XALQARO SAVDO NAZARIYASI VA TASHQI SAVDO SIYOSATI Reja: 1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko‘rinishlari 2. A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi. 3. Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi. 4. Xeksher - Olinning neoklassik konsepsiyasi 5. Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari 6. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari. 7. Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari. 8. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish. 9. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash. 10. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosatining xususiyatlari. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko‘rinishlari Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya’ni mamlakatlarning ixtisoslashuvi va ular o‘rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o‘z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart. Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog‘liq ravishda xalqaro moliya- valuta, kredit munosabatlari rivojlandi. Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o‘rtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo‘lgan yoki rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan o‘zini to‘liq ta’minlay olmaydi. Ular o‘zlarida ortiqcha bo‘lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo‘lgan resurslarni import qilishga majburlar. Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar O‘zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o‘zaro savdo- sotiqni yo‘lga qo‘yadilar. Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90217 yillarning boshlarida xalqaro savdo hajmi AQShda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini, Germaniyada 30-39 foizini tashkil etdi. Shu davrda O‘zbekiston yalpi milliy mahsulotida tashqi savdoning ulushi 1012 foiz atrofida bo‘ldi. Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi ko‘rinishlarni o‘z ichiga oladi: •mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg‘i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari; •xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari; •transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi; •yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-xou»lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to‘g‘ri keladi. Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini ayirboshlashning barcha ko‘rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o‘z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga bo‘linadi. Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish. Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish. A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi. Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va foydaliligi to‘g‘risida dastlabki nazariyalardan biri A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasidir. Bu nazariyaga ko‘ra har bir mamlakat undagi mavjud sharoitlar va resurslar o‘ziga xosligiga tayangan holda ma’lum bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovarni eng ko‘p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat mutlaq ustunlikka ega bo‘lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu tovarning o‘z iste’molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib oladi. Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo‘lgan davlatlarda ancha arzon ishlab chiqarilgan bo‘ladi. Natijada har ikki davlat ham kam resurs sarflab ko‘proq mahsulotga ega bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston asosan paxta mahsulotlarini etishtirishga ixtisoslashganligi uchun boshqa mahsulotlarga nisbatan ko‘proq shunga e’tiborni qaratish lozim. Chunki, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi, ob-havosi va qolaversa, butun respublika sharoiti paxta etishtirishga moslashgan va unga kam miqdorda mehnat va moliyaviy resurslarni sarf qilib, yuqori hosil olish texnologiyasiga ega. Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o‘zi ixtisoslashgan sohaga ko‘proq e’tiborni qaratishsagina dunyo bo‘yicha ko‘proq mahsulot ishlab chiqariladi va xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga erishish mumkin. Demak, shu yo‘l bilan dunyo aholisining talablarini maksimum qondirish imkoniyatiga erishiladi. Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo‘lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni tug‘diradi. Agar shunday bo‘lsa importni bu mamlakat qaysi mablag‘lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga javob berish borasida mutlaq ustunlik nazariyasi boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi. D. Rikardo A. Smitning «Mutlaq ustunlik» nazariyasini yanada mulohaza qilish natijasida ushbu nazariya umumiy qoidaning bir qismi ekanligini isbotlab berdi. D. Rikardo «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliqlar» nomli asarida klassik nazariyani boshi berk ko‘chadan olib chiqadi. Uning fikricha, mamlakatlar ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashda yoki ko‘proq ustunlikka ega bo‘lgan yoxud kamroq zaiflikka ega bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish va sotishga ixtisoslashsalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo ko‘proq imkoniyatlar olib keladi. Har bir mamlakat o‘zi ixtisoslashgan mahsulotlarni ishlab chiqaradi va shu orqali yutuqlarga erishadi. Uning mulohazalari “Nisbiy ustunlik nazariyasi” da o‘z echimiga ega bo‘ldi. Masalan, Portugaliyada ishlab chiqarilgan movut va Angliyada ishlab chiqarilgan vino individual xarajatlarga ega bo‘lsin. Shuni hisobga olgan holda D.Rikardoning “Nisbiy ustunlik” nazariyasini qo‘llaymiz: 16.1-jadval Yuqoridagi misoldan ko‘rinib turibdiki Portugaliya barcha turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega. Ya’ni bir dona movut ishlab chiqarish uchun 90 mehnat birligi, bir barrel vino ishlab chiqarish uchun esa 80 mehnat birligini