XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida Rossiyada g’oyaviy, siyosiy va mafkuraviy kurashlar REJA 1. XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida Rossiyada ijtimoiy siyosiy ahvol. 2. Rossiyaga sotsialistik ruhdagi mafkuraviy oqimlarning kirib kelishi. 3. Liberal yo’nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari 4. Narodniklar va ularning qarashlari Rossiya siyosiy–huquqiy va mafkuraviy ta’limoti tarixi va madaniyati o’zining xususiyati va an’analariga egadir. Ular bir qancha omillar tasirida shakllandi. Bu omillar orasida Rossiyaning jug’rofiy-siyosiy holati, uning Sharq bilan Farb o’rtasida joylashganligi, katta hududiy makonga egaligi va iqlimiy sharoitlari, aholi tarkibining xilma-xilligi, xo’jalik faoliyati, ijtimoiy-madaniy turmushi, an’analari va e’tiqodlarini eslatib o’tish kifoyadir. Rossiya bu davrda agrar mamlakat bo’lib, asosiy ishlab chiqarish qishloq xo’jaligi bilan bog’liq edi. Krepostnoy huquq bekor qilingani bilan u hamon hukmron tizim bo’lib kelayotgan edi. Sanoat ham rivojlana borib, yangi sinf - ishchilar sinfini paydo qildi. Biroq bu sinf asosan ko’pchilikni tashkil etmas edi. Slovyanofillar Rossiya o’ziga xos rivojlanish yo’liga egadir va shu yo’ldan borishi zarur, deb chiqdilar. Bularning yirik namoyondalari A.S.Xomyakov, I.V. Krievskiy, Yu.F.Samarin, I.S.Aksakov va boshqalar. Rossiya o’zining patrialhal dehqon obhinasi, ijtimoiy va ma’naviy psixologik an’analari bilan Evropadan ajralib turadi, bu milliy xususiyatni saqlash va rivojlantirish zarur deb biladilar. Slavyanofillar Farbning iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tajribasini o’rganish va joriy qilish ijtimoiy va davlat tizimida ijobat islohatlar o’tkazishga mutlaqo qarshi chiqdilar. Ular mustabid monarx hokimiyati tarafdori edilar. Farbchilar oqimining namoyondalari A.I.Gertsen, T.N.Granovskiy, Yu.P Ogarev, V.P.Botkin va boshqalar Rossiyada ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar o’tkazish zarurligini, Farbiy Evropa mamlkatlari erishgan yutuqlarning o’zlashtirish va ularga amal qilish g’oyalarini targ’ib qildilar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus siyosiy va huquqiy fikrida liberalizm g’oyalari rivoj topa boshladi. Liberal yo’nalish vakillari Rossiya va Farbiy Evropa davlatlarining rivojlanish yo’llari birdir, degan g’oyani asosladilar. Ular mustabid monarxiyani konstitutsion monarxiya bilan almashtirishga qaratilgan islohatlarni amalga oshirishni talab qilib chidilar. Bu talablarning asoslashda ular tabiiy huquq nazariyasiga, Kant va Gegelning huquq falsafasiga murojat qildilar. Bu yo’nalish namoyondalari B.N.Chicherin, P.I.Novgorodtsev, I.A.Il’in, K.D.Kavelin, S.A.Muromtsev, M.M.Kovalevskiy va boshqalar. B.N.Chicherin (1828-1904) qalamiga mansub asarlar orasida "Xuquq falsafasi" va 5 jildlik "Siyosiy ta’limotlar tarixi" alohida o’rin olgan. B.N.Chicherin ta’limotiga ko’ra, inson o’z tabiati bilan eng sezgir va o’z qadr- qimmatini onglashga qodir mavjudotdir. Uni oddiy qurolga