar iqtisodiy maktabining konsepsiyasiga muvofiq, muvozanat joriy operatsiyalar balansi atamasida aniqlangan. Bunda ta’kidlab o‘tilgan saldo kapitallar harakati, mamlakat oltin-valyuta zaxiralaridagi o‘zgarishlarni hisobga olmagan. SHunday qilib, merkantilist maktabi namoyondalari fikricha, iqtisodiy siyosatning maqsadi joriy operatsiyalar hisobvarag‘i bo‘yicha ijobiy saldoni maksimallashtirish va shuning asosida, mamlakatda oltinning jamlanishiga erishishdan iborat bo‘ladi. Joriy operatsiyalar balansi defitsitining uzoq muddatli xorijiy kapital hisobidan moliyalashtirilishi muvozanat mezoni sifatida to‘lov balansining umumiy saldosi tushunchasining paydo bo‘lishiga olib keldi. To‘lov balansining davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: Birinchidan, to‘lov balansiga muvozanatsizlik xos bo‘lib, bu holat yoki defitsit, yoki haddan tashqari aktiv qoldiq ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursi dinamikasiga, kapital oqimiga, iqtisodiyotning holatiga qattiq salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, AQSH, joriy operatsiyalaridagi defitsitni milliy valyuta bilan qoplash natijasida, inflyasiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan. Bu esa, xalqaro aylanmadagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70 -yillarida Bretton-vuds tizimining izdan chiqishiga olib keldi. Ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin - deviz standarti joriy qilingandan so‘ng, to‘lov balansini muvozanatlashtirishning baho mexanizmi ish bermay qo‘ydi. SHu sababli ham, to‘lov balansini davlat tomonidan ma’lum tadbirlar orqali boshqarilishi maqsadga muvofiq bo‘lib qoldi. Uchinchidan, xo‘jalik aloqalari tobora globallashib borayotgan hozirgi davrda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida to‘lov balansining roli borgan sari ortib bormoqda. To‘lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi - davlatning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlash, inflyasiyani jilovlab turish va ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalar bilan bir qatorda e’tirof etilmoqda. To‘lov balansini muvozanatlashtirish, odatda, bir qancha ichki va tashqi omillarning to‘lov balansiga ta’sirini baholashni taqozo etadi. Aktiv balansga ega bo‘lgan davlatlar, xalqaro hisob-kitoblarga kirishuvchi mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikni mavjud bo‘lishidan manfaatdor bo‘ladi. Defitsitli to‘lov balansiga ega bo‘lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega bo‘lgan o‘z hamkorlaridan import bo‘yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur mamlakatlarga kapital chiqarilishini rag‘batlantirish kabilarni talab qiladi. To‘lov balansida defitsit mavjud bo‘lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag‘batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo‘llaniladi: Deflyasion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo‘naltirilgan holda, o‘z ichiga byudjet mablag‘larini aholi ehtiyojlariga kamroq sarflash, baholarni va ish haqlarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning asosiy instrumentlaridan biri bo‘lib, moliyaviy va pul - kredit choralari hisoblanadi: byudjet defitsitini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o‘zgartirishi (diskont siyosati); kredit cheklovlari; pul muassasining o‘sib borishiga chegara qo‘yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori ko‘rsatkichi va to‘la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida deflyasiya siyosatini qo‘llash, ishlab chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatib, vaziyatni yumshatish bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar qo‘llanilmasa, ijtimoiy nizolar keltirib chiqarishi mumkin. Devalvatsiya. Bu milliy valyuta kursining pasaytirilishidir. Bu tadbir milliy eksportni rag‘batlantirish va importni jilovlash bilan bog‘liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to‘lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o‘tkazish tartiblari va ularga hamkorlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning eksport salohiyati va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovarlar eksportini rag‘batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta’siri esa, mamlakatning importni cheklash bo‘yicha keskin choralar qo‘llash imkoniyatlarining pasayishidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham import o‘rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish siyosati muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovarlar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlarning ko‘tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladi. SHuning uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi mumkin, ammo u to‘lov balansining defitsitini keltirib chiqaruvchi sabablarni to‘liq bartaraf etishga qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya yetarli darajada bo‘lishi zarur. Aks holda, u valyuta spekulyasiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Masalan, 1967 yil noyabr oyida funt sterlingni 13,4 foizga devalvatsiyasi va 1971 yil dollarning 7,89 foizga devalvatsiya qilinishi, ushbu valyutalarga bo‘lgan spekulyativ tazyiqni yo‘q qila olmadi. Devalvatsiyani amalga oshirgan mamlakat, raqobatda o‘zi kutgan ustuvorlikka ega bo‘la olmasligi mumkin. CHunki, suzib yuruvchi kurs rejimining qo‘llanilishi to‘lov balansini muvozanatlashtirish imkonini bermasligi mumkin. Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilarning xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarini maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to‘lov balansidagi defitsitni kamaytirish maqsadida, kapital eksportini chegaralash va uning oqib kelishini rag‘batlantirish, tovarlar importini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig‘indisi sifatida ham e’tirof etiladi. XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarining boshlarida joriy operatsiyalar bo‘yicha yuritilayotgan siyosatning erkinlashuviga qaramasdan, konvertirlanadigan valyutaga ega bo‘lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida kapitallarning xalqaro harakatida turli xil cheklovlar mavjud bo‘lgan. EIning ko‘pchilik davlatlari ushbu cheklovlarni faqatgina o‘tgan asrning 90-yillariga kelib bekor qildi. Moliya va pul - kredit siyosati. To‘lov balansidagi defitsitni bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari beriladi, proteksionistik maqsadlarda import bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini rag‘batlantirish maqsadida qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora- tadbirlardan keng foydalaniladi. 5. Xalqaro hisob - kitob shakllari Xalqaro hisob – kitoblar - bu turli davlatlarning o‘zaro va ularning yuridik shaxslari va fuqarolari o‘rtasida iqtisodiy va boshqa munosabatlarda vujudga keldaigan pullik talablar va majburiyatlarning tartibga solinishi va amalga oshirilishidir. Xalqaro hisob-kitoblar deganda, turli mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar yuzasidan to‘lovlarni amalga oshirish tizimi tushuniladi. “Xalqaro hisob-kitoblar” tushunchasi: - jahon amaliyotida ishlab chiqilgan va xalqaro hujjatlar va udumlar bilan mustahkamlab qo‘yilgan hisob-kitoblarni amalga oshirish va to‘lovlarni o‘tkazish shartlari va tartibini; - xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha banklarning amaliy faoliyatini qamrab oladi. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonlarining baynalmilallashuvi, xalqaro hisob-kitoblarning mazmunida yangi o‘zgarishlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Xalqaro hisob- kitoblar keng qamrovli bo‘lib, u eksport-import operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo‘lmagan to‘lovlar-sayyohlik, sport, fuqarolar tomonidan xorijiy davlatlarga pul o‘tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplomatik va savdo vakolatxonalarini ochish, o‘zga davlatlar hududida harbiy qismlarni saqlash hamda kapitallar va kreditlarning harakati bo‘yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro hisob-kitoblarning samaradorligiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: - davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar; - valyuta qonunchiligi; - xalqaro savdo qoidalari va udumlari; - bank amaliyoti; - tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining shartlari; - pullik hisob-kitoblar ishtirokchilarining to‘lovga qobilligi. O‘tish davri qiyinchiliklarini boshdan kechirayotgan davlatlarda xalqaro hisob- kitoblarning tovarlar, xizmatlar va bajarilgan ishlar bo‘yicha to‘lovlarning o‘z vaqtida kelib tushishini kafolatlovchi shakllari keng qo‘llanilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomalarida valyuta-moliyaviy va to‘lov shartlari yaqqol aks ettirilib, ular sirasiga quyidagilar kiradi: - baho valyutasi; - to‘lov valyutasi; - to‘lov sharti; - hisob - kitob shakli. Baho valyutasi - bu tovarning bahosi o‘lchanadigan valyuta. Ushbu valyutani tanlashda tovarning turi, hukumatlararo shartnomalarning shartlari, va ayniqsa, valyutaning barqarorligi hisobga olinadi. SHartnomada ko‘rsatilgan baho tarkibiga tovarlarni ishlab chiqarish, uni yuklash, import qiluvchi mamlakat portiga tushirish, omborxonalarga joylashtirish, import qiluvchiga uni etkazib berish xarajatlari kiradi. Tovarlar bahosini shartnomada belgilashning 5 asosiy usuli mavjud: 1. Qat’iy belgilangan baholarni o‘rnatish. Ushbu baho shartnoma imzolanayotgan vaqtda o‘rnatiladi va shartnoma ijro etilishi mobaynida o‘zgarmasdan qoladi. 2. Tovarlar bahosini, shartnoma imzolanayotgan paytda yuzaga kelgan bozor bahosida hisobga olish. Agar xom-ashyo eksport qilinayotgan bo‘lsa, ularning biron-bir tovar birjasida (London yoki Nyu-York tovar birjalari va xokazo) xorijiy bahosi asosida shartnoma ijro etiladi. 3. Baho qat’iy belgilab qo‘yilishi. Ammo, shartnoma imzolanayotgan paytda tovarlarning bahosi keskin o‘zgarsa, belgilangan baho o‘zgartiriladi. 4. Tovarlar bahosi qatiy belgilab qo‘yiladi, ammo xarajatlar tarkibida o‘zgarish bo‘lgan taqdirda belgilangan baho o‘zgartiriladi. Bu usul, ko‘pchilik hollarda, asbob- uskunalarni sotishda qo‘llaniladi. 5. Aralash shakl. Tovarlarning ma’lum qismi qat’iy belgilangan baholarda, ma’lum qismi o‘zgartiriladigan baholarda sotiladi. To‘lov valyutasi - bu haqiqatda import qiluvchining majburiyati to‘lanadigan valyuta. Agar, to‘lov valyutasi nobarqaror valyuta bo‘lsa, unda shartnomada tovarlarning bahosi barqaror valyutada o‘lchanadi. To‘lov shartlari-bu to‘lov naqd valyutalarda yoki naqdsiz shaklda, ochiq hisob- raqamlari orqali, kredit shaklida yoki veksellar orqali amalga oshirilishi mumkinligini kelishib olishdir. Hisob-kitob shakllari tovarni jo‘natishga oid hujjatlar va to‘lov hujjatlarini rasmiylashtirish, uzatish va to‘lash usullari sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqaro hisob-kitoblar 2 guruhga bo‘linadi: hujjatlashtiriladigan; hujjatlashtirilmaydigan to‘lovlar. Hujjatlashtiriladigan to‘lovlarga: 1. Hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2. Inkasso bilan amalga oshiriladigan hamma to‘lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to‘lovlarga: 1. To‘lov topshiriqnomasi; 2. CHeklar; 3. SVIFT (SWIFT) kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to‘lovlarni turkumlashda mezon shartlarini to‘lov shartlari o‘taydi. Agar, har qanday hisob-kitob quyidagi 3 to‘lov asosida amalga oshirilsa, bu hujjatlashtirilmaydigan hisob-kitob bo‘lib hisoblanadi: 1.Oldindan to‘lash; 2.Tovarni olgandan so‘ng to‘lash; 3.Ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha hisob-kitoblar. Jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan asosiy hisob-kitob shakllari sifatida bank o‘tkazmasi, inkasso va hujjatlashtirilgan akkreditivni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ta’kidlash lozimki, xalqaro hisob-kitoblarning sezilarli qismi (80 foiz) inkasso va akkreditiv hissasiga to‘g‘ri keladi. Ushbu hisob-kitob shakllarida importyor shartnomadagi to‘lov shartlariga muvofiq to‘lovni amalga oshiradi, eksportyor esa, shartnomada ko‘rsatilgan tovarni etkazib bersagina to‘lovni qabul qiladi. Bank o‘tkazmasi - bir bank tomonidan boshqa bank topshirig‘iga ko‘ra ma’lum pul summasini o‘tkazmani qabul qiluvchiga to‘lanishidir. 