sarflaydi. Ammo, D. Rikardo Portugaliyada movut ishlab chiqarishga nisbatan vino ishlab chiqarish savdosini yo‘lga qo‘yish ko‘proq foyda olib kelishini ta’kidlaydi. Chunki, bir dona movutga nisbatan bir barrel vino ishlab chiqarish arzonga tushmoqda. Bunda nisbiy ustunlikdagi farq har bir millat uchun xalqaro savdoda yutuqqa olib keladi. Ya’ni, Portugaliya bir barrel vinoni (80 birlikda) 120 birlikda Angliyaga sotsa va o‘z navbatida, Angliyadan (100 birlikda) ushbu birlikda 1,2 dona movut sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zida ishlab chiqarilgan mahsulotga solishtirganimizda esa 8/9 donaga ega bo‘lar edi. Boshqacha aytganimizda, Portugaliyaning vino ishlab chiqarish va movutni sotib olish evaziga oladigan foydasi quyidagicha bo‘ladi. 120 / 100 - 8 / 9 =1,2 - 0,(8) = 0,31 dona movut. Angliya esa movut ishlab chiqarishda kamroq zaiflikka ega. Ya’ni movut ishlab chiqarishga qilinadigan mehnat sarflari o‘rtasidagi farq vino ishlab chiqarishdagiga nisbatan kamroq. Demak movut ishlab chiqarishga ixtisoslashish hisobiga xalqaro Mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan mehnat sarfi. Movut(bir dona) Vino(barrel) Portugaliya 90 80 Angliya 100 120 savdodan Angliya ham yutadi. Ya’ni, movut ishlab chiqarib, uni Portugaliyaga sotish hisobiga 11/8 barrel vino (o‘zidagiga nisbatan 5/6 barrel) sotib olishi mumkin. Ushbu vaziyatda Angliyaning yutug‘i: 9 / 8 - 5 / 6 =7 / 24 = 0,29 barrel vino. Bu misolda Portugaliya uchun har bir barrel vinoga 9/8 dona movut sotib olgandagina xalqaro sovda foydali hisoblansa, Angliya uchun esa har bir barrel vinoga 5/6 dona movut almashganda savdo foydali hisoblanadi. Shunday qilib, erkin savdo xalqaro ixtisoslashuvni rag‘batlantirib, quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: har bir mamlakat biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashishguncha o‘tgan davrgiga nisbatan kamroq moddiy va mehnat xarajatlari sarflaydigan bo‘ladi. Ammo, bu borada barcha nazariyalar ham savdoda mamlakatlarning pul birliklari ishtorokida amalga oshishi hisobga olinmagan. Chunki, mamlakatlar o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun valutalarini almashtirishadi. D. Rikardo ushbu vaziyatni ham tushuntirib bera olgan. U izohlaganidek yuqorida keltirilgan imkoniyat valutalarni almashtirish sharoitida ham saqlanib qoladi. Bu vaziyatda eksport-import to‘lovlari o‘zaro balansga ega emas. Bunday vaziyat valuta kurslaridagi o‘zgarishlar hisobiga yoki biror bir mamlakatdagi barcha baholarni o‘zgartirish hisobiga bartaraf etiladi. Yuqoridagi misol mavhum xususiyatga ega. U aniq vaziyatlarga asoslanishi uchun: • mehnat savdo qilayotgan mamlakatlar o‘rtasida emas, balki mamlakat ichida harakatchan bo‘lishini; • transport, bojxona xarajatlari, savdo ustamalari va boshqa cheklashlar hisobga olinmasligini; • mahsulotlarning yangi namunalarni ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llash hamda ularni ko‘p miqdorda seriyali ishlab chiqarishda xarajatlardagi o‘zgarishlar e’tiborga olinmasligini ta’minlash imkoniyatlari yaratilishi lozim. Angliya va Portugaliya misolida keltirilgan vaziyatlarda xalqaro savdo narxlarining keng amal qilayotgan shaklini qo‘llash mumkin. Chunonchi, bir barrel Portugaliya vinosini Angliyada tannarxidan kam narxda (80) va sotib olingan bahodan (120) yuqori narxda sotmaslik kerak. Shuningdek, angliyaliklar movutidan Portugaliyada (90 dan 100 gacha) shunday tartibda sotilishi kerak. Mahsulotlar bahosi o‘rtasidagi o‘zaro nisbat aniqlab olingandan keyin «savdo sharoiti» (terms of trade) tushunchasi savdo sharoitini aniqlab olish uchun esa “savdo sharoiti indeks” tushunchasi kiritilgan. Bu indeks quyidagi formula orqali aniqlangan: Eksport narxlar indeksi Ei Savdo sharoiti indeksi = ------------------------------------- 100 = ---- 100 Import narxlar indeksi Ii Indeksning o‘sishi (masalan, 100 dan 105 gacha) savdo sharoitlarining yaxshilanayotganligini ko‘rsatadi. Ya’ni, ushbu miqdordagi importga hisob-kitob qilish uchun undan kam miqdorda eksport talab etiladi. Amaliyotda savdo sharoiti, birinchidan, tovarlar bahosi o‘zgarishi hisobiga, unga bo‘lgan talabning oshishi yoki kamayishiga bog‘liq. Ayrim mahsulot ishlab chiqaruvchilar (masalan, neft va neft mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar) narxlarda bo‘layotgan o‘zgarishlarga qaramay, katta yutuqlarga erishadilar. Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar yoki etkazib beruvchilarning bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bog‘liq bo‘ladi. Uchinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari yoki mahsulotlar iste’molidagi o‘zgarishlarga qarab o‘zgaradi. Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati to‘g‘risida ma’lumotlar bersada, ko‘pgina kamchiliklardan xoli emas. Ularning eng asosiylaridan biri mamlakatda umumiy sharoitni yaxshilasada, sotilgan mahsulotlar miqdorini hisobga olmaydi. Boshqacha aytganda, savdo sharoiti yaxshilanishi eksport hajmi qisqarishi va import hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa to‘lov balansini yomonlashtiradi. A. Smit va D. Rikardo nazariyasida ishlab chiqarishga ta’sir qiladigan eng asosiy omil mehnat hisoblangan. Mahsulotlar narxi esa ishlab chiqarish xarajatlariga bog‘liq. Keyingi tadqiqotlar ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida yer, kapital kabi omillardan foyda olish imkoniyatini hisobga olgan. Agarda, mehnatning bozor bahosi ish haqi sifatida gavdalansa, kapitalning bahosi foiz stavkalari ko‘rinishida, erning bahosi renta miqdorida aniqlangan. Xeksher - Olinning neoklassik konsepsiyasi Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi- olimlari Eli Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko‘rsatish mumkin. E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog‘liq holda narxlarni tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma’nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste’moldagi o‘zgarishlar kabi omillarga bog‘liq. Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan: 1. Mamlakatlar o‘zlarida ortiqcha bo‘lgan ishlab chiqarish omilini ko‘p talab qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o‘zlarida taqchil bo‘lgan ishlab chiqarish omillarini ko‘p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 2. Xalqaro savdo yo‘lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o‘zgarishlar kuzatiladi. 3. Mahsulotlar eksporti o‘rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti egallaydi. Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar miqdori o‘rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo‘lsa shu omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi. Xeksher-Olin konsepsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko‘rinishlarga ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya’ni, «sanoatlashgan» va «agrar» mamlakat faoliyat ko‘rsatmoqda. 9 Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma’lum miqdorda ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo‘ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo kapital etishmaydi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil hisoblanadi. Masalan, nefni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo‘lgan mamlakatlar aynan ushbu yo‘nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga, don etishtirish va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan mamlakatlarda ko‘proq yer resurslari kerak bo‘ladi va ular shu yo‘nalishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Xeksher-Olin konsepsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda «Leontev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. V.Leontev AQSh kapital ortiqcha bo‘lgan mamlakat bo‘lishiga qaramasdan 1947 yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko‘rsatib berdi. Ya’ni Xeksher-Olin konsepsiyasiga zid keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQSh da kapitaldan ko‘ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy ortiqcha ekanligi tasdiqlandi. AQSh ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko‘proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo‘lib chiqdi. Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari 1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar Xeksher-Olin konsepsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo‘yicha xalqaro savdo - ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik darajasidan notekislik, texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari tenglashadi. D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson hamda V.Stolperlar tomonidan to‘ldirilgan savdo konsepsiyasiga nafaqat mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro foydali savdoni yo‘lga qo‘yish, balki mamlakatlar rivojlanishi o‘rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi 10 Shuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy ustunlik nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan kimmat turadigan mamlakatlarda ilg‘or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot ishlab chiqarish baribir daromadli bo‘ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, mehnattalab sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori bo‘lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So‘ngra, bu texnologiyani o‘zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab chiqarish ishchi kuchi arzon bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko‘cha boshladi. Buning natijasida G‘arb ilmiy- texnikaviy omil tufayli o‘zi ega bo‘lgan nisbiy ustunlikni qullay boshladi. M. Porterga o‘z tadqiqotlari natijasida mamlakat tarmoqlari va firmalarining raqobat ustunligini belgilovchi omillarni ikki guruhga bo‘ladi: 1. Asosiy omillar: -zarur sifatga ega va etarlicha miqdordagi ishlab chiqarish omillarinig mavjud bo‘lishi; -mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga bo‘lgan talabning xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari; -mamlakatda ushbu tarmoqqa yo‘ldosh va uni ta’minlab turuvchi, jahon bozorida raqobatbardosh bo‘lgan tarmoqlarning mavjudligi; -firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat xarakteri 2. Qo‘shimcha omillar: -tasodifiy hodisalar; -tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha hukumat faoliyati. Mahsulot eksport qiluvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash, mamlakat ichida qulay biznes muhitini yaratish, ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini rivojlantirish, bojxona bojlarining pasaytirilishi, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar berish, boshqa xalqaro shartnomalar tuzish orqali milliy korxonalarning chet mamlakatlardagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish kabi tadbirlar ularning raqobat ustunliklarini oshirishga xizmat qiladi. 11 O‘zbekistonda 2018 yilda ichki iqtisodiy shart-sharoitlar milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmlarining o‘sishini qo‘llab-quvvatlovchi xarakterga ega bo‘lgan bo‘lsa, tashqi shart-sharoitlar birmuncha noqulay shakllandi. Xalqaro valyuta jamg‘armasining 2019 yil yanvar oyida e’lon qilgan jahon iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari bo‘yicha qayta ko‘rib chiqilgan hisob- kitoblariga ko‘ra, 2018 yil yakuni bo‘yicha jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’ati 3,7 foizni tashkil qilgan holda, 2017 yildagi ko‘rsatkichga (3,8 foiz) nisbatan 0,1 foiz bandga sekinlashgan. Iqtisodiy o‘sish sur’atining pasayishiga asosan: AQSh va Xitoy o‘rtasidagi savdo munosabatlarida tanglikning yuzaga kelishi hamda ularning tashqi savdo siyosatlaridagi noaniqliklarning saqlanib qolinishi; Xitoyda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining sekinlashishi natijasida jahon bozorida asosiy xom-ashyo tovarlariga talabning sust shakllanishi hisobiga ayrim xom-ashyo tovarlari