XO'JALIK YURITUVCHI SUB'EKTLARNI MOLIYAVIYISLOH QILISH 9.1. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni isloh qilish va ularning moliyaviy xo'jaligini qayta qurishning zarurligi XYuSlarning faoliyatida sifat o'zgarishJarni amalga oshirmasdan turib bozor iqtisodiyotini rivojlantirish mumkin emas. Ularni isloh qilish jarayonining mazmuni bozor munosabatlari rivojlanishining qonuniyatlaridan kelib chiqadiki, ularda birlamchi bo'g'in (XYuSlar)ga alohida o'rin beiilishi kerak. Bozor iqtisodiyotidagi o'zaro aloqalaming umumiy modeli quyidagi chizmada keltirilgan (8.1.1-chizma): 8.1.1-chizma. Bozor iqtisodiyotidagi o'zaro aloqalar modeli Bozor iqtisodiyoti sharoitida XYuSlar xaridor va sotuvchi sifatida maydonga Davlatning tartibga soluvchi roli Bozor bahosi Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi Sotuvchi chiqaruvchi Raqobat muhiti chiqib, tovarlar va xizmatlar bozorida o'zgaruvchan talab va taklif asosida raqobat muhitida aniqlanadigan baho orqali o'zaro ta'sirda bo'ladi. Baholarning yig'indisi tushumning o'lchamini belgilab berganligi uchun XYuS (firma, korporatsiya va h.k.)larning moliyaviy ahvoli bilan ularning bozordagi faolligi, ular faoliyatida taraqqiyot (rivojlanish)ning bozor omillari o'zgarishini har tomonlama hisobga olish o'rtasida to'g'ri bog'lanish mavjud. Bu omillarni hisobga olish XYuSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatining butun mohiyatini tubdan o'zgartirishni talab qiladi. XYuSlarni bozor sharoitlariga moslashti-rish bo'yicha asoslangan choralar tizimini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, XYuSlarni bozor iqtisodiyotining mustaqil sub'ektiga aylantirish ularni moliyaviy isloh qilishning asosiy maz-munini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sari yuz tutilganligiga 20 yil vaqt o'tganligiga qaramasdan hamon mamlakatimiz XYuSlarining ma lum bir qismi o'zgarib rivojlanayotgan bozor munosabatlariga moslashayotganligi yo'q. Ayrim ekspertlarning bahosiga ko'ra, sanoat XYuSlarining 1/4 qisminigina bozor iqtisodiyotining to'laqonli sub'ektlari safiga kiritish mumkin. Yangi sharoit munosabati bilan XYuSlarni moliyaviy isloh qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: faoliyatni bozor talablariga yo'naltirish va eng yangi texnologiyalarga investitsiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish yo'li bilan mahsulotlar va xizmatlar raqobatbardoshli-gini ta'minlash; XYuS kapitalini shakllantirish va boshqarish samaradorligini oshirish; XYuS rivojlanishini moliyaviy jihatdan ta'minlash va uning moliyaviy barqarorligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va jalb qilish; ishlab chiqarishning barcha omillaridan samarali foydalanish va mahsulot birligiga to'g'ri keluvchi xarajatlarni kamaytirish asosida ularning daromadlarini o'stirish yo'li bilan XYuSlarning investitsion jozibadorligini oshirish; • aktivlarni restrukturizatsiya qilish va bozor kon'yunkturasini bashoratlash, tovarlar va xizmatlarning to'lovga layoqatli talabi va taklifi asosida XYuS faoliyatini diversifikatsiyalashtirish. XYuSlar, firmalar va korporatsiyalarni moliyaviy isloh qilishda kapitalizatsiya jarayoni, ya'ni mavjud salohiyatlardan samarali foydalanish hisobiga kompaniya qiymatini oshirish va shu asosda kapitallashtirishning asosiy manbaini-kapitalni o'stirishga yo'naltiriladigan sof foydani o'stirish alohida o'rin egallaydi. Sof foydani kapitallashtirish koeffitsienti aktiv (kapital)ni oshirishga yo'naltirilgan sof foyda