1-chizma. Bank o‘tkazmasi 1. O‘tkazmani amalga oshirish to‘g‘risida topshiriq. 2. O‘tkazmaning amalga oshirilishi. 3. Benefitsiarni uning hisobraqamiga mablag‘ ajratilganligi xususida xabardor qilish. Tashqi savdo shartnomasining “To‘lov shartlari” bo‘limida etkazib beriladigan tovar bo‘yicha hisob - kitoblar bank o‘tkazmasi shaklida amalga oshirilishi ko‘rsatilishi lozim. Bundan tashqari, o‘tkazmani qabul qiluvchining rekvizitlari (hisobraqami, eksportyor bankining nomi, manzili) va to‘lov muddati ko‘rsatilishi kerak. To‘lov topshiriqlarini xorijiy bank-korrespondentga uzatishning eng keng tarqalgan vositalari bo‘lib, telegraf, SVIFT tizimi va xorijiy banklar bilan Micro Cash Register modem aloqalari tizimi hisoblanadi. Ўтказмани берувчи (импортёр) Ўтказмани қабул қилувчининг банки Ўтказмани берувчининг банки Бенефициар (экспортёр) 1 3 2 SVIFT (SWIFT-Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication)-bu butunjahon bank-moliya telekommunikatsion tarmog‘i bo‘lib, bank-moliya axborotlarini tezlik bilan uzatishga mo‘ljallangan. U ma’lumotlarni uzatish va operatsiyalarni amalga oshirish tizimi bo‘lgani uchun, uni hisob - kitoblarning mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas. SVIFT xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishning an’anaviy usulllari bilan taqqoslaganda bir qator afzalliklarga ega, jumladan, tezkor (bankdan bankka ma’lumot etkazish vaqti juda qisqa), ishonchli va tejamkor hisoblanadi. Micro Cash Register tizimi Bank of New York, Bankers Trust Company, Commerzbank, Dresdner Bank kabi yirik banklar tomonidan taklif etiladi. Hisob-kitoblarning inkasso shaklida bank mijozining topshirig‘iga ko‘ra etkazib berilgan tovar (ko‘rsatilgan xizmat va bajarilgan ishlar) uchun importyordan to‘lovni qabul qiladi va bu mablag‘larni eksportyor hisobraqamiga o‘tkazadi. Hisob-kitoblarning inkasso shaklini qo‘llash Xalqaro savdo palatasining unifikatsiyalashgan qoidalari asosida tartibga solinadi. Inkasso bo‘yicha unifikatsiyalashgan qoidalarga muvofiq, bank ushbu operatsiyani eksportyor ko‘rsatmasi asosida amalga oshiradi. Inkasso bo‘yicha operatsiyada talab etiladigan hujjatlarni ikki guruhga ajratish mumkin: moliyaviy hujjatlar (o‘tkazma veksel, oddiy veksel, to‘lovni qabul qilish uchun foydalaniladigan boshqa hujjatlar) va tijorat hujjatlari (yuk hujjatlari, guvohnomalar va b.). Ushbu hujjat turlariga binoan, inkasso sof va hujjatlashtirilgan inkassoga bo‘linadi. Sof inkasso faqat moliyaviy hujjatlarni taqozo etgani holda, xujjatlashtirilgan inkassoda tijorat hujjatlari, ba’zan moliyaviy hujjatlar ham talab etiladi. Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblarni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin (navbatdagi betga qarang). 1. Tovarni yuklab jo‘natish. 2a-2b. Inkasso topshirig‘i (zaruriy hujjatlar va importyordan pulni olish shartlari borasidagi ko‘rsatma bilan birgalikda). 1. Importyorni inkasso to‘lovi bo‘yicha xabardor qilish. 2. To‘lovni amalga oshirish bo‘yicha topshiriq. 3. To‘lov hujjatlarini berish (ular asosida importyor tovarlarni qabul qiladi). 6a-6b. O‘tkazmani amalga oshirilishi va to‘lov summasini eksportyor hisobraqamiga o‘tkazilishi. Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar 2-chizma. Hisob-kitoblarning inkasso shakli importyor uchun qulay hisoblanadi, chunki u haqiqatda etkazib berilgan tovar uchun to‘laydi, inkasso bo‘yicha operatsiyani amalga oshirish xarajatlari esa yuqori emas. Hisob - kitoblarning inkasso shakli ayrim kamchiliklardan holi emas, birinchidan, banklar orqali hujjatlar aylanmasi uzoq davom etadi; ikkinchidan, importyor unga taqdim etilgan hujjatlar bo‘yicha to‘lovdan bosh tortishi yoki xorijga valyuta o‘tkazish uchun ruxsatga ega bo‘lmasligi mumkin. Hujjatlashtirilgan akkreditiv shunday bitimki, unga ko‘ra bank - emitent mijozi (importyor) topshirig‘iga ko‘ra benefitsiar foydasiga u taqdim etgan hujjatlar bo‘yicha to‘lovni amalga oshirish yoki trattani akseptlash majburiyatini oladi. Hisob - kitoblarning akkreditiv shakli eksportyor manfaatlariga to‘liq javob beradi, Экспортёр Экспортёр банки (банк-эмитент) Импортёр банки (инкассоловчи банк) Импортёр (тўловчи) шартнома 1 2а 6б 2б 6б 3 4 5 ya’ni eksport tushumining o‘z vaqtida kelib tushishini ta’minlaydi. Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar 3-chizmada muxtasar keltirilgan. 5. Xalqaro kredit Xalqaro kredit - bu tovar va valyuta ko‘rinishidagi mablag‘larni qaytarib berishlilik, muddatlilik, foiz to‘lashlilik shartlari asosida berish bilan bog‘liq bo‘lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi ssuda kapitali harakatidir. Xalqaro kredit munosabatlarining sub’yektlari sifatida tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi. Xalqaro kreditni yuzaga kelishiga sabab bo‘lib, ishlab chiqarishning milliy doiradan chiqishi, xo‘jalik aloqalari baynalminallashuv jarayonining tezlashishi, xalqaro kapitallarning markazlashuvi hamda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hisoblanadi. Xalqaro kredit munosabatlarini tashkil qilish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1.Qaytarib berishlilik: agar olingan mablag‘lar qaytarilmasa, pul kapitalini qaytarib bermaslik shakli namoyon bo‘ladi, ya’ni moliyalashtirish yuzaga keladi; 2.Muddatlilik, ya’ni kredit shartnomasida ko‘rsatilgan muddatda kreditni qaytarilishini ta’minlash; 3.Ta’minlanganlik, ya’ni olingan kreditni to‘lashni kafolatlanganligi; 4.Maqsadlilik, ya’ni ssudani aniq ob’yektlarga yo‘naltirishni ko‘zlash va uni birinchi navbatda kreditor davlatning eksportini rag‘batlantirish uchun qo‘llash; Экспортёр-бенефициар Авизоловчи банк Банк-эмитент Импортёр шартнома 3 4а 5б 4б 5а 1 5в 2а 2б 5.Foiz to‘lashlilik. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy aloqalarda ssuda kapitallari harakatini o‘ziga xos xususiyatini namoyon etib, quyidagi funksiyalarni bajaradi: Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni talablarini qondirish uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o‘rtasida qayta taqsimlash. Ssuda kapitallari xalqaro kredit mexanizmi orqali foydasi ko‘proq, daromadliroq bo‘lgan tarmoqlarga intiladilar. SHu orqali kredit milliy daromadni o‘rtacha daromadga tenglashishiga imkoniyat yuzaga keltiradi va uning massasini oshishiga olib keladi. Haqiqiy pullarni kredit pullarga almashtirish, naqdsiz to‘lovlarni rivojlantirish va tezlashtirish hamda naqd valyuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashtirish orqali xalqaro hisob-kitoblar muomalasidagi sarf-xarajatlar iqtisod qilish. Xalqaro kredit asosida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari - veksellar, cheklar, shu jumladan, bank o‘tkazmalari, depozit sertifikatlari va boshqalar yuzaga keldi. Ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi muomalasi vaqtini tejash orqali kapitalning ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilishi davrini uzaytiradi va shuning asosida, ishlab chiqarishni kengaytirish va foydaning o‘sishini ta’minlashga xizmat qiladi. Kapitalning jamlanishi va markazlashishini tezlashtirish. Xorijiy kreditlarni jalb qilish tufayli qo‘shimcha qiymatni kapitalga aylanish jarayoni tezlashadi, shaxsiy jamg‘armalar chegarasi kengayadi, bir davlat tadbirkorlarining kapitallari boshqa davlatlarning mablag‘lari qo‘shilishi oqibatida ko‘payadi. Xalqaro kredit avvaldan yakka korxonalarni aksionerlik jamiyatlariga aylanishiga, yangi firmalar va monopoliyalarni paydo bo‘lishiga xizmat qiladi. Xalqaro kreditning funksiyalarining ahamiyati katta va u milliy va jahon xo‘jaligi rivojlanishiga qarab o‘zgarib turadi. Hozirgi sharoitda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini bajarmoqda va o‘zi ham tartibga solinish ob’yekti bo‘lib hisoblanmoqda. Xalqaro kredit o‘z funksiyalarini bajarishda ikkiyoqlama-ijobiy va salbiy rol o‘ynaydi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi ijobiy o‘rni - uni takror ishlab chiqarishni rivojlanishini ta’minlashda va kengaytirishda namoyon bo‘ladi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlanishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit ishlab chiqarishni baynalminal-lashuviga va ayirboshlashuviga, jahon bozorini tashkil topishiga va rivojlanishiga, xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo‘nalishlar orqali tezlashtiradi. Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini rag‘batlantiradi, shu orqali bozorda kon’yunkturani ko‘taruvchi talabni yuzaga keltiradi. Tashqi savdo kreditda xalqaro norma bo‘lib hisoblanmoqda. Ayniqsa uzoq davr mobaynida tayyorlanadigan, iste’mol qilinadigan va bahosi baland tovarlar uchun. Mahsulotlarning bahosini va jahon savdosida mashina va asbob-uskunalarning ulushini oshishi eksportyorlarni ham, importyorlarni ham tashqi savdo kreditlariga bo‘lgan qiziqishlarini orttirmoqda. Hozirgi zamon sharoitida kreditor-mamlakatdan eksport etkazib beruvchi “bog‘liqlik” kreditining salmog‘i oshdi. Kreditlanayotgan davlatning tovarlarini sotib olish uchun qilinadigan xarajat zayomning sharti bo‘lib hisoblanmoqda. Xuddi shu orqali xalqaro kredit kreditor-mamlakat firmalarining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalari uchun qulay muhit yuzaga keltiradi, chunki odatda kreditor-mamlakat investorlariga imtiyozlar berish majburiyatlari qo‘yiladi; infrastrukturani tashkil etish, shu jumladan, chet el va qo‘shma korxonalarni faoliyat ko‘rsatishi, xalqaro kapitalga aloqasi bor milliy korxona va banklarning pozitsiyasini kuchayishiga yordam beradi. Uchinchidan, kredit - mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalarini to‘xtovsizligini ta’minlaydi. To‘rtinchidan, kredit - mamlakat tashqi savdo operatsiyalarini iqtisodiy samaradorligini oshiradi va tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarini rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi salbiy o‘rni - bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda uning qarama-qarshiligini kuchayishida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiyotida nomutanosiblik chuqurlashadi, kredit-tovarlarni qayta ishlashni tezlashtiradi, mamlakatlar o‘rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlaydi hamda iqtisodiy ko‘tarilish va davriy pasayish davrlarida ishlab chiqarishni juda tezlashtiradi. Xalqaro kredit ijtimoiy ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni kuchaytiradi, buning oqibatida daromadli tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi, shu bilan birgalikda chet el kapitali jalb qilinmagan tarmoqlarning rivojlanishi sekinlashadi. Kredit siyosati kreditor mamlakatning jahon bozoridagi o‘rnini kuchaytirishga xizmat qiladi. Birinchidan, xalqaro kreditni qarz sifatida olgan mamlakatdagi daromadlarni qarz bergan mamlakatga olib o‘tishda foydalaniladi. SHu bilan birga ssudani qaytaruvchi har yilgi foiz to‘lovlari, jamiyatning sof daromadini miqdorini ko‘paytiruvchi, ishlab chiqarishni o‘sishini ta’minlovchi jamg‘armalarning tashkil topishi, shu jamg‘armalarning tashkil topish manbalari qarzdor mamlakatlarga salbiy ta’sir etadi. Ikkinchidan, xalqaro kredit qarz oluvchi mamlakat tomonidan kreditor mamlakatlar uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhit yaratishni taqazo etadi. yetakchi mamlakatlar o‘z o‘rnini yanada mustahkamlash uchun banklar, hukumatlar, xalqaro va regional valyuta-kredit va moliya tashkilotlari orqali vaqti-vaqti bilan ularga mos kelmagan siyosat yuritayotgan davlatlarga nisbatan kredit diskriminatsiyasini va kredit blokadasini qo‘llashadi. Kredit diskriminatsiyasi-bu kredit olishda, undan foydalanishda yoki xalqaro kreditni to‘lashda ma’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosimni yuzaga keltiruvchi og‘ir va murakkab shartlarning qo‘yilishidir. Kredit diskriminatsiyasining asosiy metodlari bo‘lib, kredit bo‘yicha cheklashlar, foiz stavkasini, komission yig‘imlarni oshirish, kutilmagandan kreditdan foydalanishni to‘xtatish yoki kredit summasini kamaytirish hamda iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi chora - tadbirlarni ko‘rish hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditdan foydalanishda uning ikkiyoqlama roli namoyon bo‘ladi, bir tomondan mamlakatlarning o‘zaro foydali aloqalarini rivojlantirsa, boshqa tomondan - raqobat kurashi vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishning va ayirboshlashning baynalminallashuvi, jahon xo‘jaligi aloqalarini yangi shakllarini vujudga kelishi xalqaro kredit shakllarini xilma-xilligini rivojlanishiga ob’yektiv asos bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit shakllarini bir necha turga bo‘lib guruhlash mumkin: 1. Manbalari bo‘yicha tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash va moliyalashtirish bo‘yicha farqlanadi. 2. Tashqi iqtisodiy bitimning qarz mablag‘lari hisobidan qoplanishi bo‘yicha: - tijorat krediti (asosan tashqi savdo va xizmatlar bilan bog‘liq kreditlar); - moliyaviy kredit (istalgan boshqa maqsadlarda foydalaniladigan, shu jumladan, kapital quyilmalar, investitsion ob’yektlarni qurish, qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish, tashqi qarzni to‘lash, valyuta intervensiyasi maqsadlaridagi kreditlar); - “oraliq” kreditlar (kapitallar, tovar va xizmatlarning chiqib ketishining aralash shakllariga xizmat qilishga mo‘ljallangan). -Xalqaro kreditni ko‘rinishi bo‘yicha 2 ta asosiy shaklga bo‘lib ko‘rsatish mumkin: 1.Xalqaro bank krediti; 2.Xalqaro tijorat krediti. Xalqaro bank krediti asosan valyuta (pul) ko‘rinishida bo‘ladi. Xalqaro tijorat krediti esa, odatda tovar ko‘rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud: 1.Firma (tijorat) krediti-odatda eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to‘lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog‘liq hisob-kitoblarda keng qo‘llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda 2-7 yil) turlicha bo‘ladi va jahon bozori kon’yunkturasi shartlariga, tovarlar turlariga va boshqa bir qator faktorlarga bog‘liqdir. Mashina va asbob-uskunalar (texnologiya, jihozlar)ning eksportini kengayishi xalqaro kredit muddatini uzayishiga olib keldi. Tijorat krediti odatda veksel yoki ochiq schyotlar bo‘yicha beriladigan kreditlar orqali rasmiylashtiriladi. 2.Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish xaqida bitim tuzib, o‘tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo‘natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko‘rsatilgan muddatda to‘lovni amalga oshirishga rozilik beradi. 3.Ochiq schyotlar bo‘yicha kredit. Bu kredit eksportyor va importyor o‘rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksportyor jo‘natilgan xar bir tovarlar qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada ko‘rsatilgan vaqtda kredit summasini to‘lab boradi. Ochiq schyotlar bo‘yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo‘lgan firmalar o‘rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to‘lovi (sotib oluvchining avansi)ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda importyor tomonidan chet ellik mol etkazib beruvchiga odatda mashina, asbob-uskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to‘lanadi. Xarid avansi eksportni kreditlashning bir shakli bo‘lib hisoblanadi va shu vaqtning o‘zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. CHunki importyor o‘zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo‘ladi. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shug‘ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli o‘laroq, xarid avansidan shu davlatlarning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar. Avans to‘lagan tomonning aybi bilan shartnoma bajarilmay qolsa, sarf-xarajatlar undirilgan holda mablag‘ qaytariladi. Agar shartnoma avans olgan tomonning aybi bilan bajarilmay qolsa, u sotib oluvchiga barcha xarajatlarni to‘lagan holda mablag‘ni qaytarishi shart. Avans-shartnomani bajarilishini voz kechish mumkin bo‘lgan bitimga nisbatan rag‘batlantiradi. Voz kechish mumkin bo‘lgan bitimda esa, zarar ko‘rgan tomonning xarajatlarini to‘lash majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo‘ladi. Ba’zan xarid - sotib oluvchining avansi to‘lovni kechiktirishga o‘zaro moslashadi, buning ustiga teng ulushlar bilan ma’lum intervallarga bo‘linadi (oy, chorak, yil). Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasidagi munosabatni namoyon qilsada, u odatda bank krediti bilan qo‘shilib ketadi. Mashina va asbob-uskunalarni sotishda tijorat krediti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa, o‘z navbatida, eksportyorning anchagina mablag‘ini jalb qilinishiga olib keladi. SHu sababli, eksportyor bank kreditiga murojaat qiladi. Tijorat krediti hajmi va moliyalashtirish shartlari bo‘yicha mashina va asbob - uskunalarni eksportini kreditlash muammosini to‘liq echa olmaganligi sababli bank kreditlarining roli oshadi. Bank krediti - eksport va importni kreditlashda ssuda shaklida namoyon bo‘ladi va u tovarlar, tovar hujjatlari, veksellarni, hamda trattani garovga olgan holda beriladi. Ba’zan banklar o‘zlariga chambarchas aloqada bo‘lgan yirik eksportyor-firmalarga blankli kredit, ya’ni ta’minlanmagan kreditlar berishadi. Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega. Ular kredit oluvchini olgan mablag‘laridan tovarlar sotib olishga mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradilar, mol etkazuvchi firmadan kredit so‘rashdan ozod etadilar hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank kreditidan foydalanib to‘laydilar. Xususiy banklar ko‘pincha davlat mablag‘larini va uning kafolatini olgan holda eksport kreditlarini 10 - 15 yilga bozor stavkasidan pastroq stavkada beradilar. Lekin, banklar qoida bo‘yicha, kreditdan o‘z mamlakatlari hududidagina foydalanishni chegaralab, uning intilishini ma’lum maqsadli qilib qo‘yadilar, masalan, faqat o‘zlarini qiziqtirgan firmaning tovarlarini sotib olishga yo‘naltiradilar. SHu orqali bank krediti firma krediti xususiyatlarini o‘zida mujassam etadi. Eksport krediti-eksportyor bankining importyor bankiga etkazib berilgan mashina, asbob - uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko‘rinishida beriladi va “bog‘liq”lik xarakteriga ega, chunki kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi. XX asrning 60 - yillaridan boshlab eksportni kreditlashning shakli sifatida xarid krediti (5 - 8 va undan ortiqroq yil muddatga) yuzaga keldi. Xarid kreditining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, eksportyor bankning to‘g‘ridan to‘g‘ri milliy eksportyorni kreditlamasdan, balki chet ellik xaridorni, ya’ni, importyor mamlakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. SHu orqali importyor kerakli tovarlarni etkazgan mol etkazib beruvchilar to‘lovni xaridorga yoki bankka qarz sifatida qayd qiladi. Odatda, bunday kreditlar ma’lum bir firmaning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishda qo‘llaniladi. Bunday kreditlash shartnomasida eksportyor ishtirok etmaydi, bu esa o‘z navbatida kreditning bahosini oshirish imkoniyatini yo‘qotadi. Bank kreditining xaridorga bo‘lgan narxi, qoida bo‘yicha ssuda kapitallari bozoridagi zayom mablag‘lari narxidan ancha past bo‘ladi, bu esa, o‘z navbatida, ularning raqobatbardoshligini oshiradi. Nazorat uchun savollar 1.Xalqaro moliya nimalar bilan bog‘liq munosabatlarni o‘rganadi? 2.Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta’sir etgan sezilarli o‘zgarishlar sifatida nimalarni ko‘rsatish mumkin? 3.XXI asr bo‘sag‘asida jahon iqtisodiyotida qanday asosiy tarkibiy tendensiyalar kuzatildi? 4.XTTBning Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq uning maqsadlari sirasiga nimalar kiradi? 5.XVF Kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvofiq, uning maqsadlari nimalardan iborat? 6.XVFning kreditlash dasturlarini qanday kategoriya-larga ajratish mumkin? 7.Valyuta kursi inflyasiyani hisobga olishiga ko‘ra qanday almashuv kurslariga bo‘linadi? 8.Milliy valyuta kursining qanday asosiy rejimlari mavjud? 9.Valyuta bozori nima? 10.Valyuta bozorlarini qanday belgilarga muvofiq tasniflash mumkin? 11.Xalqaro kredit nima va u xalqaro kredit munosabatlarini tashkil qilishning qanday tamoyillarga asoslanadi? 12.Xalqaro kredit qanday funksiyalarni bajaradi?