XIX ASR YARMIDAGI RUS MUSIQA MADANIYATI Reja: 1. XIX asr yarmida Rossiyadagi siyosiy-ijtimoiy holat 2. Teatr musiqasi. 3. Evropa va rus romantizmi orasidagi farqlilik. 4. Rus romanslari lirikasining yuksalishi. 5. A.A. Alyabev hayoti va ijodi. 6. A.E. Varlamov hayoti va ijodi. 7. A.L. Gurilev hayoti va ijodi. 1- masalaning asosiy bayoni: 1. XIX asr yarmida Rossiyadagi siyosiy-ijtimoiy holat. XIX asr rus musiqa madaniyati tarixida har tomonlama “gullab-yashnash” va rivojlanish davri bo’ldi. Bu davr mobaynida rus xalqinig daho kompozitorlari M.I Glinka, A.S.Dargomo’jskiy, A.P.Borodin, M.P.Musorgskiy, N.A Rimskiy–Korsakov, M.A Balakirev, P.I.Chaykovskiy kabilar o’zlarinig jahon tarixida o’z o’rnini tutgan musiqali san’at durdona asarlarini yaratishdi. Rus klassika musiqa madaniyatining keyingi rivojlanish davrida A.K.Glazunov, A.K. Lyadov, S.I. Taneev, A.N Skryabin, S.V.Raxmaninov kabi kompozitorlar ijodining asosiy davri XX asrga kelib taqaladi. Rus musiqa madaniyatinig rivojlanishi va tan olinish jarayoni keskin va tez odimladi.Bir paytning o’zida bu ijodiy rivojlanish oqimi turli xil yo’nalishlarda va turli xil musiqali janrlarda yangi badiiy va musiqaning hali ochilmagan yangi qirralarini topish maqsadidagi izlanishlar va musiqali tanqid,estetik( biror kishining san’atga bo’lgan qarashlari) ifodaga ega bo’lgan musiqa asarlarini yaratish davri bo’ldi. XIX asr yarmidagi rus musiqa madaniyati yutuqlarida undan oldingi davrlardagi musiqa madaniyati va ijtimoiy-siyosiy holati ta’siri ifodalangan bo’lsada, baribir hayotning va ijtimoiy-siyosatning o’zgarib turishi yaratilayotgan asarlarda o’z ifodasini talqin etmay qolmaydi. Musiqa madaniyati, ya’ni yaratilayotgan asarlarda o’sha davrning ijtimoiy-siyosiy holati, ya’ni o’sha davrdagi Rossiya va janubiy Evropadagi ijtimoiy- siyosiy murakkab notinchliklar holati, hamda insoniyat ma’naviy dunyoqarashining o’zgaruvchanligi musiqiy asarlarda ya’ni opera,kantata musiqali drama, romans kabi musiqali shakllarda o’z ifodasini topadi. XVIII asr oxirlarida Frantsiyada bo’lib o’tgan frantsuz revolyutsiyasining tanazzulga uchraganidan so’ng, hokimiyat tepasida siyosatchi agressor Napoleon 1 Frantsiya imperatori deb e’lon qilindi. Napoleon Bonapartning siyosiy strategiyasi ko’plab Evropa xalqlarini iqtisodiy va ma’naviy tomondan qiyinchiliklarga olib keldi. Napoleonning Rossiyaga qilgan harbiy yurishi tanazzulga yuz tutdi.1812-yilda Rossiya zaminini butun rus xalqi himoya qildi. Bu urushdan so’ng Rossiyada ahvol yaxshilanmadi,dvoryan (katta mansabga ega bo’lgan amaldorlar) va krestyan( oddiy xalq) lar orasida noroziliklar kelib chiqa boshladi. Aynan mana shu munosabatlar dekabristlar qo’zg’oloni harakatiga sabab bo’ldi.1825- yilda dekabristlar hokimiyat tomonidan ayovsiz tor-mor qilindilar.Rus san’ati tarixida A.S. Pushkinning ijodiyoti mana shu dekabristlar qo’zg’oloni davriga to’g’ri keladi. Dekabristlar qo’zg’oloni arafasida Pushkin o’zining birinchi xalq realistik tragediyasi “Boris Godunov”asarini yaratadi. 