aylantirish mumkin emas. Kishilik jamiyatlarining barchasini harakatlanuvchi kuchi mana shu ongdir. Huquq g’oyasi mana shu ongdan kelib chiqadi va borgan sari kengayib ongda hukumronlik qila boshlaydi. Biroq odam jamiyatda yashaydi va uzluksiz o’z erki doirasini kengaytirishga intiluvchi boshqa odamlar bilan to’qnashadi. "Shundan, deydi Chicherin, ularning har biriga nima tegishliligini aniqlash va o’zaro tortishuvlarni bartaraf qilish uchun muayyan qoidalar o’rnatish zarurati paydo bo’ladi. Huquq kishilik jamoasining ilk bosqichlarida mana shunday paydo bo’ladi va o’sish, murakkablashish natijasida eng yuqori bosqich tomon rivojlanadi. Huquq bu erkinlikni umumiy qonun ostida o’zaro cheklovchi, barcha kishilik jamiyatlarining ajralmas belgisidir". Shunday qilib Chicherin huquqning paydo bo’lishi va yashash sabalarini jamiyatda mavjud ikki qarama-qarshi elementdadir deb ko’rsatadi: Erkdan iborat shaxsning ruxiy tabiati va erkinlikni cheklovchi qonunda ifodasini topgan ijtimoiy omil. Bularning o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish asosiy masaladir. B.N.Chicherin huquq falsafasining ahamiyati va rolini ko’rsatishga urindi. Uning fikricha, huquqning falsafiy asoslari amaliyot uchun ko’rgazma vazifasini o’taydi, chunki "huquq sohasi ijobiy qonunchilik bilangina cheklanmaydi". Amaldagi qonunlar odamlar ehtiyoji va qarashlarining o’zgarishi bilan o’zgarib boradi va inson irodasi bilan yaratilganligi uchun yaxshi va yomon bo’lishi mumkin. Ularni odamlar baholaydilar. Qonun chiqaruvchining o’zi ham qonunlarga baho beradi. Qonun chiqaruvchi o’zining ko’rgazmalariga itoat qilishi shart bo’lgan odamlarning huquq va majburiyatlarini belgilashda nimaga asoslanishi kerak? U bunday ko’rgazmani amaldagi huquqning o’zidan ololmaydi, chunki uning o’zini baholash va o’zgartirish kerak. Buning uchun boshqa yuqori darajadagi tasavvur va tushunchalar kerak bo’ladi. Qonun chiqaruvchi hayotiy tajriba ko’rgazmalari bilan ham kifoyalana olmaydi, chunki ular bir-biriga qarama-qarshi tushunishni talab qiladigan har xil element, manfaat va talablardan iboratdir. Amaldagi qonunlarning nisbiy kuchi va qadr-qimmatini aniqlash uchun umumiy tarozi va o’lchov, ya’ni yo’l ko’rsatuvchi qo’llanma bo’lishi kerak. Bu vazifani faqat falsafa bajara oladi. Odamlarning huquq va majburiyatlarini qonunda aqilga muvofiq belgilash uchun huquq nima, uning man’bai qaerda va undan qanday talablar kelib chiqadi, kabi masalalarni bilish kerak. Bu muammolar inson shaxsi bilan uzviy bog’liq. Buning aniqlash inson tabiati, uning xususiyatlari va hayotiy maqsadlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Bu masalalarning barchasi huquq falsafasi doirasiga kiradi, deydi Chicherin. U Gegel huquq falsafasiga asoslanadi. Shaxs va jamiyat masalalarini taxlil qilishda B.N.Chicherin o’zining individualizm kontseptsiyasini bayon qiladi. Insonning aql-zakovatli mavjudod ekanligi erkin irodada namoyon bo’ladi. Mana shu tufayli inson shaxs sifatida tan olinadi va unga huquqlar beriladi. Shaxs