qismining XYuS sof foydasi umumiy hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Uni formula shaklida quyidagicha aks ettirish mumkin: Kk = (SFkq : SFuh) Bu yerda: Kk — sof foydani kapitallashtirish koeffitsienti; SFkq — aktivlar (kapital)ni oshirishga yo'naltirilgan sof foydaning qismi; SFuh — XYuS sof foydasining umumiy hajmi. Kapitallashtirish jarayoni investitsion-innovatsiya strategiyasini amalga oshirish asosida faqat aktivlar miqdorini oshirishni emas, balki ulardan yanada samaraliroq foydalanilishini ko'zda tutganligi bilan ham muhimdir. Uni quyidagi tartibda aniqlasa bo'ladi: К = (К .: A), a y о о'7 Bu yerda: Ka — aktivlarni kapitallashtirish koeffitsienti; Ko, — tahlil davrida o'z kapitalining o'sishi; Ao — tahlil davri oxiridagi aktivlar. Kapitallashtirish jarayoni ishlab chiqarishga ilmiy yutuqlarning moddiylashganligini aks ettiruvchi ilg'or innovatsion ishlab chiqarish vositalari va texnologiyalariga quyiladigan shakldagi kapitalning intellektuallashtirishga asoslanishi kerak. O'z faoliyatiga yangi sifat talablarini kuchaytirayotgan samarali bozor o'zaro aloqalarining tizimiga nisbatan tezroq kirish uchun XYuSlarning moliyaviy isloh qilishga asoslangan dasturini ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Bunda butun xo'jalik-ishlab chiqarish faoliyatining natijasi sifatida yuqori yakuniy moliyaviy ko'rsatkichlarga erishishga alohida o'rin ajratilmog'i lozim. Bir vaqtning o'zida bunday dastur bozor omillari va iqtisodiy o'sish shart-sharoitlaridan foydalanish, shuningdek, innovatsion tarqqiyotning zamonaviy tendensiyalarini amalga oshirish asosida XYuS faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha choralar tizimini o'z ichiga qamrab oladi. Moliyaviy isloh qilish dasturi quyidagilarni ko'zda tutadi: XYuSning tashkiliy va mulkiy holatini o'zgartirish (yuqori samarali tashkiliy shakl, kapitalning tarkibiy tuzilishini o'zgartirish va uni samaradorlikni oshirish maqsadlari uchun joylashtirish, yuqori talabga ega bo'lgan mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirish va h.k.); ishlab chiqarishning investitsion-texnologik asosini o'zgartirish (asosiy fondlar va aylanma mablag'larning tarkibiy tuzilishi, texnologik yangiliklarni joriy etish, ishlab chiqariladigan mahsulot-larni yangilash va h.k.); • ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining yuqori yakuniy natijalariga — XYuSning ixtiyoriga qoldiriladigan sof foydaga erishish, kompaniya qiymatini o'stirish va xarajatlarni qisqartirishning tashkiliy asosi bo'lgan mukammal biznes- rejani ishlab chiqish; XYuSning asoslangan marketing va baho strategiyasini ishlab chiqish; XYuSning moliyaviy strategiyasini uning ishlab chiqarish-marketing siyosati bilan o'zaro bog'liqligini asoslash. Yuqoridagilarning barchasi moliyaviy munosabatlarni tegishli tarzda qayta qurishni, XYuSni boshqarishda moliyaviy oqimlar rolini oshirishni; tushum, xarajatlar, foyda, soliqqa tortish me'yorlari, sof foyda, umumiy va o'z kapitalining hajmi (miqdori) va manbalaridan iborat bo'lgan moliyaviy indikatorlarning o'zgarishini kuzatish orqali moliyaviy boshqaruvning yaxlit samarali tizimini shakllantirishni talab qiladi. Bu ishlar, o'z navbatida, quyidagi shartlar asosida amalga oshirilishi mumkin: XYuS xo'jalik-ishlab chiqarish faoliyati barcha tomonlari bilan moliyaviy oqimlaming o'zaro aloqadorligini kuchaytirish va ularda ishlab chiqarish omillari- moddiy, mehnat, informatsion vaboshqa resurslarning tegishli harakatlarini