narxlarining pasayishi; AQSh federal fond stavkalarining bir necha marta ko‘tarilishi natijasida rivojlanayotgan mamlakatlardan kapitalning chiqib ketishining kuchayishi va oqibatda, aksariyat davlatlarda pul-kredit siyosatining qat’iylashtirilishi sabab bo‘ldi. Bu holat, o‘z navbatida, xalqaro miqyosda sanoat ishlab chiqarish o‘sish sur’atlarining sekinlashishiga, xalqaro savdo hajmlari o‘sishining sustlashishiga hamda jahon bozorlarida xom-ashyo narxlarining pasayishi natijasida ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlar eksport daromadining qisqarishiga olib keldi. Xususan, 2018 yilda O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari hisoblangan aksariyat davlatlarda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining 2017 yilga nisbatan sekinlashganligi O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmatlarga tashqi talabni susaytirib, eksport hajmining oshishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2018 yilda O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari hisoblangan davlatlardan Xitoyda AQSh bilan "savdo 226 urushlari"ning kuchayishi va jahon miqyosida iqtisodiy faollikning nisbatan susayishi natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlari 6,9 foizdan 6,6 foizgacha pasaygan. 12 Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra hisobot yilida iqtisodiy o‘sish sur’ati Turkiyada 7,4 foizdan 3,5 foizgacha va Qirg‘izistonda 4,5 foizda 3,5 foizgacha sekinlashgan. Qozog‘istonda esa iqtisodiy o‘sish sur’ati 2017 yil darajasida (4,1 foiz) saqlanib qolgan. Shu bilan birga, 2018 yilda jahon bozorida neft narxining ko‘tarilishi, yirik neft-gaz loyihalari va qurilish ishlari hajmining oshishi hisobiga Rossiyada iqtisodiy o‘sish sur’ati 1,5 foizdan 1,8 foizgacha tezlashdi. 2018 yilda O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari hisoblangan davlatlar milliy valyutalarining sezilarli darajada qadrsizlanishi ham tashqi iqtisodiy shart- sharoitlarning noqulay shaklanishiga o‘z ta’sirini o‘tqazdi. Xususan, Xitoy yuani 2018 yil davomida AQSh dollariga nisbatan 6,5 foizga qadrsizlangan bo‘lsa, Rossiya rubli 19 foizga hamda ushbu davlat iqtisodiyotiga bog‘liqlik darajasi yuqori bo‘lgan Qozog‘iston tengesi 14 foizga qadrsizlandi. Turk lirasi esa 2018 yilda Turkiyada kuzatilgan siyosiy-iqtisodiy nobarqarorlik va valyuta bozoridagi nomutanosibliklar natijasida hisobot yili davomida AQSh dollariga nisbatan 43 foizga qadrsizlandi. Hamkor mamlakatlar milliy valyutalarining sezilarli qadrsizlanishi O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini pasaytirib, eksport hajmining o‘sishiga ma’lum darajada salbiy ta’sir o‘tkazdi. Shuningdek, 2018 yilda jahon bozorlarida O‘zbekistonning asosiy eksport mahsulotlari qatoriga kiruvchi qimmatbaho va rangli metallar hamda xom-ashyo tovarlari bo‘yicha narxlar kon’yunkturasining noqulay shakllanganligi ham mamlakat eksport daromadlarini pasaytiruvchi omillardan biri bo‘ldi. Bunda, 2018 yilning I choragi davomida jahon bozorlarida hom- ashyo mahsulotlari narxlarining oshishi kuzatilgan bo‘lsa, keyingi davrlarda narxlar asosan pasayish tendensiyasiga ega bo‘ldi. 2018 yil mobaynida jahon bozorlarida oltin narxining 6 foizga arzonlashishi kuzatilgan bo‘lib, ushbu holat asosan AQSh Federal zaxiralar tizimi tomonidan foiz stavkasining 2018 yilning mart, iyul, sentabr va dekabr oylarida ketma-ket to‘rt 13 marta oshirilishi, AQSh dollaridagi aktivlar jozibadorligining oshishi hamda oltinga investitsion aktiv sifatidagi talabning pasayishi bilan izohlanadi. Rangli metallarning eng yirik importyori hisoblangan Xitoyda iqtisodiy o‘sish sur’atining sekinlashishi jahon bozorida mis va ruhga bo‘lgan talabning kamayishiga va shu orqali mazkur metallar narxlarining, mos ravishda, 14 foizga va 24 foizga pasayishiga olib keldi. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari. Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita va bilvosita aralashuvi jarayoni eksport va import hajmi va tarkibiga ta’sir ko‘rsatish orqali ichki bandlilikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishga erishish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, to‘lov balansini yaxshilash hamda valuta kursini tartibga solish maqsadlarini ko‘zda tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan bunday tadbirlar savdo siyosati deb yuritiladi. Savdo siyosati - budjet-soliq siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valuta nazorati va import yoki eksportni to‘g‘ridan- to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan nisbatan mustaqil yo‘nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi. Shuning uchun ham ko‘pgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajani yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati foydaliroq, chunki, tashqi savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga ko‘proq imkoniyat yaratadi, deb hisoblashadi. Garchand, erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo‘lishi mumkin bo‘lsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtai nazaridan erkin savdo hamma vaqt ham foydali bo‘lavermaydi. Tashqi savdoni cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g‘aznasini to‘ldirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki 14 rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan foydalaniladi. Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat budjetini to‘ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko‘p bo‘lgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro‘yxati bojxona tariflari deb ataladi. Bojxona tariflarini ishlab chiqarish, tabiiy farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosi), qayta ishlash darajasiga (xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor buyumlar) ko‘ra, taqsimlangan mahsulotlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan mahsulot sarxillovchilar (klassifikatorlari) asosida qurilgan. Importga ta’riflar va ularning ishlab chiqaruvchilarga hamda iste’molchilarga ta’siri Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Importga tariflarning maxsus va advalar turlari o‘zaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan o‘rnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro. Advalar bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%. Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo‘lib, buni biz quyidagi grafik vositasida ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, 15 ichki talab hajmi esa D1 teng bo‘lgan. Talab va taklif o‘rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo‘lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o‘rnatilgan bo‘lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo‘lgani va importga cheklovlar yo‘qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko‘tariladi. Natijada: Import qilinadigan tovarning ichki bahosi = Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi). 17.1- rasm. Import tariflari kiritilishi natijalari Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo‘qotishlarga duch keladilar. Bu yo‘qotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko‘rsatilgan. Baholarning ko‘tarilishi ilgari raqobatbardosh bo‘lmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda ko‘rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish 16 hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo‘qotishga duch keladilar. Ammo, bu yo‘qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o‘sgan foydasiga aylanadi. Baholarning o‘sishi oqibatida iste’molchilar ko‘rilayotgan tovar iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yo‘qotish grafikda d soha bilan ko‘rsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan so‘ngi import hajmi bo‘lib, shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yo‘qotish ro‘y beradi. Bu yo‘qotish grafikda c soha bilan belgilangan bo‘lib, u davlat budjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning yo‘qotishi davlatning foyda ko‘rishi bilan qoplanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yo‘naltiriladi. Iste’molchilarning o‘sgan to‘lovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo‘qotish b sohasi bilan belgilangan bo‘lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Demak, iste’molchilarning a sohadagi yo‘qotishlari ishlab chiqaruvchilar foydasining o‘sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari bo‘lishsa, ular yo‘qotishlarining bir qismi o‘sgan dividentlar sifatida qaytadi. «c» sohada davlat olgan daromadini transfert to‘lovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, budjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi ko‘rinishida 17.1-jadval Iste’molchilarning yo‘qotishlari Ishlab chiqaruvchilar foydasi Davlat daromadi Jamiyatning sof yo‘qotishi a + b+ c + d - a - c = b + a 17 iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo b va d sohalarda jamiyat sof yo‘qotishga duch keladi. Valuta kursi o‘zgarishi bu yo‘qotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yo‘qotish b va d sohalarning 80 foizini((16 / 20) x 100 = 80) tashkil etishini anglatadi. Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud bo‘lib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qo‘yilgan maqsadlar bilan asoslanadi. Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko‘ra import tariflari: • mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi; •mamlakatda bandlilik darajasi o‘sishini ta’minlaydi va yalpi talabni rag‘batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o‘sadi va joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lov balansi xolati yaxshilanadi; •milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur; •davlat budjeti daromadlarini to‘ldirish manbai bo‘lib xizmat qiladi; •milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko‘rinishidagi chet el raqobatidan himoya qiladi; •iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg‘or siljishlar rag‘batlantiriladi va h.k. Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida ko‘pgina davlatlar o‘z ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida proteksionizm siyosatini qo‘llaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda ishsizlik xavfini tug‘diradi. Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O‘zbekistonda avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda ko‘rib 18 chiqamiz. Masalan, O‘zbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur bo‘ladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida o‘rnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng bo‘lsa, ya’ni bitta avtomobil uchun zarur bo‘lgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qo‘shilgan qiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil narxi 4000 dollarga o‘sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga oshirib 8750 dollarga etkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qo‘shilgan qiymat esa 2250 dollarga (4000 - 1750 = 2250) o‘sdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan so‘ng mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat 5250 dollarni (3000 + 2250 = 5250) tashkil etdi. Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz. Ep = (Ya - VA) / Ya. Bu yerda: Ep - sohaning tarif bilan haqiqiy himoyalanganlik darajasi; Ya - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi qo‘shilgan qiymat; VA - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qo‘shilgan qiymat. ER = ((3000 + 2250) - 3000) / 3000 = 2250 / 3000 = 0,75 yoki 75% Bu shuni bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga 25% tarifni joriy qilib, davlat milliy avtomobisozlikni haqiqatda 75% tarifli himoyalanganligini ta’minlaydi. Proteksianizm siyosatining muhim tamoyili ham shundaki, davlat tayyor mahsulotlarga bojni ko‘tarish va yarim tayyor mahsulotlarga esa uning miqdorini pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy himoyalanganligini yanada oshiradi. Agar mamlakatlar bojxona ittifoqiga birlashsalar, unda bojxona tarifi, barcha ishtirokchi mamlakatlar uchun ularning savdo munosabatlarida yagona bo‘lib qoladi. Bojxona tariflari miqdori alohida mamlakatlar iqtisodiyotida va jahon xo‘jaligida yuz berayotgan jarayonlar ta’sirida yuzaga keladi. Jahonda importga bojxona bojlarining pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda va u ikki tomonlama hamda ko‘p tomonlama muzokaralar asosida mamlakatlar tomonidan rag‘batlantiriladi va 19 nazorat qilinadi. Bojxona bojlarini joriy qilishni qo‘llovchi fikrlarga aksincha bo‘lgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab o‘tilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yo‘qotishlar hisobiga ham erishsa bo‘ladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha o‘sishini ta’minlasa (17.2 - rasm), ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi. Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Pd, jahon narxlari Pw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan bo‘lur edi. Mamlakat farovonligidagi mutlaq yo‘qotish esa b sohasidangina iborat bo‘ladi. Ayni paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin bo‘ladi. 20 17.2- rasm. Ishlab chiqaruvchilar subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari Subsidiyalarni joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat muhiti yo‘qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qo‘llaniladi. Ushbu siyosatlarni qo‘llashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq farovonligini oshirishdan iborat. Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. Litsenziyalash - bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya operatsiyalarini Pd=P ^ P Sub si diva. SO SI D1 DO ^ ^ Sub si diva joriy qilgandan keyingi import Tarif joriy qilgandan keyingi \/ import * Q 21 o‘tkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. O‘zbekistonda litsenziyalar faqat davlat ro‘yxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish taqiqlangan. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi iqtisodiy taqchillik o‘sishining to‘xtash hamda savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar yordamida joylashtiriladi. 1. Ochiq auksion - davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan ishlab chiqaruvchilarga berishi. 2. Afzal ko‘rish tizimi - davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab chiqarish hajmi jihatdan yirik bo‘lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart va talablarsiz beradi. 3. Xarajat usuli - davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga va resurslarga ega bo‘lgan firma va kompaniyalarga beradi. Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va imortiga litsenziyalar berish huquqiga O‘zbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sog‘liqni saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. Moliya operatsiyalarini o‘tkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan o‘z va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarisida chet el valutasi bilan opreatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko‘rsatish huquqini beradi. Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi bo‘yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini 23 belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to‘lov balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda o‘zaro kelishuvga erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda kvotalash xalq iste’moli mollarini va strategik xom ashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qo‘llanilmoqda. Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini tartibga solishda ham qo‘llaniladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatadi. Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko‘proq qo‘llanilishiga ikkita sabab bor: 1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni qaratishga majbur bo‘ladi. 2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni qo‘llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish osonroqdir. Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko‘proq mos keladi. Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko‘riladigan farovonlikdagi yo‘qotishlar ikki holatda katta bo‘ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukumronligi darajasini oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash Ko‘pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag‘batlantirish tadbiri sifatida ko‘pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo‘llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat budjetidan imtiyozli kreditlar berish ko‘zda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo‘llaniladi. Bularga: 24 - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida tekin axborot etkazib berish; - firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo‘qqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat budjeti yo‘qotishga uchraydi, importyor davlat budjeti esa qo‘shimcha daromad ko‘radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash ko‘rinishlaridan biridir. Dempinga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qo‘llanilib, o‘zida qo‘shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar bo‘yicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga o‘rnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so‘ng chiqaradi hamda uning miqdorini va to‘lash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar o‘z valuta resurslarini to‘ldirish maqsadida jahon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko‘paytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qo‘llanilmoqda. Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritishishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol o‘sadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarda yo‘qotishga duch bo‘ladilar. Tanqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega bo‘ladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi bo‘lib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat. Bu yerda «ixtiyoriy so‘zi» shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida o‘z hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega: 1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar. 2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin. Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor ko‘rgan yo‘qotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi. Savdo siyosatini amalga oshirishning ko‘rib o‘tilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo‘lishi bu jarayonining qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosatining xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosati iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga erishish, inflatsiya sur’ati va ishsizlik darajasilarining me’yor darajasida bo‘lishini ta’minlash, valuta zahiralarini ko‘paytirish, milliy valuta almashinuv kursining mo‘tadil devalvatsiyasi va to‘lov balansining barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratilgan. Tayyor raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar etkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirish vazifasini amalga oshirish eksport hajmini barqaror o‘stirish, tashqi bozordagi o‘zgarishlar ta’sirida uning hajmi keskin kamayishi xavfini bartaraf etish imkonini beradi. 241 O‘tgan yillar mobaynida eksport qiluvchi korxonalarni qo‘llab- quvvatlash borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini yuksaltirish, tashqi savdo tarkibida ijobiy siljishlarga erishish, uning hajmini barqaror o‘stirish imkonini bermoqda. Keyingi yillarda eksportni rag‘batlantirish uchun so‘mning AQSH dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko‘rilishi va mahalliylashtirish dasturining izchil amalga oshirilishi natijasida respublikamiz to‘lov balansining, xususan, tashqi savdo balansining barqarorligi saqlab qolindi. 17.3- rasmda respublikamiz tashqi iqtisodiy savdo balansi (eksport- import) ijobiy saldoga ega boTganligini ko‘rishimiz mumkin. 2018 yil yanvar-dekabr oylari yakunlariga kora, respublikada tashqi savdo aylanmasi 33 815,3 mln.AQSH dollarini tashkil etib, otgan yilning shu davriga nisbatan 27,3 %ga o'sdi. shu jumladan, eksport hajmi 14 257,9 mln. AQSH dollarga (osish surati 13,6 %) va import hajmi 19 557,4 mln. AQSH dollariga (osish surati 39,6 %) yetdi. Tashqi savdo saldosi minus 5 299,5 mln. AQSH dollarini tashkil qildi. 17.3-rasm. O‘zbekistonning tashqi savdo ko‘rsatkichlari dinamikasi, mln.doll.99 50 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari 28 Songgi yillarda hukumatimiz tomonidan sanoat tuzilmasini diversifikatsiya qilishni, eksportni qollab-quvvatlash, import o rnini bosuvchi tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada oshirilishi natijasida eksport tarkibida sezilarli ozgarishga erishildi. Ko‘rilayotgan davrlarda mamlakatimiz eksport hajmi import hajmiga nibatan ko‘p bo‘lgan. SHuningdek, eksport va importning YAIM dagi ulushlari 2004 yildan boshlab pasayish tendensiyasiga ega bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Ayniqsa bu ko‘rsatkich 2015 yilga kelib juda past ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. Jahon bozorida paxta tolasi, mis va oltinning narxlari tushib ketishi yuzaga kelgan vaziyatning asosiy sababidir. Eksportning YAIM dagi ulushi kamayganligi eksport hajmining absolyut miqdori kamayganligini bildirmaydi. Bu holatda YAIM ning o‘sish sur’atlari eksport hajmining o‘sish sur’atidan katta bo‘lganligi sababli YAIM dagi eksportning ulushi kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. 1-jadval O‘zbekistonning 2000 - 2018 yillardagi eksport - import operatsiyalari dinamikasi100 Yillar YaI M mlrd. dolla r Eksport mln.dolla r Import mln.dolla r Eksport — import saldosi mln.dolla r Eksportnin g YaIM dagi ulushi, foizda Importnin g YaIM dagi ulushi, foizda 2000 13,8 3264,7 2947,4 317,3 23,6 21,3 2001 11,62 3170,4 3136,9 33,5 27,3 27 2002 9,65 2988,4 2712 276,4 31 28,1 2003 10,13 3725 2964,2 760,8 36,8 29,3 2004 11,01 4853 3816 1037 44,1 34,7 2005 13,06 5408,8 4091,3 1317,5 41,4 31,3 2006 16,72 6389,8 4781,6 1608,2 38,2 28,6 2007 22,31 8991,5 6728,1 2263,4 40,3 30,2 13 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 29 Iqtisodiyotimiz tarkibidagi chuqur o‘zgarishlar mamlakatimiz eksport salohiyatini mustahkamlash, eksport hajmini barqaror oshirish va uning tarkibida ijobiy o‘zgarishlarga erishishda eng muhim omilga aylandi. Eksportning o‘sishi iqtisodiy o‘sish sur’ati tezlashuvining asosiy omillaridan biriga aylandi. Eksportning o‘sishiga ham ichki omillar, ham tashqi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Eksportning o‘sishini rag‘batlantiruvchi asosiy omillar, milliy valyutaning konvertatsiyalanishiga erishish, mahalliy tovarlarni eksportga chiqarishni qo‘llab- quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshirish, shuningdek, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar bo‘ldi. Eksport siyosatini bosqichma-bosqich xomashyo eksportidan yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar eksportiga yo‘naltirish sanoatning texnologik darajasi va uning tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish asosida amalga oshirildi. Ichki sanoatning rivojlanishi bilan bir paytda ayniqsa, xomashyo bilan bog‘liq bo‘lmagan tarmoqlarda eksportchilarni rag‘batlantirish bo‘yicha chora- tadbirlar bilan uyg‘unlikda proteksionizmni asta-sekinlik bilan qisqartirish o‘tkazildi. Savdo siyosati umuman iqtisodiyotning ko‘proq ochiqligiga yo‘naltirildi. 