barcha ijtimoiy munosabatlarning ildizi va belgilovchi asosidir. Qonunning erkinlikka nisbatan munosabati ikii xil bulishi mumkin: majbur qilish (davlat qonunini) va ixtiyoriy (ahloqiy qonun). Birinchisi tashqi erkinlik doirasidan tashkil topgan tashqi harakatlarga taaluqli, shulargina majbur qilinishga mansubdir; ikkinchisi ichki erkinlikdan chiqadigan intilishlarga murojat qiladi. Birinchisidan huquq paydo bo’ladi, ikkinchisi ahloq ma’nbaini tashkil qiladi. Chicherin huquqning sub’ektiv huquq va ob’ektiv huquq ma’noda tushunish lozim deydi. Sub’ektiv huquq bu ahloqiy imkoniyat, boshqacha aytilsa, qonun doirasida erkin harakat qilish imkoniyati. Ob’ektiv huquq erkinlikni belgilovchi qonunning o’zi. Bu ikki ma’noning birlashtirish natijasida huquqning umumiy tarifini beradi. "Huquq qonun bilan belgilangan erkinlikdir". B.G.Chicherin ijobiy huquq zaminida tabiiy huquq yotishi kerak degan g’oyani olg’a suradi. Tabiiy huquq inson aql-idrokidan kelib chiqadigan, majburiy bo’lmagan umumiy yuridik normalar tizimidir. Tabiiy huquqning adolat, tenglik va erkinlik kabi normalari ijobiy qonunlar uchun asosiy o’lchov va qo’llanma bo’lishi kerak, deydi Chicherin. B.G.Chicherin jamiyat tuzilishi haqida fikr yuritar ekan, 4 birlikni ajratadi: oila, fuqarolar ittifoqi (fuqarolar jamiyati, individlarning tashqi erkinlik sohasi), cherkov ittifoqi (ichki erkinlik va vijdon, insonning xudo bilan muloqatda bo’lishi va ahloqiy qonunning bajarilishi sohasi), davlat ijtimoiy ittifoqlar rivojining eng yuqori bosqichi. Chicherin fikriga ko’ra, davlat barcha ittifoqlar ichida eng ustivoridir. Lekin u boshqa ittifoqlar mustaqilligiga to’sqinlik qilmasligi kerak. Barcha ittfoqlar muassasaga emas, shaxsga, erkin odamlarga tayanadi. Ittifoqlarning maqsadi ham shundadir. "Shaxslar muassasalar uchun emas, mussasalar shaxslar uchun. Muassasalarning takomillashtirish ham shunga bog’liq". B.I.Chicherinning ta’limoti rus mustabid tuzumini isloh qilishga, konstitutsion monarxiyaning joriy qilish zarurligini asoslashga qaratilgan edi. B.N.Chicherin g’oyalari rus huquqiy fikr rivojida chuqur iz qoldirdi. Rossiya siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixida I.A.Ilin g’oyalari diqqatga sazovordir. I.A.Ilin (1883-1954) rus faylasufi va huquq nazariyotchisi, Moskva universiteti yuridik fakultetining professori. 1922 yil Rosiyadan surgun qilingan. Germaniya, Shvetsariyada yashagan. I.A.Ilin huquq muammolarini insoniyat tarixi va madaniyatining tarkibiy qismi sifatida tadqiq qiladi. Uning fikriga ko’ra har bir konkret odam maxsus dunyoqarashga ega. Huquqiy ong dunyoqarashning muhim tarkibiy qismidir. Ushbu dunyoda mendan boshqa odamlar ham borligini, shaxsiy hayotim boshqa odamlarga bo’lgan munosabatimga bog’liq ekanligini anglashdan kelib chiqadi. Huquq, qonun, odatning sub’ektiv-psixologik ildizi odamlarning to’g’ri va adolatli harakatlaridan tashqari chidab bo’lmaydigan yomon harakatlari ham borligini chuqur xis qilishdadir. Bu e’tiqod huquq va ahloq o’rtasidagi farqni