XALQARO MOLIYA 1. Xalqaro moliyaning asoslari va rivojlanish tendensiyalari Xalqaro moliya xalqaro moliya bozorlari, xalqaro bank faoliyati, xalqaro korporatsiyalarning moliyasi, qimm atli qog‘ozlar portfelini boshqarish va shular bilan bog‘liq m unosabatlarni o‘rganadi. Bundan tashqari, xalqaro moliya umumjahon darajasidagi moliyaviy operatsiyalar va ularning o‘zaro aloqadorligi, yirik industrial davlatlar, rivojlanayotgan yoki o‘tish davlatlarida ularning qanday xususiyatlar kasb etishini va ulardagi doim iy o‘zgarishlarni tushuntiradi. «Xalqaro moliya»ga doir xorijiy adabiyotlarda xalqaro moliya bozorlari va risklarni boshqarish, TNK va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar, xalqaro qarz inqirozlariga asosiy urg‘u beriladi. Shuningdek, xalqaro moliya doirasida dunyo mamlakatlarining xalqaro moliya tizimidagi o‘rni, holati, tashqi moliyalashtirish mexanizmi, rivojlanayotgan moliya bozorlarining xususiyatiari ko‘rib chiqiladi. XX asrning so‘nggi yillarida sobiq Ittifoqning parchalanishi, mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalaming sifat jihatdan yangi bosqichga chiqishi, milliy xo‘jalik aloqalarining integratsiyalashuvi bilan, globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi yuz berdi. Globalizatsiya natijasida jahon xo‘jaligining tarkibiy qismiga aylanib borayotgan mamlakatlarning soni ortib bormoqda. Bu milliy darajadagi huquqiy, iqtisodiy hamda texnologik to‘siqlar yo‘qolishiga, uning o‘rniga xalqaro iqtisodiy xo‘jalikning um umiy iqtisodiy qonuniyatlari va xalqaro xo‘jalikning funksional aloqalarini tatbiq etilishiga olib kelmoqda. Mamlakatlar hayotidagi globallashuv-iqtisodiy m unosabatlardagi tovariar, xizmatlar, kapital hamda fond bozorlaridagi savdo va siyosatga doir tartiblarning tobora erkinlashuvi orqali namoyon bo‘lmoqda. Tashqi savdo aloqalari erkinlashtirilayotgan mamlakatlar soni yil sayin ortib bormoqda. Jahon iqtisodiy va moliyaviy muhitining shakllanishiga ta’sir etgan sezilarli o‘zgarishlar sifatida quyidagilami ko‘rsatish mumkin: 1) 1957 yili Londonda Britaniya hukum atining funt sterling ustidan nazorat o‘m atishiga javob tariqasida yevrodollar bozorining yuzaga kelishi; 2) 1958 yilda dastlab, «Umumiy bozor» deb atalgan yevropa Iqtisodiy Hamkorligi (Yel) — hozirgi yevropa Ittifoqining (Yel) tashkil topishi; 3) Amerika korporatsiyalari xorijiy faoliyatlarini kengaytirishga intilishi (1950 yillardan boshlab). Jahon bozorida yevropa va Yaponiya korporatsiyalari faoliyatining sezilarli o‘sishi, shuningdek, xalqaro maydonda Amerika korporatsiyalari bilan ushbu mamlakatlar o‘rtasida raqobatning kuchayishi; 4) O‘tgan asrning 60-yillarida Yaponiya iqtisodiyotini tez sur’atlar bilan o‘sishi, Uzoq Sharq biznes faoliyatida yangi im koniya larning ortishi; 5) 1971-1973 yillarda Brettonvud tizim ini qulashiga olib kelgan jahon moliya inqirozlari, valyutaning belgilangan kursi tizim idan, suzuvchi valyuta kurslariga o‘tish; 6) 1971-1979 yillardagi birinchi va ikkinchi neft inqirozlari jahon iqtisodiy tizimiga bosim o‘tkazishi. Ushbu sanalarda neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPeK) neft narxini sezilarli darajada oshirshi; 7) Rivojlanayotgan mam lakatlaming 1982 yilda tashqi qarzlarga xizm at ko‘rsatishi bilan bog‘liq jahon qarzdorlik inqirozining boshlanishi; 8) 1980 yillarda Yaponiyaning xalqaro moliyaviy kuch va jahon kapitalining m anba’si sifatida yetakchi mamlakatga aylanishi; 9) 1987 yilda yettita mamlakatning («Katta yettilik») Parijda Luvr bitimini imzolashi. Ular o‘z valyuta kurslarining dollarga nisbatan tor tebranish doirasida sun’iy ravishda almashtirish orqali, kuchsizlanib borayotgan dollarni qo‘llab -quvv atlashni rejalashtirdilar. Shuningdek, ushbu mamlakatlar kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritishni mo‘ljalladilar; 10) 1987 yilda YeI yagona yevropa aktini qabul qilish orqali 1992 yilda yaxlit yevropa bozorini tashkil qilishni rejalashtirilishi. Bunda, mazkur tashkilotning G‘arbiy yevropa moliyaviy va iqtisodiy holatiga sezilarli ta’sir etishi kutildi; 11) 1989-1992 yillarda Sharqiy yevropa mamlakatlari o‘z siyosiy yo‘nalishlarini o‘zgartirishi. Ularning kommunistik dunyoqarashdan ko‘p partiyaviylikka, markazdan rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, jahondagi siyosiy, iqtisodiy va moliyaviy holatga chuqur ta’sir etdi; 12) 1992 yildan keyin yaxlit yevropa bozorining yuzaga kelishi, 1993-yil noyabr oyidan erkin savdo bo‘yicha Shimoliy Amerika bitimining kuchga kirishi, 1993-yilda Osiyo Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi konferensiyasi va boshqa jarayonlar, o‘tgan asrning 90-yillarida hududiy rivojlanishni jadallashtirdi. 13) yevropa Ittifoqining yagona valyutasi-yevroning muomalaga kiritilishi, xorijiy valyuta zaxiralarining diversifikatsiya darajasi, valyutaviy bitim lar hajmi va ko‘lam iga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek, yevrodagi hosilaviy moliyaviy vositalar hajmi dunyoda yetakchi o‘rinni egalladi. XXI asr bo‘sag‘asida jahon iqtisodiyotida to‘rtta asosiy tarkibiy tendensiyalar kuzatildi: Birinchidan, xom -ashyo eksportiga asoslangan ham da sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlardagi o‘zgarishlar. Xomashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar va sanoati rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida an’anaviy iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro munosabatlar modeli quyidagicha edi: xom -ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar, xomashyonieksport qilib, olingan valyuta tushumlaridan sanoat mahsulotlari importini moliyalashtirganlar. O‘tgan asrning 70-yillarida «Rim klubi» nomi bilan m ashhur G‘arbiy yevropa olimlari «dunyo miqyosida tez orada tabiiy resurslarning global taqchilligi yuzaga keladi», deb bashorat qilgan edilar. Ushbu mulohazalarga asoslanib ko‘pgina xomashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar xomashyo sotish evaziga valyuta tushum ini osh irish m aqsadida kartellarga birlashdilar. Ammo, sanoat texnologiyasi va qishloq xo‘jalik sohasining keskin rivojlanishi, xom - ashyoga bo‘lgan talabning qisqarishiga ta’sir ko‘rsatdi va natijada xomashyo bahosining pasayishi yuz berdi. Ikkinchidan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo‘l mehnatiga asoslangan ishlab chiqarishdan, bilim va malakaga asoslangan ishlab chiqarishga o‘tildi. Jahon iqtisodiy tuzilm asidagi ushbu o‘zgarishlar natijasida bandlik tarkibida yuqori m alaka talab qiluvchi m utaxassislarga ehtiyoj ortib, nisbatan past malakali mutaxassislarga talab pasayib bordi. Axborot almashuvining osonligi-tadbirkorlik faoliyatini, kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag‘batlantirdi. Ilmiy-texnika progressi yutuqlaridan foydalanish, bilim ni va yuqori m alakani talab qildi, shuning uchun ishlab chiqarish sam aradorligi va raqobatbardoshlikni oshirish uchun, inson kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi. Uchinchidan, jahon savdosida xalqaro kapital harakatining sezilarli darajada ortishi. Ushbu o‘zgarish xalqaro savdoga nisbatan xalqaro kapital harakatining tez su r’atda o‘sishi bilan yuz berdi. Xalqaro moliya statistikasining ma’lum otlariga ko‘ra, jahon eksporti hajmi, 1981 yildagi 2000 mlrd. AQSh dollaridan 1991 yilda 3447 mlrd. AQ Sh dollari darajasigacha o‘sgan. Shu vaqt oralig‘ida xalqaro obligatsiyalar emissiyasi 23 mlrd.dan 342 mlrd. AQSh dollariga o‘sdi. Bundan tashqari, uchta yetakchi xalqaro moliya bozorlarida ko‘plab xorijiy valyutalar aylanm asi sezilarli darajada o‘sd i. 1986 yildan 1992 yilgacha L ondonda xorijiy valyutaning kunlik o‘rtacha aylanm asi 90 mlrd.dan 303 mlrd. AQSh dollarigacha ortdi. Shu davrda Nyu-Yorkdagi kunlik aylanma 50 mlrd.dan 192 mlrd.ga, Tokioda 48 mlrd.dan 128 mlrd. AQSh dollariga ortgan. Xalqaro kreditlar hajmining sezilarli darajada ortishi nafaqat xalqaro ayirboshlash ko‘lam ining ortishi, balki ishlab chiqarish m aqsadlaridagi kreditga bo‘lgan talabning ortishi bilan ham izohlanadi. 1970-yillarga kelib esa, xalqaro xususiy kreditlar joriy to‘lov balansi defitsitini bevosita va bilvosita m oliyatirish uchun ham foydalanila boshlandi. Xususiy firmalar bilan bir qatorda, hukum at, davlat tashkilotlari va korxonalari, xalqaro kredit tashkilotlari yirik qarz oluvchilarga aylandilar. So‘nggi o‘n yillikda xalqaro kapitallar bozori hisobidan rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar yalpi to‘lov balansi defitsitining qariyb 60 foizi moliyalashtirildi. 1970-yillarda xalqaro kapitallar bozorining kengayishi xalqaro likvidlilik va moliyaviy mablag‘larning xalqaro harakatini oshishiga sabab bo‘ldi. 1971-yilning avgustiga kelib, AQSh hukumati oltinning AQSh dollariga erkin konvertirlanishini bekor qildi. Bu holat Amerika dollarining jahon bo‘ylab keng qo‘llanilishi va jahon valyutasiga aylanishiga sharoit yaratdi. AQSh hukum atining mazkur qaroridan so‘ng, bir qator davlatlar valyuta kursining erkin suzish rejimini joriy qilishga kirishib ketdilar, ayrim larida qat’iy belgilangan kurs rejimiga qaytish holatlari uchragan bo‘lsa-da, bu holat vaqtinchalik m a’qullandi. 1973-yilda esa, suzish rejimi Yamayka konfirenciyasida rasman tan olindi va XVFning a’zo davlatlariga istalgan kurs rejimini joriy qilish huquqi berildi. To‘rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar(TMK)ning qo‘shma korxonalarni tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik bitimlarida diversifikatsiya darajasining ortishi. XX asrning 70-yillariga kelib, xalqaro moliya sohasida bir qator sifat o‘zgarishlari yuz berdi va zamonaviy xalqaro valyuta-m oliya tizim ining shakllanishi va rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Xalqaro kreditlash hajmi va xarakterining o‘zgarishi birinchi galda TNKlar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, bu o‘z navbatida, moliyaviy resurslarning yanada oqilona foydalanilishiga olib keldi. TMKlar o‘zlarining tashkiliy, ishlab chiqarish va m arketing tizimlarini chet mamlakatlar hududlariga yoyib, shu yo‘l bilan tovar, xizmat, kapital va texnologiyalarini ishlab chiqarishga jalb etib, ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro harakatlarga ta’sir etdi. Qo‘shma korxonalar xalqaro biznes integratsiyasining keng tarqalgan shakliga aylandi. Shuningdek, jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayonlarida xalqaro tashkilotlar rolini alohida e’tirof etish zarur. O‘tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning jahon bozoriga integratsiyalashuvi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Ba’zi milliy bozorlaming ochiq, ba’zilarining qattiq tartibga solinadigan hozirgi holati bilan, globallashuvning asosiy tamoyillaridan bo‘lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq bo‘lgan ko‘rinishni hosil qilmoqda. X alqaro tovariar, xizm atlar va kapitallar alm ashinuvining erkinlashish an’anasi kengayayotgan bir paytda, har bir davlat eksport va im portni tartibga solishning ma’lum instrumentlarini saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi-tarkibiy qayta qurish va inqiroz davrining qiyinchiliklarini yengib o‘tish, milliy xavfsizlikni ta’minlash-takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlovchi (energetika, transport, aloqa va h.k.) va mamlakat mudofaa