2. Teatr musiqasi. Musiqa olamida ham o’ziga yarasha ildam keskin o’zgarishlar tus oldi. Teatr janrida ilk ertak-operalari yaratildi.” Knyaz-nevidimka”(Ko’rinmas knyaz) va ”Ilya – bogato’r»(Ilya bahodir), vatanparvarona opera “ Ivan Susanin”lar shular jumlasidandir. Rus musiqa san’atiga A.N Verstovskiy, A.A Alyabev. A.E Varlamov. A.L. Gurilev kabi kompozitorlar ulkan o’z hissalarini qo’shdilar. A.A Alyabevning yirik shakldagi kontsert uvertyurasi, 1 qismli simfoniyalari rus musiqa san’atida o’z ahamiyatini kasb etadi. A.L. Gurilev turli xil janr avtorlari sifatida ancha musiqa asarlarini yaratgan. 1820 –yillarda Mixail Ivanovich Glinka o’z ijodiyotini boshlaydi. Bu davr yillarini Glinka davri deb atasa ham bo’ladi.Glinka rus musiqa madaniyatini yangi rivojlanish pog’onasiga olib chiqdi. Glinka nafaqat rus klassika operasi va rus klassika romanslari yaratuvchisi sifatida, balki rus klassika simfonizmi asosiga ham o’z hissasini qo’shgan.Glinka ijodiyotining boshqalardan ajralib turishi uning dunyoga chuqur nazar bilan qarashi va o’z davriga chuqur aloqadorligi va o’z xalqiga muxabbat bilan qarashi bilandir. 1830- yillarga kelib rus musiqa olamida yangi ism Dargomo’jskiy kompozitori o’z ijodiyotini yuritadi. 3. Evropa va rus romantizmi orasidagi farqlilik. XIX asr boshlarida Rossiyada butun Evropa mamlakatlarini qiziqtirib qo’ygan yangi okim rivojlanishi ya’ni – Romantizm yo’nalishi paydo bo’ladi. Romantizm oqimida inson shaxsining erkinlikka, ozodlikka intilishi,insoniyatning bu hayotda iqtisodiy va ma’naviy tomondan barkamollikka etishishi ideologiyalari o’z aksini topgan. Romantizm yo’nalishida ijod qilgan kompozitorlar , yozuvchilar,shoirlar ya’ni romantiklar xalqni o’z hayotiga bo’lgan tarixiga , xalq qo’shiqlariga, afsona va milliy ma’naviy qadriyatlariga bo’lgan qiziqishga, muxabbatga undashgan. Romantizm davri Glinka, Alyabev ijodiyotining romanslarida, Verstovskiyning operalarida, Varlamovning jo’shqin lirikalarida biz oddiy xalqning yashash tarzi, turli xil qaxramonlar timsolini,insoniyatning ichki his-tuyg’ularini aks etilishini jonli ko’z o’ngimizda gavdalanishini his etamiz. Rus musiqa madaniyatida yozuvchi va shoir Aleksandr Sergeevich Pushkinning tutgan o’rni katta ahamiyatga ega.Glinkaning xalq- qaxramonlik tarixiy dramasi “ Ivan Susanin”operasining drama matnini Pushkin yaratgan.Pushkin yaratgan she’riyat ijodi rus klassik romanslarining asosiy negizi bo’lib qoldi. Pushkin asarlari asosida yaratilgan “ Ruslan va Lyudmila”,” Rusalka” operalari shular jumlasidandir. Rus romantizmi oqimida va ijodiyotidagi yaratilgan yirik asarlarga nafaqat rus musiqalari, balki ukraina,janubiy g’arbiy Evropa musiqalari sho’x, o’yinbop, ritmlar, rechitativ ohanglar, nemets, frantsuz, italiya musiqalari ustamonlik bilan kompozitorlar tomonidan kiritilgan. Turli