yanada to'laroq aks ettirish; boshqaruv qarorlari qabul qilishda, XYuS moliyaviy resurslari o'sishiga bog'liq imkoniyat qidirib topish va amalga oshirishda moliyaviy-tahliliy xizmatlar rolini oshirish; XYuS faoliyatini moliyaviy resurslar bilan yanada to'liqroq ta'minlash uchun o'z bilimlarini sarf etayotgan moliyaviy menejment malakasi darajasini oshirish; XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyati to'g'risida xalqaro andaza-larga muvofiq ravishda ma'lumotlar olish, XYuSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatida yuqori darajadagi samaradorlikni ta'minlash uchun moliyaviy hisobotning xalqaro andazalariga o'tish. 8.2. Xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy isloh qilish samaradorligini baholash XYuS, firma va korporatsiyalarning moliyaviy isloh qilinish samaradorligini baholashning asosiy ko'rsatkichi sifatida moliyaviy samaradorlik, ya'ni sof foyda bo'yicha rentabellik ko'rsatkichini olish mumkin. Uni hisoblash formulasi quyidagicha: R=(C/:0',)x 100 Bu yerda: R — sof foyda bo'yicha o'zlik kapitalining rentabelligi; SL — sof foyda yoki netto—foyda; 0\- o'zlik kapitali. Bu ko'rsatkichning o'sishi foydani soliqqa tortishni qo'shib hisoblagan holda ichki va tashqi xarakterdagi ko'plab omillarga bog'liq. Rentabellikni tarkib toptiruvchilarni tahlil qilish uchun amaliyotda birinchi marta «Dyupon de Nemur» kompaniyasida qo'llanilgan Dyupon formulasidan foydalaniladi. Bu formulaning ko'rinishi quyidagicha: R = (Sf : O’k) x (Sf : T) x (T : A) x ( A : O’k) Bu yerda: R — sof foyda bo'yicha o'zlik kapitalining rentabelligi; Sf — sof foyda yoki netto-foyda; O’k — o'zlik kapitali; T — tushum; A — aktivlar. Bir vaqtning o'zida bu formuladagi (Sf: O'k) nisbati sof foydaga ko'ra o'zlik kapitalining rentabellik koeffitsientini ko'rsatsa, (Sf : T) nisbati esa sotuv rentabelligini ifodalab, bir tomondan bu nisbat tahlil qilinayotgan davrda sof foyda va sotuv hajmi (tushum) o'rtasidagi nisbatni aks ettirsa, ikkinchi tomondan esa, yaxlit holda sotilgan mahsulotning daromadliligini xarakterlaydi va u alohida olingan tovar turlari daromadligiga va ularning realizatsiya hajmidagi nisbatiga bog'liqdir. Shuningdek, (T : A) nisbati xo'jalik faolligi koeffitsientini ko'rsatadi. Bu koeffitsient aktivlarning aylanuvchanligi (yoki aktivlarning yillik o'rtacha qiymatiga to'g'ri keluvchi bir so'mlik tushum hajmi)ni aks ettiradi, tahlil davridagi aktivlar aylanmasining sonini xarakterlaydi. Aktivlar qancha ko'p aylansa, ularning rentabelligi shuncha yuqori bo'ladi. (A : O'k) nisbati esa bir so'mlik o'z kapitaliga to'g'ri keluvchi aktivlarning umumiy miqdorini ko'rsatadi. Bunday aktivlar qanchalik ko'p bo'lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo'ladi. Bu ko'rsatkich XYuSning moliyaviy faolligini, uning aylanma (aktivlar)ga kapitalning qo'shimcha manbalarini jalb qilish borasidagi mahoratini aks ettiradiki, bu narsa tushum hajmi va XYuS daromadliligini oshirishga imkon beradi. Yuqoridagi formulada keltirilgan ko'rsatkichlarning o'zaro bog'liqligini XYuSning moliyaviy siyosatini isloh qilishni asoslab berishda foydalanish mumkin. Chunki formuladagi ko'rsatkichlar XYuS yakuniy natijalarining aktivlardan foydalanish darajasi, ularning aylanish tezligi, realizatsiya hajmi va sotilayotgan mahsulotlarning daromadliligi, ya'ni moliyaviy-xo'jalik faoliyatining barcha asosiy parametrlari bilan o'zaro bog'liqligini ifodalaydi. Bularning barchasi istiqbolga mo'ljallangan biznes-rejani ishlab