qobiliyati kabi strategik sohalarni moliyaviy ta’minlash, shuningdek, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar olish, shuningdek, byudjet tushum larini oshirishdan iborat bo‘lmoqda. Amaldagi bunday proteksionizm fiskal muammolarni hal etishdan ko‘ra, ko‘proq tarkibiy siyosat o‘tkazish vositasi hisoblanadi. Hozirgi sharoitda nafaqat erkin savdo g‘oyasi (erkinlashuv) bilan proteksionizm o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga chiqmoqda, balki milliy xo‘jalikni jahon xo‘jaligiga kirish samarasini maksimal tarzda ta’minlash maqsadida, xo‘jalikni tartibga solishning yuqoridagi ikki instrumentining optimal aralashmasidan foydalanilmoqda. Bunday aralashmaning shakl va nisbatlari, ma’lum vaqtdagi pragmatik manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi. Xalqaro iqtisodiy m unosabatlarda globallashuv bilan birga, integratsiya jarayonlarining yana bir shakli-ma’lum geografik joylashuvga asoslangan hududiy integratsiya yuz bermoqda. O‘sib boruvchi globallashuv, hududiylashuv, iqtisodiyotning transmilliylashuvi va integratsiya natijasida, eski-davlatlararo tartibga solish mexanizmi tubdan o‘zgardi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama munosabatlar chegarasidan chiqib, ko‘pyoqlama tus olmoqda. Ammo, «milliy xo‘jalik majmui», «mamlakatning milliy iqtisodiy manfaatlari» tushunchalari o‘z ma’nosini saqlab qolmoqda. Milliy xo‘jalik hamon ishlab chiqarish, almashuv, taqsim ot va iste’mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy markazidir. Har bir davlatning yillar davom ida shakllangan o‘z tarixiy, iqtisodiy, ijtim oiy-m adaniy rivojlanish xususiyatiari mavjud bo‘lib, boshqa mamlakatlarning tajribalarini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olish, yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etiladigan, iqtisodiy rivojlanishning hamma uchun umumiy retseptlarini qo‘llash, samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin. Umuman olganda, moliyaviy globallashuv sharoitida jahon xo‘jaligiga integratsiyalashuvda rivojlangan mamlakatlam ing ilg‘or tajribalariga tahliliy yondashish va ushbu tajribalarni milliy xususiyatlar bilan eng optim al tarzda uyg‘unlashtirish maqsadga muvofiq sanaladi. 2. Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi Q at’iy belgilangan paritet tizimiga o‘tilgunga qadar, ya’ni oltin va oltindeviz standarti sharoitida barcha global xarakterga ega bo‘lgan moliyaviy muammolar xalqaro konferensiyalarda hal qilinar edi. Boshqacha aytganda, jahon moliya tizim ining rivojlanishi ustidan doim iy m onitoring olib boruvchi, uning am al qilish tamoyillarini ishlab chiquvchi va mamlakatlarga iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun moliyaviy ko‘mak beruvchi organlar mavjud emas edi. 1944 yilda AQShdagi Bretton Vuds konferensiyasida Xalqaro valyuta fondi (XVF) va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) tashkil etilishi xalqaro moliya va valyuta tizimining rivojlanishida m uhim qadam bo‘ldi. «Jahon banki» atamasi tarkiban Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (International Bank for Reconstruction and Development) va Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasini (International Development Association) qamrab oladi. «Jahon banki guruhi» atam asi esa, 5 ta tashkilotni, xususan, XTTB, XRA, Xalqaro moliya korporatsiyasi (International Financial Corporation), Investitsiyalami kafolatlash bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (Multilateral Investment Guarantee Agency), Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazini (International Center for Settlem ent of Investm ent Disputes) o‘z ichiga oladi. XTTBga a’zo bo‘ladigan davlatlarning bir vaqtda XVFga a’zo bo‘lishi talab etiladi. XTTBga a’zolik esa, o‘z navbatida, Jahon banki guruhining boshqa tashkilotlariga a’zo bo‘lishi uchun dastlabki shart-sharoitlardan biri hisoblanadi. XTTBning Kelishuvlar m oddasining 1-moddasiga muvofiq uning m aqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi: — a’zo davlatlarning xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishga ko‘maklashish; — kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlam ing inves- titsiyalari va ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy investitsiyalami rag‘batlantirish; — jahon savdosining muvozanatli o‘sishini va a’zo davlatlar to‘lov balansining muvozanatliligini qo‘llab-quvvatlash. XTTBning faoliyati o‘r ta darom adli va kreditga layoqatli rivojlanayotgan davlatlarda ssudalar, kafolatlar, riskni boshqarish mahsulotlari, maslahat xizmatlari orqali qashshoqlikni qisqartirishga qaratilgan. 2008-yil 1-yanvar holatiga unga a’zo mamlakatlar soni 185 tani tashkil etgan. XTTBning asosiy mablag‘lari hozirgi kunda o‘rta va uzoq muddatli qarz majburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar hisobidan shakllanadi. XTTB qim m atli qog‘ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA) ega bo‘lib, dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlariga joylashtiriladi. XTTBning kreditlari qarz oluvchi davlat milliy valyutasida emas, balki devizlarda, ya’ni xalqaro darajada to‘lov vositasi sifatida tan olingan valyutalarda ajratiladi. XRA 1960 yilda tashkil topgan bo‘lib, dunyoning sust rivojlangan, qashshoq davlatlariga moliyaviy ko‘mak beradi. XRA Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq, uning maqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, sam aradorlikni oshirish va shuning asosida, sust rivojlangan a’zo mamlakatlarda aholi turmush tarzini oshirish, shuningdek, an a’naviy kreditlarga nisbatan og‘ir bo‘lmagan qulay shartlarda moliyaviy ko‘mak berish hisoblanadi. XRA foizsiz kreditlar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan grantlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy tengsizlikni kam aytirish va aholi turm ush tarzini oshirishni ko‘zda tutadi. XRA moliyaviy yordam laridan aholi jon boshiga Y alM ko‘rsatkichi 1025 AQSh dollaridan (2007 moliyaviy yil uchun) kam bo‘lgan davlatlar foydalanishi mumkin. Hozirgi kunda 82 ta mamlakat XRA xizmatlaridan foydalanish huquqiga ega. XRA kreditlarining qaytarish m uddatlari 20, 35 va 40 yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili imtiyozli davr hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz bo‘yicha to‘lovlar amalga oshirilmaydi. Ta’kidlash lozimki, XRA kreditlariga foiz to‘lanm aydi, biroq xizmat ko‘rsatish uchun kam miqdordagi (hozirda ajratilgan kredit summaning 0,75 foizi) xarajatlar qarz oluvchi tomonidan qoplanadi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) 1956 yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning bosh maqsadi rivojlanayotgan davlatlarda xususiy sektor investitsiyalarini qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish hisoblanadi. XMK hukumat kafolatini talab qilmagani bois, benefitsiarlarining kreditga layoqatliligini sinchkovlik bilan tahlil qiladi. Shuningdek, XMK kreditlarining moliyaviy shartlari, XTTB va XRA bilan taqqoslaganda, sezilarli darajada og‘ir hisoblanadi. XMK kreditlarining katta qismi 7-12 yil muddatga qat’iy va suzuvchi stavkalarda turli valyutalarda ajratiladi. Investitsiyalami kafolatlash bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (MIGA) 1988 yilda tashkil etilgan bo‘lib, Jahon banki guruhining eng yosh a’zosi hisoblanadi. Bu tashkilotning bosh maqsadi notijorat (siyosiy) risklaiga qarshi kafolat berish orqali rivojlanayotgan davlat- lardagi to‘g 'ridan-to‘g‘ri investitsiyalarga ko‘maklashishdir. Bundan tashqari, u rivojlanayotgan davlatlar hukumatlariga xorijiy inves- titsiyalarga ko‘m aklashish dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha m aslahatlar beradi. Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazi esa, davlatlar va xususiy investorlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlash orqali investitsiya sohasidagi bahslarni hal qiladi va muvofiqlashtiradi. XVFning bosh maqsadi xalqaro valyuta tizimi, ya’ni mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizm atlaming erkin ayirboshlanishiga xizm at qiladigan valyuta kurslari va xalqaro to‘lovlar tizimi barqarorligini ta’m inlash hisoblanadi. XVF Kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvofiq, uning maqsadlari qatoriga quyidagilar kiradi: — xalqaro valyutaviy muammolarni bartaraf etish borasida maslahatlar va ham jihatlik mexanizm ini ta’m inlovchi doim iy institut orqali xalqaro valyutaviy ham korlikni rag‘batlantirish; —xalqaro savdoning kengayishi va muvozanatli o‘sishini qo‘llab quvvatlash va shu orqali bandlik va real darom adlam ing yetarlicha yuqori darajasini ushlab turish va iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi sifatida barcha a’zo davlatlar resurslarining sam aradorligini oshirishga hissa qo‘shish; —a’zo davlatlar o‘rtasida joriy bitimlarga doir ko‘p tomonlama to‘lovlar tizimini tashkil etish va jahon savdosi rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi valyuta ayirboshlashdagi cheklovlarni bekor qilishga ko‘m aklashish; — a’zolarning umumiy resurslari hisobidan yetarlicha xavfsiz asosda mablag‘ bilan ta’minlash orqali ularning ishonchini qozonish, va shu asosida ularga to‘lov balansidagi nomuvofiqliklar (tartib- sizliklar)ni milliy yoki xalqaro taraqqiyotga g‘ov bo‘ladigan chora- tadbirlarsiz to‘g‘rilash imkonini berish; —yuqoridagilarga muvofiq a’zo davlatlarning xalqaro to‘lovlar balanslaridagi nomuvofiqlik (muvozanatsizlik)laming davomiyligini qisqartirish va uning darajasini pasaytirish. XVFni tashkil etish mobaynida qat’iy belgilangan paritet tizimining tamoyillari shakllantirilgan bo‘lib, ularga valyutalaming oltin paritetiga muvofiq tarzda ularning rasmiy almashuv kursini o‘rnatish, a’zo mamlakatlar tomonidan almashuv kurslarining valyuta yo‘lakchasi (1945—1971 yillarda — ± 1 foiz, 1971—1973 yillarda — 2,25 foiz) doirasida bo‘lishini ta’m inlanishi, oltinning jahon puli funksiyasini saqlanishi bilan birga, AQSh dollariga ushbu funksiyani bajaruvchi valyuta maqomining berilishi kabilarni kiritish mumkin. Bretton-Vuds tizimi tanazzulga uchragach, majburiy valyuta yo‘lakchalari bekor qilindi va valyuta kursining erkin suzish tizimiga o‘tildi. Shuningdek, oltin demonetizatsiya qilindi, ya’ni oltin standarti, xalqaro hisob-kitoblarda va Markaziy bankning zaxiralarini shakllantirishda oltindan majburiy foydalanish amaliyoti, AQSh dollarining oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. Bundan tashqari, har bir mamlakat valyuta kursini rejimini mustaqil tanlash huquqiga ega bo‘ldi. Shunday bo‘lsada, XVF nizomiga muvofiq, a) mamlakatda moliyaviy va valyuta siyosati barqarorligini qo‘llab-quvvatlash hamda Markaziy bank tomonidan valyuta kursining kuchli tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi; b) bir tomonlama ustunlikka ega bo‘lishga qaratilgan valyuta kursining manipulyasiyasidan voz kechish valyutani tartibga solish va valyuta kursi mexanizmida ko‘zda tutilayotgan o‘zgarishlar haqida XVFni zudlik bilan xabardor qilish; g) valyutalarni oltinga bog‘lab qo‘yish tartibidan voz kechish talab etiladi. XVF bu taraqqiyot instituti emas, Kelishuvlar moddasiga muvofiq, qashshoq mamlakatlarga infratuzilm ani shakllantirish, ekport va boshqa sektorlarni diversifikatsiya qilish yoki ta’lim va sog‘liqni saqlash tizim ini rivojlantirish maqsadida kreditlar ajratmaydi. H ar qanday mamlakat xoh u rivojlangan bo‘lsin, xoh u sust rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro to‘lovlarni amalga oshirish va zaxiralam ing muvofiq darajasini ta’minlash uchun yetarlicha moliyalashtirish manbasini topa olmasa, to‘lov balansi bilan bog‘liq m uam m olam i bartaraf etish uchun moliyviy yordam so‘rab XVFga murojaat qilishi m umkin. XVF Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ravishda loyihalarni moliyalashtirmaydi. XVFning kreditlash dasturlarini quyidagicha turlarga ajratish mumkin: 1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa m udatli to‘lov balansi muammolarini bartaraf etishga mo‘ljallangan. XVFning eng yirik kreditlari ham mazkur kategoriyaga tegishlidir. 