bilmaydi, har qanday qonun va odatning asosini tashkil qiladi. Odamlarning ichki e’tiqodi "adolat" va "adolatsizlik", "qonuniylik", "qonunsizlik"ning mavjudligiga qat’iy ishonch hosil qilganligidadir. Bu ishonch “huquqiy xis”, "xaqlilik instinkti"da namoyon bo’ladi. Ular odamlarning o’zaro munosabatlariga qaratilgandir. Bu instinkt xisning mazmunini ochib berish, uni xissiyot holatidan bilim darajasiga o’tkazish-etuk tabiiy huquq ongiga asos solish demakdir. Shunday qilib, ob’ektiv mavjud tabiiy huquq onggi tabiiy huquqning predmetini tashkil qiladi. Bu huquqiy qonun uchun asosdir. Ularning majmui esa ijobiy huquqdir. Tabiiy va ijobiy huquq o’zaro munosabati huquqiy ongning real mazmunini belgilaydi. Tabiiy huquq ijtimoiy ongning maxsus shakli, inson ruxiyatining zarur elementi sifatida namoyon bo’ladi. Tabiiy huquq odam boshqa odamlarning huquq va erkinliklariga hurmat bilan munosabatda bo’lishini, busiz u jamiyatda yashashi mumkin emasligini nazarda tutadi. Odamzodga xos ob’ektiv nimadir borki, unga rioya qilish har bir odam uchun muqaddas burch hisoblanadi. Ijobiy huquq muayyan sharoitda amalga oshirilgan va shu sharoit bilan bog’liq huquqdir. U tabiiy huquqning ta’minlanishiga va o’zida saqlashga yoki uni cheklashga va buzishga qaratilgan bo’lishi mumkin. Uning tabiiy huquqqa mos kelishi yoki kelmasligiga qarab ijobiy huquqning progressiv yoki reaktsion ekanligini ajratish mumkin. Ijobiy huquq shunday sharoitda yaratiladiki, deydi Il’in, uning mazmuni tama’gir iroda, bexabarlik, noto’g’ri nazariya va bilmaslik ta’siri ostida qolishi mumkin. Shunga qaramasdan shu omillar ta’siri ostida huquq mazmuniga kirib qelgan chekinish va buzilishlar qanchalik katta va daxshatli bo’lmasin, bu huquq o’zining tabiatiga ko’ra tabiiy huquqning asosiy mag’zini o’zida saqlab qoladi, chunki u tabiiy huquqqa hizmat qilish uchun paydo bo’lgan. I.A.Ilin quyidagilarni ijobiy huquqning tashqi omillari deb ko’rsatadi: kuch va undan foydalanuvchi hokimiyat tizimlari, qonunlarning obrui, davlat organlarining qonun chiqarish faoliyati, jamiyatning muayyan tabaqalarining manfaatlari, qonunda ifodalangan yoki shunga intiluvchi iroda. Real huquq, deydi Il’in, doim tabiiy huquq bilan ijobiy huquq o’rtasidagi munosabat sifatida namoyon bo’ladi. Tabiiy huquq maqsadga erishish bo’lsa, ijobiy huquq maqsadni amalga oshirish vositasidir. Hech qanday qonun mutloq benuqson bo’lmaydi. Shuning uchun ham qonunning yaxshilash, takomillashtirishga qaratilgan ish to’xtovsiz olib boriladi. Tabiiy huquqning qonun yo’li bilan ta’minlashga intiluvchi huquqshunos ijtimoiy munosabatlarning doimiy islohatchisidir. Agar davlat va huquq muayyan guruhlarning tor manfaatlari yo’lida foydalanadigan bo’lsa, huquqshunosning harakatlari salbiy oqibatlarga olib keladi. Ijobiy huquq tabiiy huquq g’oyasini rasmiy, yuzaki bayon qilib o’z vazifasini bajarmagan holda ham huquq sifatida tan olinadi. Mana shunda huquqiy hayotning fojiaviy va kulgili tomonlari namoyon bo’ladi. Hunik va buzilgan huquqiy ong, mazmuni