chiqish uchun asos bo'lishi, shuningdek investitsion-innovatsion biznes-loyihalarni asoslashda xizmat qilishi mumkin. XYuS aktivlarining takror ishlab chiqarishdagi rolini baholash uchun xo'jalik faolligi koeffitsientidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu koeffitsient XYuSga tegishli bo'lgan tushumning barcha aktivlar o'rtacha qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Uni formula shaklida quyidagicha ifodalash mumkin: К = T : A Bu yerda: Kx/- xo'jalik faolligi koefiitsienti; T — tushum; A - barcha aktivlarning o'rtacha qiymati. Bu ko'rsatkich bir so'mlik foydalanilayotgan aktivlarga to'g'ri keluvchi tushumni ko'rsatadi. Uning o'sishi XYuS boshqa barcha moliyaviy ko'rsatkichlar ko'payishiga asos bo'lib xizmat qiladi. Aktivlarga joylashtirilgan kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi ham muhim ahamiyatga ega. Uzluksiz ravishda doiraviy aylanadigan va daromadlar olinishiga xizmat qiladigan aylanma aktivlarga moddiylashtirilgan kapital XYuS faoliyatida faol rol o'ynaydi. Shuning uchun ham aylanma aktivlarga qo'yilgan tez aylanayotgan kapitalning barcha foydali kapitalga nisbati kapital noishlab chiqarish qobiliyati oshganligini aks ettiradi. Buni formula yordamida quyidagicha ko'rsatish mumkin: К „ - (A. : Kp Bu yerda: Kgtt — kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi; Aaa — aylanma aktivlar; Kf — barcha foydalanilayotgan kapitallar. XYuSning moliyaviy isloh qilish dasturini tuzish jarayonida har bir tadbirdan ma'lum bir samara olinishi ko'zda tutilmog'i lozim. Quyida o'tkazilishi lozim bo'lgan eng muhim tadbirlar va Tadbirlar Foydali jihatlar XYuSning bozordagi holati, moliya-xo'jalik faoliyati va boshqaruv samaradorligini tahlil qilish XYuS rivojlanishining asosiy ichki va tashqi muarnmolari va ularni hal etishdagi oqilona yo'llarini qidirib topish, moliyaviy ahvolni mustah-kamlash uchun rezervlardan foyda-lanish XYuS taraqqiyotining moliyaviy strategiyasini ishlab chiqish. Kelajakda ishlab chiqarish-iqtisodiy faoliyatning eng yuqori samaradorligiga erishish imkonini beradigan taraqqiyotning o'rta va uzoq muddatli mo'ljallarini asoslash Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash XYuS xodimlari malakasining hozirgi zamon va istiqbol talablariga mos kelishi. Bu narsa XYuS moliyaviy holati va uzoq muddatli taraqqiyoti barqarorligining asosiy omili hisoblanadi XYuS aktivlarini bozo-riy baholash XYuS ustav kapitalini oshirish imkoniyatlarini amalga oshirish. Bu narsa kreditorlarning mumkin bo'lgan talablarini qondirishdagi minimal kafolatlari darajasini oshirishni va shu hisobdan kontra-gentlar bilan yuqori darajada barqa- rorlikni, firma qiymatining oshishini ta'minlaydi Mol-mulkni inventari-zasiya qilish va XYuS mul-kiy kompleksini restruk-turizatsiya qilishni amalga oshirish Noishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish, XYuS mol-mulkidan oqilona foydalanish, ulardan foyda-lanishning moliyaviy samaradorligini oshirish Yerga egalik huquqini amalga oshirish Barcha mulkiy kompleksga egalik huquqini to'laqonli amalga oshirish hisobidan XYuSning investitsion jozibadorligini oshirish. Bu narsa faoliyatning huquqiy mustaqilligi va barqarorligini ta'minlaydi XYuS ustavini qayta ко'rib chiqish va menej-ment bilan shartnomani aniqlashtirish Rahbarlar su'istemolliklari imkoniyatlarini ta'sischilar oldidagi ularning javobgarliklari va XYuS faoliyatining natijalaridan manfaat-dorligini kuchaytirish, shu asosda boshqaruv qarorlari