1997 yilda XVF Qo‘shim cha rezerv dasturini amaliyotga joriy qildi. M azkur dastur kapital hisobraqam i bilan bog‘liq inqirozlarni boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan juda qisqa muddatli kreditlarni ajratishni ko‘zda tutadi. 2. Uzaytirilgan fond dasturi XVF tom onidan to‘lov balansi qiyinchiliklariga yuz tutgan mamlakatlarga ko‘maklashish maqsadida joriy qilingan bo‘lib, bunda m uam m olar qism an strukturaviy muammolar bilan bog‘liq va uni bartaraf etish makroiqtisodiy nomuvofiqliklarga nisbatan uzoqroq muddatni taqozo etadi. 3. Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sish dasturi asosida XVF yillik foiz stavkasi 0,5 foiz va so‘ndirish m uddati 10 yil bo‘lgan kreditlarni o‘zining eng qashshoq a’zo davlatlariga taqdim etadi. T a’kidlash lozim ki, XVF kreditlarining ko‘pchilik qismi shu kategoriyaga mansubdir. 2005 yilda Ekzogen shoklar dasturi ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastur asosida Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sish dasturi orqali kredit olm aydigan sust rivojlangan davlatlarga ularning nazorat doirasidan tashqarida bo‘lgan shoklar tufayli vujudga keladigan to‘lov balansi m uam m olarini bartaraf etish uchun kreditlar taqdim etiladi. 3. Valyuta kursi va valyuta bozorlari Valyuta ayirboshlash kursi mamlakat iqtisodiyotini boshqa mamlakatlar bilan bog‘lovchi asosiy omillardan biridir. Bir valyutaning boshqa valyuta birligidagi bahosi valyuta kursi deb ataladi. U mamlakat iqtisodiyotiga, hatto aholining turmush tarziga ham ta’sir ko‘rsatadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, valyuta kursining o‘zgarishi mamlakat eksport tovarlarining raqobatbardoshlik darajasiga ta’sir qiladi, ikkinchidan, milliy valyuta alm ashuv kursining pasayishi im port tovarlari va xizm atlarining milliy valyutadagi bahosining oshishiga olib keladi va shuning asosida aholi xarid quvv atiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Valyuta kursi inflyasiyani hisobga olishiga ko‘ra nom inal va real alm ashuv kurslariga bo‘linadi. Nominal ayirboshlash kursi — bu ikki mamlakat valyutasining nisbiy bahosidir. Real ayirboshlash kursi —bu ikkita mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlam ing nisbiy bahosi. Real ayirboshlash kursi nominal kurs va tovarlarning milliy valyutadagi narxiga bog‘liq bo‘lib quyidagi form ula bo‘yicha hisoblanadi: R = E x P / P* Bunda, E — nom inal ayirboshlash kursi, P — bitta mam lakatdagi baholar darajasi, P*— esa boshqa mamlakatdagi baholar darajasini ifodalaydi. Ma’lumki, milliy valyuta kursining 3 asosiy rejimi mavjud: 1. Erkin suzish rejimi. 2. Q at’iy belgilangan kurs rejimi. 3. Boshqariladigan suzish rejimi. Agar milliy valyutaning kursi erkin tarzda valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllansa, bu erkin suzib yuruvchi kurs rejimini anglatadi. Bunda mamlakat Markaziy banki milliy valyuta kursining m a’lum holati uchun javob bermaydi. Bu kurs rejimi erkin ayirboshlanadigan barcha zaxira valyutalariga tegishli. Shunday mamlakatlar borki, ularda joriy operatsiyalar bo‘yicha valyutaviy cheklovlar bekor qilingan, ammo boshqariladigan suzish rejimi qo‘llaniladi. Bunday davlatlarga misol qilib Meksika, Quvayt, BAA kabi davlatlam i ko‘rsatish mumkin. Lekin bu holat valyutalam ing almashinish sharti bilan rejimi o‘rtasidagi aioqadorlikni inkor etish uchun yetarli emas. Qat’iy belgilangan kurs rejimida mamlakatning milliy valyuta kursi xorijiy valyutaga nisbatan m a’lum nisbatda o‘m atiladi va Markaziy bank kursning belgilangan nisbati uchun javob beradi. Ammo qat’iy belgilangan valyuta kurslari valyuta operatsiyalarini keng ko‘lamda rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi, lekin uning iqtisodiyot uchun ijobiy jihatlari ham bur. Ana shunday ijobiy jihatlardan biri shundaki, qat’iy belgilangan kurs rejimida valyuta riski muammosi chuqurlashmaydi. 70-yilning o‘rtalaridan boshlab markaziy banklarning kurs siyosatida o‘zgarishlar paydo bo‘ldi. Rasman erkin suzish rejimini tan olgan markaziy banklar (Avstriya, Italiya markaziy banklari va boshqalar) valyuta kursiga ta’sir qilish uchun valyuta intervensiyasini tez-tez am alga oshira boshladilar. Bu holat XVF ekspertlari tom onidan «boshqariladigan suzish» degan nomni oldi. Valyuta bozori — bu xorijiy valyutaga nisbatan talab va taklif to‘qnash keladigan bozordir68. Valyuta bozori pul bozorining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul bozori esa, o‘z navbatida, kapitallar bozori bilan birgalikda moliya bozorini tashkil etadi. Valyuta bozori, shuningdek, tashkiliy va tashkiliy-texnik nuqtai nazardan ham qaralishi m umkin. Tashkiliy nuqtai nazardan valyuta bozori talab va taklif asosida valyuta va valyutaviy qiymatliklam i sotib olish va sotish bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladigan rasmiy moliyaviy markazlar sifatida o‘zini nam oyon etadi. Tashkiliy- texnik nuqtai nazardan valyuta bozori turli mamlakatlardagi banklar va birjalam i bog‘lovchi zamonaviy telekom m unikatsiya vositalari majmuini anglatadi. Valyuta bozorlarini quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash mumkin: 1) yoyilish ko‘lam iga qarab: xalqaro va milliy valyuta bozorlari; 2) valyutaviy cheklovlarga nisbatan: erkin va erkin bo‘lm agan valyuta bozorlari; 3) valyuta kurslari turiga ko‘ra: bir rejimli va turli rejimli valyuta bozorlari; 4) tashkiliy darajasiga ko‘ra: birja va birjadan tashqari valyuta bozori. Xalqaro valyuta bozorlari dunyoning barcha davlatlari valyuta bozorlarini qamrab olib, pul oqimlari, tovar va xizm atlar harakatini, kapitalning qayta taqsim lanishini, xalqaro to‘lov aylanmasida keng foydalaniladigan valyutalar bilan operatsiyalam i ta’minlaydi. Hozirgi paytda jahon valyuta bozorlari sifatida Osiyo (markazlari — Tokio, Gongkong, Singapur, M elburn), yevropa (markazlari - London, Frankfurt-na- M ayne, Syurix) va Amerika (markazlari — Nyu-York, Chikago, Los Anjeles) bozorlari ajratib ko‘rsatiladi. Milliy valyuta bozori - bu, birinchidan, bir davlatning valyuta bozori, ya’ni ushbu davlat hududida am al qiladi; ikkinchidan, mazkur davlat hududida joylashgan banklar tom onidan mijozlariga xorijiy valyutada xizmat ko‘rsatish bo‘yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar majmuidan iborat bo‘ladi. Milliy valyuta bozorlari mamlakat ichkarisida pul oqimlarining harakatini ta’m inlaydi va jahon moliya bozorlari bilan aloqalarga xizmat qiladi. Valyutaning konvertirlanishi umuman ta’minlanmagan sharoitda milliy valyuta bozori samarali faoliyat ko‘rsata olmaydi. Konvertirlikka ega bo‘lm agan pul birligi faqatgina davlatlararo m unosabatlarda shartli hisob-kitob vositasi sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday sharoitda «qora» bozorda «xufyona» kurs, ya’ni xorijiy valyutaning rasmiy konvertirlik bo‘lm agan sharoitdagi bozor bahosi shakllanishi mumkin. Erkin valyuta bozori hech qanday valyutaviy cheklovlarsiz amal qilgani holda, erkin bo‘lmagan valyuta bozorida valyutaviy cheklovlar mavjud bo‘ladi. Bir rejimli valyuta bozori - bu valyuta kursining erkin suzish rejimi amal qiladigan bozor bo‘lib, undagi kotirovkalar birja savdolarida talab va taklif asosida o‘m atiladi. Bunday valyuta bozori uzoq yillar mobaynida barqaror iqtisodiy rivojlanishning ta’minlanishi, shuningdek, valyutani tartibga solish va valyutaviy nazorat- ning bozor mexanizmiga xos shakllarini qo‘llanishi uchun yetarlicha shart-sharoit yaratilgan davlatlarda shakllanadi. Turli rejimli valyuta bozori — bu ko‘p pog‘onali valyuta kurslari rejimiga ega bo‘lgan bozordir. Ushbu valyuta bozori davlatning kapital harakatini tartibga solishga qaratilgan maqsadlariga xizm at qiladi va ssuda kapitali bozorining mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan ta’sirini cheklash va nazorat qilishga imkon beradi. Birja valyuta bozori — valyuta birjalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan tashkiliy bozordir. Valyuta birjasi — bu valyuta va xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlar savdolarini tashkil qiluvchi tashkilotdir. U tijorat tashkiloti emas, ya’ni uning faoliyati yuqori foyda olishga qaratilmagan. Birjadan tashqari valyuta bozori mohiyatiga ko‘ra banklararo valyuta bozori bo‘lib, uning tashkilotchilari dilerlar hisoblanadi. Birjadan tashqari valyuta bozorida quyidagi operatsiyalar amalga oshiriladi: — xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish operatsiyalari; — naqd xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan valyuta- almashuv operatsiyalari; —forvard operatsiyalari; — valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. Mazkur bozorda valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish uchun vakolatli banklar o‘z resurslari va jalb qilingan valyuta m ablag‘laridan foydalanishlari mumkin. Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo‘lib, tashqi savdo bo‘yicha xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro turizm , kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob-kitob operatsiyalari hisoblanadi. Valyuta operatsiyalari vujudga kelishi uchun ob’ektiv asos bo‘lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga kelishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab bo‘ladi. Valyuta operatsiyalarining keng ko‘lam da rivojlanishi tijorat banklariga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkoniyat tug‘diradi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda ishlab chiqarilgan m ahsulotlar bilan barcha ehtiyojlam i qondirib bo‘lm aydi. Demak, mamlakatlar o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi yuz beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga yanada integratsiyalashuviga xizmat qilishida nam oyon bo‘ladi. 4. To‘lov balansi va uni tartibga solish yo‘llari Mamlakat to‘lov balansining holati bugungi kunda nafaqat mamlakatning xalqaro operatsiyalarini aks ettiruvchi oddiy hujjat, balki ushbu mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, uning iqtisodiy-geografik va investitsion im koniyatlari, oltin-valyuta zaxiralari va mavjud valyuta munosabatlarining qay darajada ekanligi hamda xalqaro raqobatbardoshligi haqida aniq xulosalar shakllantirish im konini beruvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. To‘lov balansi bu shunday hujjatki, unda mamlakatning xorijiy davlatlar bilan bo‘ladigan aloqalari natijasida yuzaga keladigan valyuta tushum lari va to‘lovlarining haqiqatdagi sum m asi aks ettiriladi. To‘lov balansi — ma’lum vaqt oralig‘ida rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi barcha o‘tkazm alam ing o‘lchovidir. To‘lov balansining standart kom ponentlari hisob varaqlarning ikki asosiy guruhi bo‘yicha ajratilishi mumkin: —joriy operatsiyalar hisob varag‘i, unda tovarlar, xizmatlar, olingan daromadlar va joriy transfertlarni qamrab oluvchi iqtisodiy bitimlar hisobga olinadi; — kapitallar va moliyaviy instrum entlar bilan bog‘liq ope- ratsiyalar hisob varagM, unda kapital transfertlari, nomoliyaviy aktivlami sotib olish, shuningdek, moliyaviy talablar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar hisobga olinadi. Iqtisodiy adabiyotlarda to‘lov balansi moddalarining uch asosiy analitik guruhlari ajratib ko‘rsatiladi: 1) savdo balansi; 2) joriy operatsiyalar balansi; 3) umumiy to‘lov balansi yoki rasmiy hisob-kitoblar balansi. Joriy operatsiyalar hisob varag‘ining muhim tarkibiy qismi — bu savdo balansi bo‘lib, tovariar eksporti va importi o‘rtasidagi farqni ifoda etadi. Savdo balansining o‘zgarishi turlicha talqin qilinishi mumkin. Masalan, eksportning importdan oshishi mamlakat tovarlariga jahon bozorlarida talabning oshganligi bilan izohlanadi. Agar butun dunyo m azkur mamlakatning eksport tovarlarini xarid qilsa, shuningdek, uning rezidentlari mahalliy tovarlami import tovarlaridan afzal bilsa, demak, xulosa qilish mumkinki, mamlakat iqtisodiyotining holati yaxshi hisoblanadi. Aksincha, savdo balansining defitsiti mazkur inamlakal екьрой Lovailaj iaing yetarli darajada raqobatbardosh emasligi va aholi turmush tarzini himoya qilish uchun zaruriy choralar ko‘rish lozimligidan dalolat berishi mumkin. Bunday tahlil agar savdo balansidagi o‘zgarish haqiqatda mazkur davlat tovarlariga bo‘lgan talabning ortishi yoki kamayishi hisobiga yuz bersa maqsadga muvofiq sanaladi. Biroq savdo balansiga boshqa omillaming ta’siri ham sezilarli bo‘lishi mumkin. Jumladan, qulay investitsion muhit mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimini rag‘batlantirish bilan birga xorijdan sotib olinadigan asosiy vositalar miqdorining ham ortishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu holat ham savdo balansi defitsitini yuzaga keltiradi, lekin mamlakat iqtisodiyotiga keskin salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Joriy operatsiyalar balansi kengroq axborotni o‘zida jamlab, tovar va xizmatlar harakati bilan bog‘liq aktivlar oqimini aks ettiradi. Joriy operatsiyalar bo‘yicha ijobiy saldo tovar, xizmat va xadyalar harakati bo‘yicha kredit debetdan yuqoriligini anglatadi. Boshqacha aytganda, ijobiy saldo mamlakat boshqa mamlakatlarga nisbatan netto investor hisoblanadi. Aksincha joriy operatsiyalar bo‘yicha defitsit mamlakatning sof qarzdor ekanligidan dalolat beradi. Merkantilistlar iqtisodiy maktabining konsepsiyasiga muvofiq, muvozanat joriy operatsiyalar balansi atamasida aniqlangan. Bunda ta’kidlab o‘tilgan saldo kapitallar harakati, mamlakat oltin-valyuta zaxiralaridagi o‘zgarishlarni hisobga olm agan. Shunday qilib, merkantilist maktabi namoyondalari fikricha, iqtisodiy siyosatning maqsadi joriy operatsiyalar hisobvarag‘i bo‘yicha ijobiy saldoni maksimallashtirish va shuning asosida, mamlakatda oltinning jam lanishiga erishishdan iborat bo‘ladi. Joriy operatsiyalar balansi defitsitining uzoq muddatli xorijiy kapital hisobidan moliyalashtirilishi muvozanat mezoni sifatida to‘lov balansining umumiy saldosi tushunchasining paydo bo‘lishiga olib keldi. To‘lov balansining davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: Birinchidan, to‘lov balansiga muvozanatsizlik xos bo‘lib, bu holat yoki defitsit, yoki haddan tashqari aktiv qoldiq ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu nom utanosiblik valyuta kursi dinam ikasiga, kapital oqim iga, iqtisodiyotning holatiga qattiq salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, AQSh, joriy operatsiyalaridagi defitsitni milliy valyuta bilan qoplash natijasida, inflyasiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan. Bu esa, xalqaro aylanm adagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70-yillarida Bretton-vuds tizim ining izdan chiqishiga olib keldi. Ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin-deviz standarti joriy qilingandan so‘ng, to‘lov balansini m uvozanatlashtirishning baho mexanizmi ish berm ay qo‘ydi. Shu sababli ham, to‘lov balansini davlat tom onidan m a’lum tadbirlar orqali boshqarilishi maqsadga muvofiq bo‘lib qoldi. Uchinchidan, xo‘jalik aloqalari tobora globallashib borayotgan hozirgi davrda, iqtisodiyotni davlat tom onidan tartibga solish tizim ida to‘lov balansining roli borgan sari ortib borm oqda. To‘lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi —davlatning barqaror iqtisodiy o‘sishini ta’minlash, inflyasiyani jilovlab turish va ishsizlikni kamay- tirish kabi vazifalar bilan bir qatorda e’tirof etilmoqda. To‘lov balansini muvozanatlashtirish, odatda, bir qancha ichki va tashqi om illam ing to‘lov balansiga ta’sirini baholashni taqozo etadi. Aktiv balansga ega bo‘lgan davlatlar, xalqaro hisob-kitoblarga kirishuvchi mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikni mavjud bo‘lishidan manfaatdor bo‘ladi. Defitsitli to‘lov balansiga ega bo‘lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega bo‘lgan o‘z ham korlaridan import bo‘yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur mamlakatlarga kapital chiqarilishini rag‘batlantirish kabilarni talab qiladi. To‘lov balansida defitsit mavjud bo‘lgan davlatlar tom onidan, eksportni rag‘batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamayti- rishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo‘llaniladi: Deflyasion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga y o‘n a ltirilg an holda, o‘z ichiga byudjet mablag‘larini aholi ehtiyojlariga kamroq sarflash, baholarni va ish haqlarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning asosiy instrum entlaridan biri bo‘lib, moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: byudjet defitsitini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o‘zgartirishi (diskont siyosati); kredit cheklovlari; pul muassasining o‘sib borishiga chegara qo‘yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori ko‘rsatkichi va to‘la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvv atlari sharoitida deflyasiya siyosatini qo‘llash, ishlab chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatib, vaziyatni yumshatish bo‘yicha tezkor chora- tadbirlar qo‘llanilmasa, ijtimoiy nizolar keltirib chiqarishi mumkin. Devalvatsiya. Bu milliy valyuta kursining pasaytirilishidir. Bu tadbir milliy eksportni rag‘batlantirish va importni jilovlash bilan bog‘liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to‘lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o‘tkazish tartiblari va ularga ham korlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlam ing eksport salohiyati va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovariar eksportini rag‘batlantirishi m umkin. Devalvatsiyaning im portni cheklash: ta’siri esa, mamlakatning importni cheklash bo‘yicha keskin choralar qo‘llash imkoniyatlarining pasayishidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamm a mamlakatlarda ham import o‘rnini bosuvchi tovariar ishlab chiqarish siyosati muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovariar ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlam ing ko‘tarilishiga va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladi. Shuning uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustuvorlik berishi m umkin, ammo u to‘lov balansining defitsitini keltirib chiqaruvchi sabablarni to‘liq bartaraf etishga qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya yetarli darajada bo‘lishi zarur. Aks holda, u valyuta spekulyasiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini qaytadan ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Masalan, 1967 yil noyabr oyida funt sterlingni 13,4 foizga devalvatsiyasi va 1971 yil dollaming 7,89 foizga devalvatsiya qilinishi, ushbu valyuta- larga bo‘lgan spekulyativ tazyiqni yo‘q qila olm adi. Devalvatsiyani amalga oshirgan mamlakat, raqobatda o‘zi kutgan ustuvorlikka ega bo‘la olmasligi mumkin. Chunki, suzib yuruvchi kurs rejimining qo‘llanilishi to‘lov balansini muvozanatlashtirish imkonini bermasligi mumkin. Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilarning xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarini maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to‘lov balansidagi defitsitni kamaytirish m aqsadida, kapital eksportini chegaralash va uning oqib kelishini rag‘batlantirish, tovariar impor- tini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig‘indisi sifatida ham e ’tirof etiladi. XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarining boshlarida joriy operatsiyalar bo‘yicha yuritilayotgan siyosatning erkinlashuviga qaram asdan, konvertirlanadigan valyutaga ega bo‘lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida kapitallarning xalqaro harakatida turli xil cheklovlar mavjud bo‘lgan. Yelning ko‘pchilik davlatlari ushbu cheklovlami faqatgina o‘tgan asrning 90-yillariga kelib bekor qildi. Moliya va pul-kredit siyosati. To‘lov balansidagi defitsitni bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari beriladi, proteksionistik m aqsadlarda im port bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini rag‘batlantirish maqsadida qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lganxorijliklardan olinadigan soliqlami bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng foydalaniladi. 5. Xalqaro hisob-kitob shakllari Xalqaro hisob-kitoblar — bu turli davlatlarning o‘z aro va ularning yuridik shaxslari va fuqarolari o‘rtasida iqtisodiy va boshqa munosabatlarda vujudga kelgan pullik talablar va majburiyatlarning tartibga solinishi va amalga oshirilishidir. Xalqaro hisob-kitoblar deganda, turli mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar yuzasidan to‘lovlarni amalga oshirish tizimi tushuniladi. «Xalqaro hisob-kitoblar» tushunchasi: — jahon amaliyotida ishlab chiqilgan va xalqaro hujjatlar va udum lar bilan mustahkamlab qo‘yilgan hisob-kitoblarni amalga oshirish va to‘lovlarni o‘tkazish shartlari va tartibini; — xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha banklarning amaliy faoliyatini qamrab oladi. Tovariar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonlarining baynalmilallashuvi, xalqaro hisob-kitoblam ing m azm unida yangi o‘zgarishlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Xalqaro hisob-kitoblar keng qamrovli bo‘lib, u eksport-import operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo‘lm agan to‘lovlar —sayyohlik, sport, fuqarolar tom onidan xorijiy davlatlarga pul o‘tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplom atik va savdo vakolatxonalarini ochish, o‘zga davlatlar hududida harbiy qismlarni saqlash hamda kapitallar va kreditlarning harakati bo‘yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi. Xalqaro hisob-kitoblarning samaradorligiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: — davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy m unosabatlar; —valyuta qonunchiligi; —xalqaro savdo qoidalari va udumlari; —bank amaliyoti; —tashqi savdo shartnomalari va kredit bitim larining shartlari; —pullik hisob-kitoblar ishtirokchilarining to‘lovga qobilligi. O‘tish davri qiyinchiliklarini boshdan kechirayotgan davlatlarda xalqaro hisob- kitoblarning tovariar, xizm atlar va bajarilgan ishlar bo‘yicha to‘lovlam ing o‘z vaqtida kelib tushishini kafolatlovchi shakllari keng qo‘llanilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomalarida valyuta-moliyaviy va to‘lov shartlari yaqqol aks ettirilib, ular sirasiga quyidagilar kiradi: — baho valyutasi; — to‘lov valyutasi; — to‘lov sharti; — hisob-kitob shakli. Baho valyutasi — bu tovarning bahosi o‘lchanadigan valyuta. Ushbu valyutani tanlashda tovarning turi, hukumatlararo shartnomalarning shartlari va ayniqsa, valyutaning barqarorligi hisobga olinadi. Shartnomada ko‘rsatilgan baho tarkibiga tovarlam i ishlab chiqarish, uni yuklash, im port qiluvchi mamlakat portiga tushirish, om borxonalarga joylashtirish, im port qiluvchiga uni yetkazib berish xarajatlari kiradi. Tovariar bahosini shartnomada belgilashning 5 asosiy usuli mavjud: 1. Qat’iy belgilangan baholarni o‘rnatish. Ushbu baho shartnoma imzolanayotgan vaqtda o‘rnatiladi va shartnoma ijro etilishi m obaynida o‘zgarm asdan qoladi. 