xil musiqalarning yirik bir asarda mujassamlanishi asarni ya’nada qiziqarli tarzda boyitadi. Romantizm ballada ko’rinishida ham yaratila boshladi. Verstovskiy, Alyabev, Varlamovlarning ajoyib balladalari yaratildi. Balladalar bo’sh shakllda yaratilgan bo’lib, orasida dramatik monologlar uchraydi. Asosan Vertovskiy ballada-romans janrida ijod qilgan. Uning “ Chyornaya shal” ( Qora harir mato), Pushkin so’zlariga yozilgan balladasi juda mashhur.“Bedno’y pevets”( Bechora hofiz) balladasi, so’zlari Jukovskiyniki. XIX asrning birinchi yarmida xalq musiqa ohanglariga talqin qilingan janr “ rus qo’shiqlari” janri ijodiyoti keng tarqala boshladi. 4. Rus romanslari lirikasining yuksalishi. Alyabev, Gurilev, Varlamov singari kompozitorlar asosan mana shu rus qo’shiqlari janrida ijod qilishgan. Ularning romans qo’shiqlari mazmunan boy va musiqa tomonidan juda go’zaldir. Asosan romantizm oqimida ijod qilayotgan kompozitorlarning asarlari Pushkin she’riyati bilan uzviy bog’liq. Pushkin so’zlariga bitilgan “Pogaslo dnevnoe svetilo”( Kunning yoritgichi so’ndi) Genishtning elegiyasi, Barato’nskiy so’zlariga yozilgan “ Ne iskushay” (“ Vasvasaga tushma”) nomli Glinkaning balladasi juda mashhur. Asosan rus romantizmi vokal xonandalik ijodiyoti asarlari rus xalqining oddiy turmush tarzi, dasturxon atrofida kuylanadigan xalq qo’shiqlari, o’rmon sayllarida, gulxan atrofida kuylanadigan qo’shiqlar, vatanparvarona-qahramonlik xarakteriga ega bo’lgan qo’shiqlar va shu bilan birga sevgi-muxabbat ,insonning ichki hissiyotlari ifoda topgan xarakterli, turli xil ko’rinish va timsollarni o’z ichiga olgan. 5. A.A Alyabev ( 1787-1851) Aleksandr Aleksandrovich Alyabev Tobolsk shahrida dunyoga keldi. Ko’pchilik zamondoshlari singari dvoryan (oqsuyak, zodagon) oilasida tug’ilgan. Shuning uchun ham yoshligidan har taraflama a’lo ta’lim yo’nalishini o’zlashtirgan. Uni yoshligidan ijodiy qobiliyatlari namoyon bo’la boshladi. 1812- yilda Alyabev o’z xohishi bilan gusar polkiga qabul qilindi. Ko’pgina urushlarda qatnashib, yaralanib, harbiy xizmatlari uchun ordenlar bilan mukofotlangan. 1823-yildan boshlab Moskvada yashagan. Verstovskiy va Sholts bilan “Torjestvo muz” (“Ilhom parisi tantanasi”) prologiga musiqa yaratadi. 1825- yilda qotillik sodir etganlikda ayblanib, dvoryanlik nomi va barcha haq-huquqlaridan ayrilib, Sibirga surgun qilinadi. Bunday keskin hukmning sababi uning dekabristlar bilan yaqinligida edi. 1828- yilda Alyabev Tobolsk shahriga jo’natildi. Bu erda u dirijyor va pianinochi sozanda sifatida xor jamoasi va simfonik orkestriga rahbarlik qila boshladi.Salomatligiga ancha putur etgan bo’lsa-da, o’z ijodiyotini to’xtatmadi.U bilan birga rus romanslari mavzulariga vatanparvarlik, erksevarlik xarakteri kirib keldi. Uning uchun dekabristlar shoiri Griboedov, Dargomijskiylarning munosabati juda muhim edi. Alyabev kamer- instrumental musiqasiga ham o’z hissasini