2-jadval 2008 28,61 11493,3 9704 1789,3 40,2 33,9 2009 32,81 11771,3 9438,3 2333 35,9 28,8 2010 38,98 13023,4 9175,8 3847,6 33,4 23,5 2011 45,3 15021,3 11344,6 3676,7 33,1 25 2012 51,17 13599,6 12816,5 783,1 26,6 25 2013 57,7 14322,7 13946,9 375,8 24,8 24,1 2014 63,1 13545,7 13984,3 -438,6 21,5 22,2 2015 66,9 12507,6 12416,6 91,0 18,7 18,6 2016 67,1 12094,6 12137,6 -43,0 18,2 18,1 2017 48,7 12553,7 14012,4 -1458,7 25,9 28,7 2018 49.7 14 257,9 19 557,4 -5 299,5 28,8 39,4 13 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi ma’lumotlari 30 Mustaqillik yillarida O‘zbekiston eksportining tarkibi sezilarli darajada o‘zgardi, eksport monokulturasi - paxtaga bog‘liqlikka barham berildi, uning ulushi 59,7 foizdan 1,6 foizgacha kamaydi, tashqi savdo O‘zbekiston Respublikasining eksport tarkibining yillar bo‘yicha dinamikasi, foizda101 Eksport tarkibi 1990 yil 2000 yil 2011 yil 201 2 yil 201 3 yil 201 4 yil 201 5 yil 201 6 yil 201 7 yil 201 8 yil Paxta tolasi 59,7 27,5 9,0 9,3 8,1 7,7 6,1 5,3 3,8 1,6 Oziq-ovqat Mahsul Otlari 3,9 5,4 13,2 6,4 10, 3 12, 4 10, 8 5,7 7,0 7,7 Kimyoviy mahsulotlar va ulardan tayyorlangan buyumlar 2,3 2,9 5,6 5,6 4,2 4,7 5,1 6,9 7,0 6,3 Yoqilg‘i va neft mahsulotlari 17,1 10,3 18,5 34, 6 24 23, 0 22, 1 14, 2 12, 8 18, 7 Qora va rangli metallar 4,6 6,6 7,4 7,8 6,7 7,2 6,8 5,9 7,3 8,2 Mashina va uskunalar 1,7 3,4 6,6 6,5 5,7 4,0 1,3 1,8 2,8 1,5 Xizmatlar 1,3 13,7 11,8 17, 3 20, 6 22, 4 25, 2 25, 8 19, 6 21, 2 Boshqalar 9,4 30,2 27,8 12, 5 20, 4 18, 6 22, 6 34, 4 39, 7 34, 8 50 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari 31 jug‘rofiyasi tubdan o‘zgardi, bu mamlakatimizning eksport salohiyatini mustahkamlash imkonini berdi. 2018 yil yanvar-dekabr oylarida eksport hajmi 14 257,9 mln. AQSH dollarga (osish surati 13,6 %) teng boldi. Eksport tarkibida tovarlar 78,7 % ulushga ega, bular asosan energiya manbaalari va neft mahsulotlari (18,7 %), oziq-ovqat mahsulotlari (7,7 %), shuningdek, qora va rangli metallar (oltinni hisobga olmaganda 8,2 %) guruhlari hissasiga tog ri kelmoqda. Eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlarni rivojlantirish asosida, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, kimyo, neft-kimyo va neft-gaz sanoati, elektronika va sayyohlik kabi sohalarda yangi kompaniyalarning paydo bo‘lishi rag‘batlantirildi. Keyingi yillarda mamlakat importining tuzilmasi investitsiyaviy bo‘lib qolaverdi, ya’ni olib kelinayotgan mahsulotlarda iqtisodiyott tarmoqlarini modernizatsiya qilish dasturlarini amalga oshirish uchun mashina va uskunalar, xomashyo, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan materiallar, ehtiyot qismlar va butlovchi qismlar, neft mahsulotlari ustunlik qilishi davom etmoqda. Umuman, 2000-2018 yillarda tashqi savdoni rivojlantirish ko‘rsatkichlari yanada yaxshilandi. Eksport va importning tovarlar bo‘yicha tarkibida sifat o‘zgarishlari davom etdi. Yuqori qo‘shilgan qiymatga ega bo‘lgan tovarlarni eksport qilishning yanada o‘sishi, import tarkibining yanada optimallashuvi kuzatildi. Respublikamiz eksporti va importining tovar va geografik tarkibini takomillashtirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish bir qator vazifalarning amalga oshirilishini taqozo etadi. Qisqacha xulosalar Xalqaro savdo ikki muhim ob’ektiv sabab - tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o‘rtasida bir tekis taqsimlanmaganligi hamda mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlarining bir xil rivojlanmaganligiga ko‘rapaydobo‘lgan. Xalqaro savdo nazariyasining klassik ko‘rinishlari A. Smitning «Mutloq ustunlik» va D. Rikardoning «Nisbiy ustunlik» nazariyalaridir. D.Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi mutlaq ustunlikka ega bo‘lmagan mamlakatlar ham tashqi savdodan foyda ko‘rishi mumkinligini asoslab beradi. Xeksher-Olinning neoklassik konsepsiyasi «Nisbiy ustunlik» nazariyasini omillar bilan ta’minlanganlik nuqtai nazaridan izohlab berdi.Savdo siyosati - budjet soliq siyosatining, tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valuta nazorati va import yoki eksportni to‘g‘ridan- to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan, nisbatan mustaqil yo‘nalishdir.Tashqi savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul importga tarif belgilash bo‘lib, buning natijasida ichki baholarning o‘sishi kuzatiladi. Importga tariflarni joriy qilishdan iste’molchilar ko‘rgan zarar ishlab chiqaruvchilar va davlat ko‘rgan foydadan katta bo‘ladi. Importga tariflarni joriy qilishdan ko‘riladigan foyda va zararlar nisbati munozarali masaladir. Ammo import tariflari ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish, to‘lov balansini tartibga solish mahsadlarida keng qo‘llaniladi.Ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish usuli ham qo‘llaniladi.Eksportga subsidiyalar valuta tushumini ko‘paytirish, ortiqcha mahsulotdan qutulish, tashqi bozorni egallash uchun qo‘llaniladi. Eksport subsidiyalarini qo‘llash dempingga olib kelmasligi kerak, chunki demping xalqaro savdo qoidalariga ko‘ra ta’qiqlangan.Tashqi iqtisodiy faoliyatni litsenziyalash va kvotalar o‘rnatish xalqaro savdoni tartibga solishning bevosita usullaridir. Xalqaro savdo siyosati vositalari va tadbirlari mamlakat iqtisodiyoti holatidan kelib chiqib echilayotgan vazifalarga muvofiq tanlanadi. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Savdo siyosatining mohiyati va maqsadlarini tushuntirib bering. 2. Importga tariflarning kiritilishidan iqtisodiy natijalariga izoh bering. 3. Importni yoqlovchi va unga qarshi bo‘lgan fikrlarni taqqoslab bering. fikrlarga izoh bering. 33 4. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalarning importga tariflardan afzalligi va kamchiliklari nimada ? 5. Import kvotalarini kiritilishining iqtisodiy oqibatlari nimalarda ko‘rinadi? 6. Litsenziyalarni taqsimllash usullariga qiyosiy tavsif bering. 7. Eksportni subsidiyalash usullari mohiyatini tushuntirib bering. tushuntirib bering. 8. Eksportni ixtiyoriy cheklash qachon qo‘llaniladi, va uning oqibatlari qanday? 9. Savdoni cheklash tadbirlarining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siriga izoh bering 34