2. Tovariar bahosini. shartnoma imzolanayotgan paytda yuzaga kelgan bozor bahosida hisobga olish. Agar xom -ashyo eksport qilinayotgan bo‘lsa, ulam ing biron-bir tovar biijasida (London yoki Nyu-York tovar birjalari va h.k.) xorijiy bahosi asosida shartnoma ijro etiladi. 3. Baho qat’iy belgilab qo‘yilishi. Ammo, shartnoma imzolanayotgan paytda tovarlarning bahosi keskin o‘zgarsa, belgilangan baho o‘zgartiriladi. 4. Tovariar bahosi qatiy belgilab qo‘yiladi, ammo xarajatlar tarkibida o‘zgarish bo‘lgan taqdirda belgilangan baho o‘zgartiriladi. Bu usul, ko‘pchilik hollarda, asbob-uskunalami sotishda qo‘llaniladi. 5. Aralash shakl. Tovarlaming m a’lum qismi qat’iy belgilangan baholarda, m a’lum qismi o‘zgartiriladigan baholarda sotiladi. To‘lov valyutasi —bu haqiqatda import qiluvchining majburiyati to‘lanadigan valyuta. Agar, to‘lov valyutasi nobarqaror valyuta bo‘lsa, unda shartnomada tovarlaming bahosi barqaror valyutada o‘lchanadi. To‘lov shartlari — bu to‘lov naqd valyutalarda yoki naqdsiz shaklda, ochiq hisob-raqamlari orqali, kredit shaklida yoki veksellar orqali amalga oshirilishi mumkinligini kelishib olishdir. Hisob-kitob shakllari tovarni jo‘natishga oid hujjatlar va to‘lov hujjatlarini rasm iylashtirish, uzatish va to‘lash usullari sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqaro hisob-kitoblar 2 guruhga bo‘linadi: hujjatlashtiriladigan; hujjatlashtirilmaydigan to‘lovlar. Hujjatlashtiriladigan to‘lovlarga: 1. Hujjatlashtirilgan akkreditiv; 2. Inkasso bilan amalga oshiriladigan hamma to‘lovlar kiradi. Hujjatlashtirilmaydigan to‘lovlarga: 1. To‘lov topshiriqnom asi; 2. Cheklar; 3. SVIFT (SVV IFT) kiradi. Hujjatlashtirilm aydigan to‘lovlarn i turkum lashda m ezon shartlarini to‘lov shartlari o‘taydi. Agar, har qanday hisob-kitob quyidagi 3 ta to‘lov asosida amalga oshirilsa, bu hujjatlashtirilmaydigan hisob-kitob bo‘lib hisoblanadi: 1. Oldindan to‘lash; 2. Tovarni olgandan so‘ng to‘lash; 3. Ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha hisob-kitoblar. Jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan asosiy hisob-kitob shakllari sifatida bank o‘tkazmasi, inkasso va hujjatlashtirilgan akkreditivni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ta’kidlash lozimki, xalqaro hisob-kitoblarning sezilarli qismi (80 foiz) inkasso va akkreditiv hissasiga to‘g‘ri keladi. Ushbu hisob-kitob shakllarida importyor shartnomadagi to‘lov shartlariga muvofiq to‘lovni amalga oshiradi, eksportyor esa, shartnomada ko‘rsatilgan tovami yetkazib bersagina to‘lovni qabul qiladi. Bank o‘tkazmasi —bir bank tomonidan boshqa bank topshirig‘iga ko‘ra ma’lum pul summasini o‘tkazmani qabul qiluvchiga to‘lanishidir. Tashqi savdo shartnomasining «To‘lov shartlari» bo‘lim ida yetkazib beriladigan tovar bo‘yicha hisob-kitoblar bank o‘tkazm asi shaklida amalga oshirilishi ko‘rsatilishi lozim. Bundan tashqari, o‘tkazmani qabul qiluvchining rekvizitlari (hisobraqami, eksportyor bankining nomi, manzili) va to‘lov muddati ko‘rsatilishi kerak. To‘lov topshiriqlarini xorijiy bank-korrespondentga uzatishning eng keng tarqalgan vositalari bo‘lib, telegraf, SVIFT tizimi va xorijiy banklar bilan Micro Cash Register m odem aloqalari tizim i hisoblanadi. SVIFT (SWIFT-Society for Worldvvide Interbank Financial Telecom m unication) —bu butunjahon bank-moliya telekommunikatsion tarmog‘i bo‘lib, bank-moliya axborotlarini tezlik bilan uzatishga mo‘ljallangan. U ma’lumotlarni uzatish va operatsiyalami amalga oshirish tizim i bo‘lgani uchun, uni hisob-kitoblarning mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas. SVIFT xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishning an’anaviy usullari bilan taqqoslaganda bir qator afzalliklarga ega, jumladan, tezkor (bankdan bankka ma’lumot yetkazish vaqti juda qisqa), ishonchli va tejam kor hisoblanadi. Micro Cash Register tizimi Bank of New York, Bankers Trust Com pany, Commerzbank, Dresdner Bank kabi yirik banklar tomonidan taklif etiladi. Hisob kitoblarning inkasso shaklida bank mijozining topshirig‘iga ko‘ra yetkazib berilgan tovar (ko‘rsatilgan xizmat va bajarilgan ishlar) uchun im portyordan to‘lovni qabul qiladi va bu mablag‘larni eksportyor hisobraqamiga o‘tkazadi. Hisob kitoblarning inkasso shaklini qo‘llash Xalqaro savdo palatasining unifikatsiyalashgan qoidalari asosida tartibga solinadi. Inkasso bo‘yicha unifikatsiyalashgan qoidalarga muvofiq, bank ushbu operatsiyani eksportyor ko‘rsatmasi asosida amalga oshiradi. Inkasso bo‘yicha operatsiyada talab etiladigan hujjatlarni ikki guruhga ajratish mumkin: moliyaviy hujjatlar (o‘tkazma veksel, oddiy veksel, to‘lovni qabul qilish uchun foydalaniladigan boshqa hujjatlar) va tijorat hujjatlari (yuk hujjatlari, guvohnom alar va b.). Ushbu hujjat turlariga binoan, inkasso sof va hujjatlashtirilgan inkassoga bo‘linadi. Sof inkasso faqat moliyaviy hujjatlarni taqozo etgani holda, hujjatlashtirilgan inkassoda tijorat hujjatlari, ba’zan moliyaviy hujjatlar ham talab etiladi. Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblarni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin (navbatdagi betga qarang). 1. Tovarni yuklab jo‘natish. 2a-2b. Inkasso topshirig‘i (zaruriy hujjatlar va im portyordan pulni olish shartlari borasidagi ko‘rsatma bilan birgalikda). 1. Im portyorni inkasso to‘lovi bo‘yicha xabardor qilish. 2. To‘lovni amalga oshirish bo‘yicha topshiriq. 3. To‘lov hujjatlarini berish (ular asosida im portyor tovarlarni qabul qiladi). 6a-6b. O‘tkazm ani amalga oshirilishi va to‘lov summasini eksportyor hisobraqamiga o‘tkazilishi. Hisob-kitoblarning inkasso shakli im portyor uchun qulay hisoblanadi, chunki u haqiqatda yetkazib berilgan tovar uchun to‘laydi, inkasso bo‘yicha operatsiyani amalga oshirish xarajatlari esa yuqori emas. Hisob-kitoblarning inkasso shakli ayrim kam chiliklardan holi emas, birinchidan, banklar orqali hujjatlar aylanmasi uzoq davom etadi; ikkinchidan, importyor unga taqdim etilgan hujjatlar bo‘yicha to‘lovdan bosh tortishi yoki xorijga valyuta o‘tkazish uchun ruxsatga ega bo‘lm asligi mumkin. Hujjatlashtirilgan akkreditiv shunday bitimki, unga ko‘ra bank- emitent mijozi (importyor) topshirig‘iga ko‘ra benefitsiar foydasiga u taqdim etgan hujjatlar bo‘yicha to‘lovni amalga oshirish yoki trattani akseptlash majburiyatini oladi. Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli eksportyor m anfaatlariga to‘liq javob beradi, ya’ni eksport tushum ining o‘z vaqtida kelib tushishini ta’minlaydi. 1. Importyorning bank-emitentga akkreditiv ochish to‘g‘risidagi arizasi. 2a-2b. Benefitsiar (esportyor)ni uning foydasiga akkreditiv ochilganligi to‘g‘risida xabardor qilish. 3. Tovarni yuklab jo‘natish. 4a-4b. Akkreditiv uchun zarur bank hujjatlarini taqdim etish. 5a-5b. Olingan hujjatlar bo‘yicha to‘lovni amalga oshirish va benefitsiar hisobraqamiga eksport tushum ini o‘tkazish. 5v. Im portyor hisob raqam ini debetlash va unga to‘lov uchun asos bo‘lgan hujjatlarni berish. Akkreditivning turli-tuman ko‘rinishlari bo‘lib, uni quyidagicha tasniflash maqsadga muvofiq sanaladi: 1. Bank-emitent tomonidan o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi nuqtai nazaridan: a) chaqirib olinadigan akkreditiv-benefitsiarni ogohlantirmasdan xohlagan paytda o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin; b) chaqirib olinmaydigan akkreditiv-manfaatdor tomonlar roziligisiz akkreditivni o‘zgartirmaslik yoki bekor qilmaslik borasida bank-emitent qat’iy majburiyat oladi. 2. Akkreditiv bo‘yicha boshqa bankning qo‘shimcha majburiyati nuqtai-nazaridan: tasdiqlangan va tasdiqlanmagan akkreditiv. Agar bank-emitent boshqa bankdan chaqirib olinm aydigan akkreditivni tasdiqlashni so‘rasa, bu tasdiq bank-emitentning to‘lov, trattani akseptlash bo‘yicha majburiyatiga qo‘shim cha ravishda tasdiqlovchi bankning qat’iy majburiyatini anglatadi. 3. Akkreditivni yangilash imkoniyati nuqtai nazaridan revolver akkreditiv hujjatlar to‘liq foydalanib bo‘lingach yoki har bir hujjat taqdim etilgandan so‘ng, dastlabki akkreditiv summ asini tiklash sharti bilan shartnoma qiymatining ma’lum qismiga ochiladi. Akkreditivning bu turi uzoq muddat davomida muntazam tovarlarni yetkazib turishni ko‘zda tutuvchi yirik summ adagi shartnomalar bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi va m uom ala xarajatlarini qisqartirish imkonini beradi. 4. A kkreditivning ikkinchi benefitsiar (tovarning bevosita yetkazib beruvchisi) tom onidan foydalanilishi imkoniyati nuqtai nazaridan: o‘tkazm a (transferabel) akkreditiv- benefitsiar topshirig‘iga ko‘ra akkreditiv to‘liq yoki qisman ikkinchi benefitsiarga o‘tkazilishi mumkin. Biroq o‘tkazma akkreditiv bir m arotaba o‘tkaziladi. 5. Valyutaviy qoplashning m avjudligi nuqtai nazaridan: qoplangan va qoplanm agan akkreditiv. Qoplangan akkreditivni ochishda bank-emitent akkreditiv summasini avizolovchi bankka o‘tkazadi. Akkreditivni qoplashning boshqa shakli sifatida hisob raqamdagi zarur mablag‘larni operatsiyalarda foydalanilishini cheklash, sug‘urta depozitlari kabilarni keltirish m um kin. Xalqaro hisob-kitoblarda qatnashuvchi sub’ektlar bo‘lib, huku- matlar, davlat organlari, Markaziy banklar, tijorat banklari, maxsus moliya-kredit institutlari (Pensiya fondlari, sug‘urta kompaniyalari, kredit ittifoqlari, lom bardlar va h.k.), korporatsiyalar, xalqaro va hududiy moliya-kredit tashkilotlari (XVF, XTTB, YeTTB, OTB va h.k.) hisoblanadi. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha birinchi o‘rinni tijorat banklari egallaydi. Sababi shundaki, xalqaro operatsiyalarning asosiy qismi — tashqi savdo operatsiyalari va kapitallar hamda kreditlarning harakati bo‘yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga to‘g‘ri keladi. Ushbu hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tijorat tuzilm alarining milliy va chet el valyutalaridagi joriy hamda depozit hisob-raqamlari, tijorat banklarida joylashgan. M arkaziy banklar esa, tijorat tuzilmalariga kredit-hisob-kitob xizm atlarini ko‘rsatish huquqiga ega emas. Demak, tijorat banklari orqali tijorat tusidagi operatsiyalarning asosiy qismi amalga oshiriladi. Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish- dagi mavqyei, ularning moliyaviy jihatdan mustahkamligiga, elektron aloqa tizimlari bilan yaxshi jihozlanganligiga, obro‘siga, rivojlangan, keng tarm oqli xorijiy filiallar va bo‘linm alari, ko‘p sonli vakillik hisob-raqamlariga ega ekanligiga bog‘liq. Tijorat banklarining xorijiy bank va korporatsiyalar bilan amalga oshiradigan har qanday operatsiyalari talab va majburiyatlar orqali o‘tadi. Tashqi iqtisodiy bitimlarning, shu jumladan, tashqi savdo bitimlarining amalga oshishi, ya’ni ularni o‘z vaqtida va kam xarajat sarflagan holda amalga oshirish shartnomalari moliyaviy va to‘lov shartlariga bog‘liq. Shu sababli, tashqi savdo munosabatlarida ishtirok etuvchi sub’ektlar, shartnomani imzolash paytida, uning barcha jihatlarini puxta kelishib oladilar. Bunda, odatda, eksport qiluvchi va import qiluvchi manfaatlarining qarama- qarshiligi yuz beradi. Masalan, eksport qiluvchi to‘lov summasining ma’lum qismini oldindan to‘lab qo‘yilishini, ko‘pchilik hollarda talab qiladi. Ushbu to‘lov summasining miqdorini aniqlashda qarama-qarshilik yuzaga keladi. Eksport qiluvchi imkoniyat darajasida ko‘proq summani oldindan to‘lashni talab qiladi, import qiluvchi esa, iloji boricha, kamroq summani oldindan to‘lashga harakat qiladi, chunki bu summa m a’lum vaqt import qiluvchining xo‘jalik aylanm asidan chiqib ketadi. Yoki hisob-kitob shakllarini tanlash masalasini olaylik. Eksport qiluvchi imkon qadar to‘lov kafolatlanadigan hisob- kitob shaklini tanlashni taklif qiladi. Masalan, hujjatlashtirilgan akkreditiv ana shunday hisob-kitob shaklidir. Import qiluvchi uchun esa, bu shakldan foydalanish maqbul emas. Chunki, bunda import qiluvchining chiqimi ko‘payadi. Masalan, hozirgi kunda G‘arbiy yevropa mamlakatlarining tijorat banklari hujjatlashtirilgan akkreditiv xizmati ko‘rsatganligi uchun 3-5 foiz miqdorida xizmat haqi oladi. 6. Xalqaro kredit Xalqaro kredit —bu tovar va valyuta ko‘rinishidagi mablag‘lami qaytarib berishlilik, muddatlilik, foiz to‘lashlilik shartlari asosida berish bilan bog‘liq bo‘lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi ssuda kapitali harakatidir. Xalqaro kredit munosabatlarining sub’ektlari sifatida tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi. Xalqaro kreditni yuzaga kelishiga sabab bo‘lib, ishlab chiqarishning milliy doiradan chiqishi, xo‘jalik aloqalari baynalminallashuv jarayonining tezlashishi, xalqaro kapitallarning markazlashuvi hamda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hisoblanadi. Xalqaro kredit m unosabatlarini tashkil qilish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Qaytarib berishlilik: agar olingan mablag‘lar qaytarilmasa, pul kapitalini qaytarib bermaslik shakli namoyon bo‘ladi, ya’ni moliyalashtirish yuzaga keladi; 2. Muddatlilik, ya’ni kredit shartnomasida ko‘rsatilgan muddatda kreditni qaytarilishini ta’minlash; 3. Ta’minlanganlik, ya’ni olingan kreditni to‘lashni kafolatlanganligi; 4. Maqsadlilik, ya’ni ssudani aniq ob’ektlarga yo‘naltirishni ko‘zlash va uni birinchi navbatda kreditor davlatning eksportini rag‘batlantirish uchun qo‘llash; 5. Foiz to‘lashlilik. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy aloqalarda ssuda kapitallari harakatini o‘ziga xos xususiyatini namoyon etib, quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish talablarini qondirish uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o‘rtasida qayta taqsimlash. Ssuda kapitallari xalqaro kredit mexanizmi orqali foydasi ko‘proq, daromadliroq bo‘lgan tarmoqlarga intiladilar. Shu orqali kredit milliy daromadni o‘rtacha daromadga tenglashishiga imkoniyatni yuzaga keltiradi va uning massasini oshishiga olib keladi. 2. Haqiqiy pullarni kredit pullarga almashtirish, naqdsiz to‘lovlami rivojlantirish va tezlashtirish hamda naqd valyuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashtirish orqali xalqaro hisob-kitoblar muomalasidagi sarf-xarajatlarni iqtisod qilish. Xalqaro kredit asosida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari- veksellar, cheklar, shu jum ladan, bank o‘tkazmalari, depozit sertifikatlari va boshqalar yuzaga keldi. Ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy m unosabatlardagi muomalasi vaqtini tejash orqali kapitalning ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilishi davrini uzaytiradi va shu asosda, ishlab chiqarishni kengaytirish va foydaning o‘sishini ta’minlashga xizmat qiladi. 3. Kapitalning jamlanishi va markazlashishini tezlashtirish. Xorijiy kreditlarni jalb qilish tufayli qo‘shimcha qiymatni kapitalga aylanish jarayoni tezlashadi, shaxsiy jam g‘armalar chegarasi kengayadi, bir davlat tadbirkorlarining kapitallari boshqa davlatlarning mablag‘lari qo‘shilishi oqibatida ko‘payadi. Xalqaro kredit avvaldan yakka korxonalarni aksionerlik jamiyatlariga aylanishiga, yangi firmalar va monopoliyalarni paydo bo‘lishiga xizmat qiladi. Xalqaro kreditning funksiyalarining ahamiyati katta va u milliy va jahon xo‘jaligi rivojlanishiga qarab o‘zgarib turadi. Hozirgi sharoitda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini bajarmoqda va o‘zi ham tartibga solinish ob’ekti bo‘lib hisoblanmoqda. Xalqaro kredit o‘z funksiyalarini bajarishda ikkiyoqlama—ijobiy va salbiy rol o‘ynaydi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi ijobiy o‘rni—uni takror ishlab chiqarishni rivojlanishini ta’minlashda va kengaytirishda namoyon bo‘ladi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlanishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit ishlab chiqarishni baynalminallashuviga va ayirboshlashuviga, jahon bozorini tashkil topishiga va rivojlanishiga, xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo‘nalishlar orqali tezlashtiradi. Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini rag‘batlantiradi, shu orqali bozorda kon’yunkturani ko‘taruvchi talabni yuzaga keltiradi. Tashqi savdo kreditda xalqaro norma bo‘lib hisoblanmoqda. Ayniqsa uzoq davr mobaynida tayyorlanadigan, iste’mol qilinadigan va bahosi baland tovariar uchun. Mahsulot- larning bahosini va jahon savdosida mashina va asbob-uskunalarning ulushini oshishi eksportyorlarni ham, importyorlarni ham tashqi savdo kreditlariga bo‘lgan qiziqishlarini orttirmoqda. Hozirgi zamon sharoitida kreditor-mamlakatdan eksport yetkazib beruvchi «bog‘liqlik» kreditining salmog‘i oshdi. Kreditlanayotgan davlatning tovarlarini sotib olish uchun qilinadigan xarajat zayomning sharti boiib hisoblanmoqda. Xuddi shu orqali xalqaro kredit kreditor-mamlakat firmalarining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalari uchun qulay muhitni yuzaga keltiradi, chunki odatda kreditor-mamlakat investorlariga imtiyozlar berish majburiyatlari qo‘yiladi; infrastrukturani tashkil etish, shu jumladan, chet el va qo‘shma korxonalarni faoliyat ko‘rsatishi, xalqaro kapitalga aloqasi bor milliy korxona va banklarning pozitsiyasini kuchayishiga yordam beradi. Uchinchidan, kredit-mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalarini to‘xtovsizligini ta’minlaydi. To‘rtinchidan, kredit-mamlakat tashqi savdo operatsiyalarini iqtisodiy samaradorligini oshiradi va tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarini rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi salbiy o‘mi-bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda uning qarama-qarshiligini kuchayishida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiyotda nomutanosiblik chuqurlashadi, kredit-tovarlami qayta ishlashni tezlashtiradi, mamlakatlar o‘rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlaydi hamda iqtisodiy ko‘tarilish va davriy pasayish davrlarida ishlab chiqarishni juda tezlashtiradi. Xalqaro kredit ijtimoiy ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni kuchaytiradi, buning oqibatida daromadli tarmoqlar rivojlanishi osonlashadi, shu bilan birgalikda chet el kapitali jalb qilinmagan tarmoqlaming rivojlanishi sekinlashadi. Kredit siyosati kreditor mamlakatning jahon bozoridagi o‘rnini kuchaytirishga xizmat qiladi. Birinchidan, xalqaro kreditni qarz sifatida olgan mamlakatdagi daromadlami qarz bergan mamlakatga olib o‘tishda foydalaniladi. Shu bilan birga ssudani qaytaruvchi har yilgi foiz to‘lovlari, jam iyatning sof daromadini miqdorini ko‘paytiruvchi, ishlab chiqarishni o‘sishini ta’minlovchi jamg‘armalarning tashkil topishi, shu jamg‘armalarning tashkil topish manbalari qarzdor mamlakatlarga salbiy ta’sir etadi. Ikkinchidan, xalqaro kredit qarz oluvchi mamlakat tomonidan kreditor mamlakatlar uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhit yaratishni taqazo etadi. Yetakchi mamlakatlar o‘z o‘rnini yanada mustahkamlash uchun banklar, hukumatlar, xalqaro va regional valyuta-kredit va moliya tashkilotlari orqali vaqti-vaqti bilan ularga mos kelmagan siyosat yuritayotgan davlatlarga nisbatan kredit diskriminatsiyasini va kredit blokadasini qo‘llashadi. Kredit diskriminatsiyasi — bu kredit olishda, undan foyda- lanishda yoki xalqaro kreditni to‘lashda ma’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosimni yuzaga keltiruvchi og‘ir va murakkab shartlarning qo‘yilishidir. Kredit diskriminatsiyasining asosiy metodlari bo‘lib, kredit bo‘yicha cheklashlar, foiz stavkasini, komission yig‘imlami oshirish, kutilmagandan kreditdan foydalanishni to‘xtatish yoki kredit summasini kamaytirish hamda iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi cliora- ladbhlami ko‘rish hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditdan foydalanishda uning ikkiyoqlama roli namoyon bo‘ladi, bir tomondan mamlakat- larning o‘zaro foydali aloqalarini rivojlantirsa, boshqa tom ondan- raqobat kurashi vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishning va ayirboshlashning baynalminallashuvi, jahon xo‘jaligi aloqalarini yangi shakllarini vujudga kelishi xalqaro kredit shakllarini xilma-xilligini rivojlanishiga ob’ektiv asos bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit shakllarini bir necha turga bo‘lib guruhlash mumkin: 1. Manbalari bo‘yicha tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash va moliyalashtirish bo‘yicha farqlanadi. 2. Tashqi iqtisodiy bitimning qarz mablag‘lari hisobidan qoplanishi bo‘yicha: • tijorat krediti (asosan tashqi savdo va xizmatlar bilan bog‘liq kreditlar); • moliyaviy kredit (istalgan boshqa maqsadlarda foydalaniladigan, shu jumladan, kapital quyilmalar, investitsion ob’ektlarni qurish, qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish, tashqi qarzni to‘lash, valyuta intervensiyasi maqsadlaridagi kreditlar); • «oraliq» kreditlar (kapitallar, tovar va xizmatlaming chiqib ketishining aralash shakllariga xizmat qilishga mo‘ljallangan). Xalqaro kreditni ko‘rinishi bo‘yicha 2 ta asosiy shaklga bo‘lib ko‘rsatish mumkin: 1. Xalqaro bank krediti; 2. Xalqaro tijorat krediti. Xalqaro bank krediti asosan valyuta (pul) ko‘rinishida bo‘ladi. Xalqaro tijorat krediti esa, odatda tovar ko‘rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud: 1. Firma (tijorat) krediti — odatda eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to‘lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog‘liq hisob-kitoblarda keng qo‘llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda 2-7 yil) turlicha bo‘ladi va jahon bozori kon’yunkturasi shartlariga, tovariar turlariga va boshqa bir qator faktorlarga bog‘liqdir. Mashina va asbob-uskunalar (texnologiya, jihozlar)ning eksportini kengayishi xalqaro kredit muddatini uzayishiga olib keldi. Tijorat krediti odatda veksel yoki ochiq schyotlar bo‘yicha beriladigan kreditlar orqali rasmiylash- tiriladi. 2. Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish xaqida bitim tuzib, o‘tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo‘natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko‘rsatilgan muddatda to‘lovni amalga oshirishga rozilik beradi. 3. Ochiq schyotlar bo‘yicha kredit. Bu kredit eksportyor va importyor o‘rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksportyor jo‘natilgan xar bir tovariar qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada ko‘rsatilgan vaqtda kredit summasini to‘lab boradi. Ochiq schyotlar bo‘yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo‘lgan firmalar o‘rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to‘lovi (sotib oluvchining avansi)ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga odatda mashina, asbob-uskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to‘lanadi. Xarid avansi eksportni kreditlashning bir shakli bo‘lib hisoblanadi va shu vaqtning o‘zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o‘zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo‘ladi. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shug‘ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamla- katlardan farqli o‘laroq, xarid avansidan shu davlatlarning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar. Avans to‘lagan tomonning aybi bilan shartnoma bajarilmay qolsa, sarf-xarajatlar undirilgan holda mablag‘ qaytariladi. Agar shartnoma avans olgan tomonning aybi bilan bajarilmay qolsa, u sotib oluvchiga barcha xarajatlarni to‘lagan holda mablag‘ni qaytarishi shart. Avans-shartnomani bajarilishidan voz kechish mumkin bo‘lgan bitimga nisbatan rag‘batlantiradi. Voz kechish mumkin bo‘lgan bitimda esa, zarar ko‘rgan tomonning xarajatlarini to‘lash majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo‘ladi. Ba’zan xarid —sotib oluvchining avansi to‘lovni kechiktirishga o‘zaro moslashadi, buning ustiga teng ulushlar bilan ma’lum intervallarga bo‘linadi (oy, chorak, yil). Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasidagi munosabatni namoyon qilsada, u odatda bank krediti bilan qo‘shilib ketadi. Mashina va asbob-uskunalami sotishda tijorat krediti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa, o‘z navbatida, eksportyorning anchagina mablag‘ini jalb qilinishiga olib keladi. Shu sababli, eksportyor bank kreditiga murojaat qiladi. Tijorat krediti hajmi va moliyalashtirish shartlari bo‘yicha mashina va asbob- uskunalarni eksportini kreditlash muammosini to‘liq yecha olmaganligi sababli bank kreditlarining roli oshadi. Bank krediti —eksport va importni kreditlashda ssuda shaklida namoyon bo‘ladi va u tovariar, tovar hujjatlari, veksellarni, hamda trattani garovga olgan holda beriladi. Ba’zan banklar o‘zlariga chambarchas aloqada bo‘lgan yirik eksportyor-firmalarga blankli kredit, ya’ni ta’minlanmagan kreditlar berishadi. Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega. Ular kredit oluvchini olgan mablag‘laridan tovariar sotib olishga mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradilar, mol yetkazuvchi firmadan kredit so‘rashdan ozod etadilar hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank kreditidan foydalanib to‘laydilar. Xususiy banklar ko‘pincha davlat mablag‘larini va uning kafolatini olgan holda eksport kreditlarini 10-15 yilga bozor stavkasidan pastroq stavkada beradilar. Lekin, banklar qoida bo‘yicha, kreditdan o‘z mamlakatlari hududidagina foydalanishni chegaralab, uning intilishini m a’lum maqsadli qilib qo‘yadilar, masalan, faqat o‘zlarini qiziqtirgan firmaning tovarlarini sotib olishga yo‘naltiradilar. Shu orqali bank krediti firma krediti xususiyatlarini o‘zida mujassam etadi. Eksport krediti-eksportyor bankining im portyor bankiga yetkazib berilgan mashina, asbob-uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko‘rinishida beriladi va shu bilan birga «bog‘liq»lik xarakteriga ega, chunki kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi. XX asrning 60-yillaridan boshlab eksportni kreditiashning shakli sifatida xarid krediti (5-8 va undan ortiqroq yil muddatga) yuzaga keldi. Xarid kreditining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, eksportyor bankning to‘g‘ridan-to‘g‘ri milliy eksportyorni kreditlamasdan, balki chet ellik xaridorni, ya’ni, importyor mamlakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. Shu orqali im portyor kerakli tovarlarni yetkazgan mol yetkazib beruvchilar to‘lovni xaridorga yoki bankka qarz sifatida qayd etadi. Odatda, bunday kreditlar ma’lum bir firmaning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishda qo‘llaniladi. Bunday kreditlash shartnomasida eksportyor ishtirok etmaydi, bu esa o‘z navbatida kreditning bahosini oshirish imkoniyatini yo‘qotadi. Bank kreditining xaridorga bo‘lgan narxi, qoida bo‘yicha ssuda kapitallari bozoridagi zayom mablag‘lari narxi- dan ancha past bo‘ladi, bu esa, o‘z navbatida, ularning raqobatbar- doshligini oshiradi. 7. O‘zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatiari O‘zbekiston Respublikasida valyutani tartibga solish tizimini tashkil topishi 1991- yildan, ya’ni «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida» va «O‘zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlarining qabul qilinishi bilan boshlandi. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida valyutani tartibga solish sohasidagi asosiy vazifalar bo‘lib, milliy valyuta-«so‘m»ni muomalaga kiritish va uning barqarorligini ta’minlash, respublikaga valyuta resurslarini o‘z vaqtida tushishi va undan samarali foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, valyuta munosabatlari sohasida qonuniy va me’yoriy bazani takomillashtirishga yo‘naltirilgan bosqichma-bosqich chora-tadbirlami amalga oshirish hisoblandi. 1993-yilning may oyida «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilinganidan so‘ng, Markaziy bank tomonidan Moliya vazirligi va valyuta nazoratining boshqa organlari bilan hamkorlikda valyutani tartibga solish masalalari yuzasidan me’yoriy hujjatlar bazasi deyarli to‘liq qaytadan yaratildi. Valyutani tartibga solish va valyuta nazorati masalalari yuzasidan me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va qayta ko‘rish bevosita amalga oshirilayotgan valyuta siyosatiga muvofiq holda o‘tkazildi. Bunda asosiy maqsad bo‘lib quyidagilar hisoblandi: —milliy valyutaning barqarorligini yetarli darajada ta’minlash uchun zarur bo‘lgan valyuta zaxiralarini shakllantirish; — ichki valyuta bozorini rivojlantirish va so‘m ning ichki konvertirlanishini ta’minlash uchun zamin yaratish; —mamlakatning eksport salohiyatini oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish; —valyuta nazoratining samarali tizimini vujudga keltirish. Bunda, xorijiy davlatlarning tajribasi tahlil etildi va umumlash- tirildi ham da O‘zbekiston Respublikasi sharoitida qo‘llash imkoniyatlari o‘rganildi. Ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar doirasi quyidagilami qamrab oldi: rezident va norezident bo‘lgan —yuridik va jismoniy shaxslaming xorijiy valyutadagi hisob raqamlarini ochish va yuritish tartibi; eksport- import va boshqa valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari; yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xorijiy valyutani sotib olish va sotish bo‘yicha operatsiyalami amalga oshirish tartibi; ichki valyuta bozorini faoliyat ko‘rsatish mexanizmi; xorijiy valyuta bilan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari; respublika hududida xorij kapitali ishtirokidagi banklar va chet el banklarining vakolatxonalarini ochish, ro‘yxatga olish va akkreditatsiyalash tartibi; tijorat banklariga xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyalar berish tartibi va boshqa ko‘plab shu kabi masalalar. Vakolatli banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, ularning kreditorlari va omonatchilarining qiziqishlarini himoya qilish maqsadida Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutadagi operatsiyalar bo‘yicha iqtisodiy me’yorlar va xalqaro standartlarga muvofiq, hisobot shakllari kiritildi. Shu jum ladan, vakolatli banklarning valyuta risklarini pasaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 1998 yilning 28 martida 392-son bilan qabul qilingan «Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi qoidalari» ishlab chiqildi. Mazkur yo‘riqnoma 2005 yilning 31 avgustida yangi tahrirda tasdiqlandi. Valyuta bozorini rivojlantirish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratish maqsadida Markaziy bank Moliya vazirligi bilan hamkorlikda 1994 yilning mart oyida «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga korxona, tashkilot va muassasalaming xorijiy valyutadagi tushum- larining muayyan qismini majburiy sotish tartibi»ni tasdiqladi. Bunga muvofiq, xorijiy valyutadagi tushumning 15 foizini soliqqa tortish bilan birga, 15 foizini Markaziy bankka so‘mdagi ekvivalentga ayirboshlash sharti bilan majburiy sotish belgilandi. Bu tartib avv alroq amalda bo‘lgan tizimga nisbatan bir qator imtiyozlarga ega edi, ya’ni oldingi tartibga nisbatan korxonalar tomonidan o‘z mahsulotlarini eksport qil ishlariga qiziqishlarini kuchaytirdi va Markaziy bankning valyuta fondini shakllanishiga sharoit yaratdi. Bekor bo‘lgan tartib bo‘yicha valyuta tushumining 35 foizi Respublika valyuta fondiga va hokimiyatlaming mahalliy valyuta fondlariga qoplashsiz soliq sifatida undirilardi. Bu yo‘ldagi keyingi qadam bo‘lib, xorijiy valyuta tushumiga soliq solishni bekor qilish va Markaziy bankka valyuta tushumining 30 foizini majburiy sotishni kiritilishi hisoblandi. 1995 yil 21 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, respublikaning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash va boshqarish Markaziy bankning funksiyalaridan biri sanaladi. 1997 yilning yanvaridan boshlab, markazlashmagan eksportdan tushgan valyuta tushumining muayyan qismini bevosita korxona va tashkilotlarga xizmat ko‘rsatayotgan vakolatli banklarga majburiy sotish amalga oshirilmoqda (hozirgi vaqtda markazlashmagan eksportdan majburiy sotish 50 foiz miqdorida belgilangan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 20 apreldagi «Eksport-import operatsiyalari bo‘yicha valyuta nazoratini ta’minlash yuzasidan chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi va 1995 yil 11 apreldagi «Eksport-import operatsiyalarini tartiblash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi farmonlarini bajarish yuzasidan Markaziy bank Davlat soliq qo‘mitasi bilan hamkorlikda respublika xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining xorijiy hamkorlaridan valyuta tushumini to‘liq tushishini ta’minlashga yo‘naltirilgan eksport shartnomalarini hisobga olish tizimi ishlab chiqildi va doimiy ravishda takomillashtirilmoq. Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va vakolatli banklar tomonidan eksport-import operatsiyalarida valyuta tushumi va tovarlarni respublika hududiga kelishini kafolatlaydigan xalqaro hisob- kitob shakllaridan foydalanish ko‘zda tutilgan. Eksport-import operatsiyalari nazorati to‘g‘risidagi Nizom tasdiqlandi, soliq oiganlari, bojxona xizmati va vakolatli banklar muassasalari o‘zaro hamkorlikda valyuta nazoratini amalga oshirish masalalari yuzasidan tartib ishlab chiqishdi. «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida» va «Tashqi qarzdorlik to‘g ‘risida»gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Qonunlariga muvofiq, Markaziy bank tomonidan kapitalning harakati bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini ro‘yxatga olish, yuridik va jismoniy shaxslarga xorijda hisob raqamlar ochishga ruxsat berish tartibi to‘g‘risidagi nizom ham ishlab chiqildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 7 oktyabrdagi 499-sonli «O‘zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishga qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq, 1994 yil 15 oktyabrdan boshlab, respublika hududida, shu jumladan, xorijiy fuqarolarga erkin ayirboshlanadigan valyutada savdo qilish va xizmat ko‘rsatish qat’iyan man etilishi milliy valyutamizning to‘lov vositasi sifatidagi rolini oshishiga olib keldi. O‘zbekiston Respublikasida huquqiy shaxs-rezident va norezident o‘rtasidagi barcha to‘lovlar va hisob-kitoblar faqat milliy valyuta- so‘m da amalga oshirila boshlandi. Shu bilan birga, Markaziy bank tomonidan O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasida norezidentlarning hisobraqamlarini vakolatli banklar tomonidan yuritilishi va undan eksport-import operatsiyalari bo‘yicha hisob-kitoblarda foydalanish tartibi ishlab chiqildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 24 oktyabrdagi «Respublikada naqd xorijiy valyuta muomalasini tartibga solish choralari to‘g‘risida»gi va 1998 yil 20 martdagi «Jismoniy shaxslar- ning naqd xorijiy valyutani olib kelishi va olib chiqib ketishini tar- tibga solish chora-tadbirlari to‘g ‘risida»gi Farmonlarini chiqishi- dan so‘ng, respublikada naqd chet el valyutasining muomalasini tartibga solish, jismoniy shaxslar tom onidan naqd valyutalarni chegaradan olib kirish va olib chiqish tartibini erkinlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar qabul qilindi. Respublika hududidan tashqariga naqd xorijiy valyutalarni olib chiqib ketish jismoniy shaxslar-rezidentlarga 1500 AQSh dollari ekvivalenti. Bundan oldingi amal qilgan qonunchilik hujjatlarida bu miqdor 500 AQSh dollarini tashkil etgan edi. Shu bilan birga, avvalgi qonunchilikdan farqli o‘laroq, ya’ni Markaziy bank va Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankidan tashqari, naqd xorijiy valyutani olib chiqib ketishning chegara miqdoridan ortig‘ini olib o‘tishga ruxsat berish huquqi xorijiy valyuta bilan operatsiyalar amalga oshirish huquqini beruvchi bosh litsenziyaga ega bo‘lgan barcha vakolatli banklarga berildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 23 sentyabrdagi «Jismoniy shaxslam ing xorijiy valyutadagi jamg‘armalarini rag‘batlantirish yuzasidan chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni vakolatli banklarga fuqarolaming valyuta mablag‘larini jalb qilish maqsadida mijozlarga jamg‘armalarni saqlash va qaytarish yuzasidan kafolatlar, jamg‘arma bo‘yicha o‘sib boruvchi (progressiv) shkaladagi foiz stavkalarini kiritish, jismoniy shaxslaming xorijiy valyutadagi operatsiyalari yuzasidan bank siriga qat’iy rioya etishni joriy etish tavsiya etildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki va Markaziy bankning maxsus ruxsatnomasiga ega bo‘lgan boshqa vakolatli banklarga jismoniy shaxslarga talab qilib olinguncha valyuta hisobraqami ochish huquqi berildi. Ushbu Farmonga muvofiq, vakolatli banklar tomonidan jismoniy shaxslaming mablag‘larini xorijiy valyutadagi hisob raqamlarga va omonatlarga jalb qilishni rag‘batlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora- tadbirlar amalga oshirildi. Ichki valyuta bozorini yanada rivojlanishiga Prezidentning 1995 yil 27 iyundagi «O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasini ichki konvertirlanishini yanada kengaytirish yuzasidan chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni turtki bo‘ldi. Unga muvofiq, respublikada so‘mdagi mablag‘larni erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertatsiyalashning amaliy tizimi kiritildi. Valyuta resurslaridan foydalanish, birinchi navbatda, xalq iste’moli mollari va eksport uchun mahsulotlar ishlab chiqarish bilan mashg‘ul bo‘lgan, respublika iqtisodiyotining bazaviy hamda yetakchi tarmoqlarida ustuvor loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etayotgan (shu jumladan, chet el kapitali ishtirokidagi) korxonalarga, xorijiy investorlar foydasining muayyan qismi va dividendlar — so‘mlarni erkin ayirboshlanadigan valyutaga imtiyozli ravishda konvertatsiyalash ta’minlandi. 1996 yilda erkin ayirboshlanadigan valyutadagi investitsion loyihalarni kreditlash masalalarini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni chop etilishi va so‘ngra vakolatli banklar tomonidan kichik va o‘rta biznes sub’ektlarini xorijiy valyutada mikrokreditlash tartibini qabul qilinishidan keyin korxonalar va xususiy tadbirkorlar eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida qo‘shimcha valyuta resurslaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi- ning 1996 yil 13 martdagi 95-sonli «Tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirishda xorijiy valyutadagi mablag‘lardan foydalanish ustidan nazoratni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi va 1996 yil 19 noyabrdagi 405-sonli «Xalq iste’moli mollarini import qilishda markazlashgan valyuta resurslaridan foydalanish samarador- ligini oshirish to‘g‘risida»gi qarorlariga muvofiq, jahon bozori talabiga javob bermaydigan sifatsiz va noraqobatbardosh mahsulotlardan ichki bozorni himoya qilish, mahsulotlar importining sifatini oshirish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirildi. «Valyutani tartibga solish shartlari, shu jumladan, konvertatsiya tartib-qoidasi ayni shunday mollarning ko‘plab keltirilishiga to‘sqinlik qildi». 1997 yildan boshlab, respublikada birjadan tashqari valyuta bozorini rivojlanishi va barqaror faoliyat yuritishi yuzasidan davomli zaruriy chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Bunda so‘m mablag‘lami erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertatsiyalash bevosita vakolatli banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar amalga oshirishning m anbalari bo‘lib markazlashtirilmagan eksportdan tushgan valyuta tushumining muayyan qismidan majburiy sotuv, vakolatli banklarning o‘z mablag‘lari, shuningdek, mijozlaming depozitlari va boshqa jalb qilingan valyuta mablag‘lari hisoblanadi. Ichki valyuta bozorini vujudga keltirish va uni rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan amaliy ishlar valyuta siyosatida keskin o‘zgarishlarni am alga oshirishga zamin yaratdi. 1993 yilda O‘zbekiston hududidagi hisob-kitob rubllarining ayirboshlash kursi Markaziy bank tom onidan Moskva banklararo valyuta biijasi savdolari natijasida Rossiya banki tomonidan o‘matilgan kursga muvofiq aniqlanar edi (o‘sha vaqtdagi Rossiya Federatsiyasi bilan tuzilgan ketishuvga muvofiq). Valyuta bozorini rivojlantirish va oltin- valyuta zaxiralarini shakllantirish yuzasidan qabul qilingan chora- tadbirlar 1994 yil 15 apreldan boshlab, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasida uzluksiz savdolarni amalga oshirilib turilishiga olib keldi. Bunda savdo natijalariga muvofiq, avv al so‘m-kuponlar, so‘ngra so‘mlarning xorijiy valyutalarga nisbatan kursi e io n qilinib turildi. Hozirgi davrda milliy valyuta bozorini erkinlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 22 iyundagi 263-sonli «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi va 2001 yil 10 iyuldagi 294-sonli «Birjadan tashqari valyuta bozori faoliyat ko‘rsatishini tashkil etish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorlarining talablari doirasida amalga oshirilmoqda. Shundan so‘ng, ishlab chiqilgan bosqichma-bosqich chora- tadbirlar majmui doirasida avval faqatgina O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasida so‘m mablag‘lami xorijiy valyutaga konvertirlash- ning sezilarli qismi biijadan tashqari valyuta bozoriga ham ko‘chirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 28 apreldagi 171-sonli «Valyuta va eksport-import operatsiyalari bo‘yicha hisob va hisobot tartibini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq, aprelning oxiriga kelib amalda bo‘lgan turli valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda qo‘llanilgan rasmiy kurs, biija kursi va birjadan tashqari ayirboshlash kurslari unifikatsiya- lashtirildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29 iyundagi 245-sonli «Birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish va mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi va 2000 yil 30 iyundagi 250-sonli «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish va valyuta almashtirish operatsiyalarini kengaytirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarorlariga muvofiq, vakolatli banklarga 2000 yil 1 iyuldan biijadan tashqari valyuta bozoridagi savdoda xorijiy valyutalarni xarid qilish va sotish kurslarini mustaqil tarzda aniqlash huquqi berildi. Markaziy bank litsenziyasi egalari—importyorlarga valyutalarni sotish, eksportyorlaming bo‘sh valyuta mablag‘larini sotib olish va ayirboshlash shoxobchalari orqali naqd xorijiy valyutalar bilan operatsiyalar talab va taklif asosida o‘rnatilayotgan kurs bo‘yicha amalga oshirila boshladi. Ta’kidlash lozimki, 2000 yil 26 mayda O‘zbekiston Respublikasi «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda) Qonunining qabul qilinishi bilan Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchisi sifatida ro‘yxatga olish bekor qilindi. O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi (2003 yil 11 dekabr) «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi Qonunining 20-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasida valyutaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar hisoblanadi. Lekin Qonunda har bir valyutaviy nazorat organining o‘z vakolati doirasidagi huquq va majburiyatlari aniq ko‘rsatilmagan. Shu sababli, valyutaviy nazoratni amalga oshirishda takrorlanishlar, ayrim nazorat organlarining vakolati doirasidagi vazifalami boshqa sub’ektlarning zimmasiga yuklash hollari yuz bermoqdaki, buning oqibatida valyutaviy nazoratning samaradorligi pasaymoqda. Bu boradagi ana shunday dolzarb muammolardan biri eksport-import shartnomalarini ro‘yxatga olish, ular bo‘yicha to‘lovlam ing hisobini yuritilishini mamlakatim izning tijorat banklarining zimmasiga yuklatilganligi hisoblanadi. Holbuki, tijorat banklarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini nazorat qilish funksiyasi mavjud emas. Umuman olganda, bozor iqtisodiyoti tamoyillarining bosqichma-bosqich qaror topib borishiga monand tarzda respublikamizda valyutani tartibga solishning bozor instrumentlari rivojlanadi va bu, o‘z navbatida, mamlakatimiz valyutani tartibga solish tizimining takomillashishiga xizmat qiladi.