qo’shgan. U tomonidan uch torli kvartet, ikkita fortepiano triosi, fortepiano kvintet, kvartet, pesalar va dramatik spektakllar uchun yozilgan turli xil variatsiya turkumlari, “Lunnaya noch ili Domovo’e» (“Oydin kecha va uy ajinalari”), «Burya» (“Bo’ron”), “Edvin va Oskar”, «Ro’bak i Rusalka» (“Baliqchi va suv parisi”) operalari yaratilgan. Alyabev o’zining zamondoshlari Glinka va Dargomijskiy ijodini kuzatib, o’z asarlarida ularning uslubiga tayangan holda ijod qilgan. Kompozitor ijodining asosiy o’rnini rus qo’shiqlari va romans monologlari egallaydi. U Pushkin so’zlariga yozilgan ko’pgina romanslarni yaratgan ilk kompozitorlardan biri hisoblanadi. «Ya vas lyubil» (“Men sizni sevardim”), «Probujdenie» (“Uyg’onish”), «Zimnyaya doroga» (“Qishki yo’l”) shular sirasidandir. Romans monologlarida asosiy o’rinni yolg’izlik, quvg’inlik, og’ir darbadarlik mavzulari egallaydi. 40-yillarda yaratilgan asarlarida kompozitor jamiyatga ahamiyatli syujetlarga o’z e’tiborini qaratadi. “Kabak” (Qovoqxona), «Izba» (“Kulba”), «Derevenskiy storoj» (“Qishloq qorovuli”), «Nihaya» (“Faqir ayol”) asarlarida mazlumlar timsoli ko’rsatilgan. 6. Varlamov A.E.(1801-1848) Aleksandr Egorovich Varlamov rus kompozitori xonanda, vokalist pedagog va dirijyordir. Muzika ta’limotini Peterburg saroy qoshidagi kapella direktori D.S.Bortnyanskiy sinfida olgan. 1819-yilda Gollandiyadagi rus xonandalik kapellasiga o’qituvchilik lavozimiga ishga qabul qilindi. Bu erda uning xor dirijeri, kamer xonandasi va gitaristlik faoliyati boshlandi. 1823-yilda Peterburgga qaytdi va teatr maktabida xonandalik sinfi bo’yicha o’qituvchilik qildi. 1843-yilda “Muzika kompozitorlari” unvoniga sazovor bo’lib, imperatorlar teatri kapelmeysteri yordamchisi bo’lib faoliyat yurgizdi. 1833-yilda “Xonandalik to’liq maktabi” vokal pedagogikasiga bag’ishlangan rus qo’shiqlari va romanslari uslubiy to’plamini chiqardi. Rus musiqa tarixida Varlamov, romanslar masteri (ustasi) sifatida o’rin olgan.Uning romanslarida rus xalq qo’shiqlari timsolini, tizimini, ohangdorlik afzalliklarini ko’rishimiz mumkin. Vokal san’atini mukammal bilishi kompozitorga ajoyib ohangdorlikka ega bo’lgan romanslarni yaratishda qo’l keldi. Varlamov romanslari asosan tso’gan (lo’li) kuy qo’shiqlari motiviga asoslanib yozilgan. Varlamov M.Yu.Lermontov, A.N Pleheev, A. A. Koltsov she’rlariga 200 dan ortiq romanslar va qo’shiqlar yozgan. Varlamovning rus qo’shiqari 2 ta janrga bo’linadi. Lirik va tez sur’atdagi sho’x qo’shiqlar. Uning “ Ax to’ vremya vremechko”( Ex zamonam, zamonaginam), “Chto to’ rano travushka” ( Nega erta, maysajon? ) qo’shiqlari lirikb mayin xarakterdadir. 