buzilganligiga qaramay huquqiy ong bo’lib qolmoqda. U huquq g’oyasiga murojat qilmoqda, lekin undan faqat andozasinigina olmoqda, undan o’z xoxishicha foydalanmoqda, hiyonat qilmoqda, uni nomunosib, buzuq mazmun bilan to’ldirmoqda. Nohaq huquq paydo bo’lmoqda, lekin u huquq deb ko’rsatilmoqda, oqibat natijada odamlar ongida huquq g’oyasi obro’sizlantirilmoqda, unga bo’lgan ishonch yo’qolmoqda. I.A.Il’in tabiiy huquq muammolari bilan birga huquq va ahloqning o’zaro munosabati, zo’rlik va uning ijtimoiy hayotdagi roli kabi huquq falsafasi muammolarini ham tadqiq qildi. O’ziga xos xususiyatlarga molik bulgan siyosiy karashlar katorida zo’ravonlikka karshi kuch ishlatmasdan siyosiy maksadlarga mumkinligi haqidagi ta’limot aloxida urin egallaydi. Bunday siyosiy karashlar ibtidosi kadimgi zamonlarga takalgan bo’lib, ularning biz yashab turgan davrga taallukli talkin etishi Moxandas Karamchand Gandi (1869-1948y) va L.N.Tolstoy (1828-1910y) tomonidan amalga oshirilgandir. Ular gandizm va tolstoychilik ta’limotlari sifatida keng tarkalgan edilar. Gandizm Xindiston xalqlari milliy ozodlik harakatining siyosiy mafkurasi bo’lib, ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsafiy karashlar sistemasini anglatadi, uning zaminida esa siyosiy birlik eng kudratli yaratuvchan siyosiy kuch ekanligi etadi, xalqlar milliy mustakilligiga tinch yul vositasida erishish g’oyasi bosh aqidani tashkil etadi. Gandi yaratgan va siyosiy e’tikod tarzida ommaviy qabul kilingan bu ta’limot “sat’yagraxa” (xakikat yulida matonat) nomi bilan juda keng tarkalgan bo’lib, asosan ikki kurinishda ifoda topgan: 1) mustamlakachi ma’muriyat bilan aslo xamkorlik kilmaslik 2) mustamlakachilar urnatgan tartib koidalarga aslo buysinmaslik Hamkorlik kilmaslik mustamlaka ma’muriyati tomonidan berilgan amal va unvonlardan voz kechishda, u ochgan ukuv yurtlarida ukishdan bosh tortishda, tinch namoyishlar utkazib turishda, fukarolik buysunmasligi esa mustamlaka xokimiyati joriy kilgan konun-farmoishlarni inkor etishda siyosiy ish tashlashlar utkazishlar barcha mexnat fukaroligini tuxtatib kuyishda soliklar tulashdan bosh tortishda va shu kabilarda namoyon bulishi kuzda tutilgan edi. Tolstoychilik uning asoschilari L.N.Tolstoyning “Tavba”, “Mening e’tikodim nimada” “Kreytser sonatasi” asarlarida bayon kilingan bo’lib, katta er egaligi va mirshablik davlat xokimiyati urnida ozod, teng huquqlik dexkonlar uyushmasini yaratish zarurligi goyasini ilgari suradi. Bu ta’limotning asosiy mazmunini jamiyat siyosiy xayotining tubdan uzgartirish uchun barcha odamlar o’rtasida shavkat munosabatlarni urnatish, zulmga karshi kuch ishlatmaslik diniy va ma’naviy axlokiy kamolot, soliklar tulashdan va xarbiy xizmatdan bosh tortish tashkil etadi. Tolstoychilik keng ommaga ta’sir kuchi ulkanligini faxmlagan chor Rossiyasining siyosiy xokimiyat idoralari ko’p xollarda cherkov fatvosi bilan uning tarafdorlarini kat’iy ta’kib etganlar va Sibirga katagon kilganlar. Xozirgi davr siyosatshunosligining umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarni ustivor darajada ulug’lash, inson huquqlarini muxofaza kilish, huquqiy davlat barpo kilish, davlat xokimiyatining zo’ravonlikka asoslangan barcha turlarini qoralash, siyosiy xilma xillikni oklash kabi ilmiy metodologik xulosalari va erishgan yutuklari insoniyat siyosiy tafakkurini yanada boyitishga uni barcha illatlarini halos etishga kushgan ulkan hissasidir: 1. Kadimgi Shark mamlakatlari, Yunonistondan va Rimdagi siyosiy karashlar, siyosat, davlat boshqarish masalalarini ishlab chikishda, jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy munosabatlarni ifodalashda muxim axamiyatga ega buladi 2. O’rta asrlar Sharq va G’arb mamlakatlari mutafakkirlari ijtimoiy-siyosiy fikrlari siyosatshunoslik fanida yangicha yunalishlar, nazariyalar hamda ta’limotlarni yaratishda muxim asos bo’ldi. 3. XX asr siyosatshunosligi siyosiy tizim, siyosiy xokimiyat, siyosiy sotsiologiya yangicha siyosiy okimlar, shakllanishi va rivojlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Rossiya XX asrga mustabid monarxiya davlati sifatida kirib keldi. Qonun chiqarish va ijro etish hokimiyatlar to’liq monarx qo’lida edi. Bu yo’lda birinchi qadamlar 1905 yil rus revolyutsiyasi ta’siri ostida qo’yildi. Monarx qonun chiqarishning tashkil qilish va amalga oshirish sohasida ayrim o’zgarishlar qilishga, fuqarolarning bir qator demokratik huquq va erkinliklarini tan olishga majbur bo’ldi. Davlat Dumasini joriy qilish orqali qonun chiqarish sohasida monarx hokimiyatini cheklashga qaratilgan tadbir alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Biroq hokimiyatning bo’linish printsipini va konstitutsion monarxiyani amalda joriy qilishga hali uzoq edi. Real hokimiyat asosan podishox qo’lida saqlanardi. Umuman olganda mamlakat oldida turgan asosiy muammolarni islohatlar orqali hal qilish imkoniyati yo’qotilgan edi. O’tkazilgan islohatlar o’z oldiga qo’ygan vazifalarni bajara olmadi. XX asr boshida Rossiyada inqilobiy vaziyat vujudga kelgan edi. Burjuaziyaning kuchsizligi, hal qilinishi kerak bo’lgan muammolarning fundamentalligi va keskinligi, jamiyatning qarama-qarshi toifalarga bo’linishi, yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o’rtasidagi antoganizmning keskinlashishi, aholini talaygina qismini qashshoqligi, urush oqibatlari, vayrongarchilik va ochlik, mamlkatda inqilobiy kuch va tashkilot-larning targ’ibotchilik ishi 1917 yil Fevral revolyutsiyasidan keyin paydo bo’lgan burjua demokratik tuzumini tugatilishiga olib keldi. Mamlakatda diktatorlik sotsialistik tuzum o’rnatildi. Rossiyada Aleksandr II podsholigi davrida siyosiy rejim o’zgara boshladi. Uning zamonasida liberal fikr yurituvchi kishilardan tashkil topgan «Yosh do’stlar» to’garagi vujudga kelgan edi. Oqibatda bu to’garak «E’lon qilinmagan komitet» deya atala boshlandi. Bu komitet a’zolarini, ularning qarashlari va faoliyatiga ko’ra, yuqori doiralarda «Yakobin shaykasi» deb atar edilar. Bu komitet bilan birgalikda Aleksandr II bir qator liberal qonunlar qabul qiladi.