2 ta sho’x tez sur’atdagi janrga “ Vdol po ulitse metelitsa metet»( Ko’chaning narigi betida shamol esmoqda), “Solovem zaletno’m” ( Bulbul kabi) qo’shiqlari kiradi. Rus xalqi folklor jamoalari uning “ Na zare to’ eyo ne budi” («Erta tongda uni uyg’otma»), To’ ne poy solovey «( Bulbuljon sen kuylama), « Ne shey to’ mne matushka sarafan» ( Oyi, menga ko’ylak tikmang) qo’shiqlarini hanuzgacha sevib ijro etishadi. Varlamovning “Odinochestvo” (Yolg’izlik) “, «Gorno’e vershino’» ( Baland tog’lar) qo’shiqlari Glinkaning va Dargomijskiyning elegiya lirikasiga yaqindir. Uning ayniqsa “ Beleet parus odinokiy “( Yolg’iz elkan oqarmoqda) Lermontov so’zlariga yozilgan romansi juda mashhurdir. Uning eng mashhur romanslari va asarlari: “Zabavo’ sultana ili Prodavets nevolnikov”, «Xitro’y malchik lyudoed». Varlamov 200 dan ortiq vokal ansambllari, xor jamoalari, drama spetakllariga yozilgan musiqa qo’shiq va romanslar muallifidir. 7. Gurilev A. L ( 1803-1858) Aleksandr Lvovich Gurilev rus kompozitori, skripkachi, pianinochi va pedagogdir. U Moskvada krepostnoy (dehqon) oddiy musiqachi oilasida tug’ildi. Musiqa sirlarini otasidan o’rgandi. Yoshligidan oddiy krepostnoy (dehqon) orkestrida skripka cholg’u asbobini chalishni o’rgandi. 1831-yilda krepostnoylik tabaqasidan ozod etilib ,kompozitor sifatida pianinochi va pedagog sifatida shuxrat qozondi. Uning hayoti davomida bo’lib o’tgan moddiy, og’ir qiyinchiliklar va og’ir ruhiy kasalligi uni qiyin ahvolga solib qo’ygan bo’lsada, u anchagina san’at asarlarini yaratishga muvaffaq bo’ldi. Uning fortepiano uchun yozilgan asarlari orasida biz Donitsetti operasi”Lukretsiya Bordjia”, Glinka operasi “Ivan Susanin”, Alyabev romansi “ Solovey moy solovey”, Varlamovning “ Na zare eyo ne budi” asarlariga bag’ishlangan kontsert fantaziyalarini ko’rishimiz mumkin. Rus xalq qo’shiqlari mavzusiga doir variatsiyalar polonez ,2 ta vals ,5 ta mazurka boshqa ko’plab asarlari mavjud. Gurilevning Yu. Lermontov, A.N Koltsov, .I Makarov, N.P Grekov she’rlariga yozilgan romanslari bor. Ular “ Kolokolchik” (Qo’ng’iroq), “ Vetsya lastochka”( Qaldirg’och uchmoqda)”, Matushka golubushka” ( Onam, onajonim), “ Grust devushki” ( Go’zal qiz qayg’usi) romanslaridir. “ Vam ne ponyat moey pechali” ( Mening iztirobimni siz tushuna olmaysiz), “ Vnutrennyaya muzo’ka” (Ichki muzika), « Razluka” (Ayriliq) romanslari lirik xarakterdagi eng ajoyib romanslardir. Tayanch iboralari: 1.Romans.--- Bir ovoz uchun vokal asar. Romans turli mavzu xarakter va tuzilishda bo’lishi mumkin: ko’proq lirik yoki lirik-dramatik bo’lib cholg’u asboblari jo’rligida ijro etiladi. 2.Romantizm.---XVIII asr oxiri va XIX asr boshida, avval adabiyotda ( Germaniya, Buyuk, Britaniya, Evropa va Amerika mamlakatlarida) so’ngra musiqa va san’atning boshqa vohalarida shakllangan badiiy oqim. 3. Musiqiy dramaturgiya.--- Musiqiy sahnaviy janr asarlarida ifodali vosita sistemasi va dramatik harakat qo’llanilishining uyg’unligi. Musiqiy dramaturgiya asosida: ziddiyatlilik, qarama-qarshi kuchlar kurashi, dramatik g’oyaning ochilishi, rivojlov, avj kabi drama umumiy qonunlari yotadi. 4.Interpretator- Sharhlovchi, izohlovchi. 5. Kantilena – Muloyim va xushohang kuy .