sifatini oshirish Moliyaviy hisobotning XYuS faoliyatining «oydinlik» xalqaro andazalaridan foydalanishga o'tish darajasini oshirish va investitsion jozibadorlikning yanada yuqoriroq darajasini ta'minlash Byudjetlar tizimidan foydalanish asosida XYuS-ning asoslangan biznes re-jasini ishlab chiqish. Qarz mablag'larnini jalb qilish-ning joriy va istiqboldagi rejalarini tuzish XYuS xo'jalik-moliya faoliyatida aniq asoslangan mo'ljallarning mavjudligi. Bu narsa XYuS joriy va istiqboldagi rivojlanishiga bog'liq eng muhim muammolarni yechishga moliyaviy imkoniyatlar va kuch-larning konsentratsiya qilinishiga imkon beradi. Taraqqiyot bashorat-larini bozor muhitining asosiy parametrlari bilan bog'liqlikda ishlab chiqish Kelajakka ishonchni shakllan-tiradi. Bu narsa esa, o'z navbatida, iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi va barqaror rivojlanishini ta'minlaydi, faoliyatning barcha sohalarida imkoniyatlarnilarni qidirib topish va amalga oshirishga yordam beradi. Harakatdagi XYuSda investitsion-biznes loyihani ishlab chiqish Ishlab chiqarish siklining alohida joylarida taraqqiyotning asosiy proporsiyalarini asoslash va quwatlardagi nomuvofiqlilikka barham berish. XYuSning umumiy ishlab chiqarish imkoniyatlarini ancha oshirishga yordam beradi Aktivlarning tarkibi va tarkibiy tuzilmasini takomillashtirish Yuqori talabga ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga muvofiqligini ta'minlash maqsadida XYuSning ishlab chiqarish apparati samaradorligini oshirish. Aktivlarni ularning «ballast» qismidan tozalash va keraksiz aktivlarni sotish XYuSni moliyaviy isloh qilish rejasining barcha bo'linmalari kapitalni shakllantirish va undan foydalanish samaradorligini oshirish, XYuS faoliyatida kapitallashtirishning oqilona darajasiga erishish borasidagi yagona asoslangan konsepsiyaga bo'ysinishi va o'zaro muvofiqlashtirilishi kerak. Bu isloh qilish jarayonida ancha yuqori bo'lgan integral samaraga erishishga imkon beradi. 8.3. Xo'jalik yurituvchi sub'ektni isloh qilish tizimida moliyaviy rezervlar Go'yo to'liq tugallangandek bo'lishiga qaramasdan XYuSda rivojlanishning qo'shimcha resurslarini qidirib topishda doimiy ravishda imkoniyat paydo bo'ladi. XYuSlar taraqqiyotini belgilaydigan omillaming o'zaro ta'siri natijasida vujudga keladigan foydalanilmagan potensial imkoniyatlar ular ishlab chiqarish-iqtisodiy va moliyaviy faoliyati rezervlari sifatida maydonga chiqadi. Moliyaviy rezervlarni qidirib topishning asosiy metodi moliyaviy tahlil hisoblanadi. Aynan moliyaviy tahlil asosida moliyaviy rezervlarni qidirib topish bo'yicha XYuSning siyosati ishlab chiqiladi. Faoliyat ko'rsatish sharoitlaridan qat'iy nazar rezervlarni qidirib topish va ularni amalga oshirish XYuS xodimlari uchun doimiy faoliyatga aylanmog'i lozim. Xorijiy (Yaponiyadagi sifat to'garaklari, AQSh va Germaniyadagi yangiliklar to'g'risidagi takliflarni rag'batlantirish va boshqalar) va mamlakatimizdagi ilg'or kompaniyalarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, qaerda rezervlarni izlash va ulardan foydalanish uzluksiz davom etayotgan, yangiliklar keng joriy qilinayotgan bo'lsa, o'sha yerda investitsiyalar o'sadi, XYuSning moliyaviy ahvoli mustahkamlanadi, iqtisodiy taraqqiyot sur'atlari oshadi. Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari tizimi juda kengdir. Muhimligiga ko'ra ularning darajalarini quyidagilarga ajratish mumkin (keyingi betdagi chizmaga qarang). Moliyaviy, ishlab chiqarish va boshqaruv sohalaridagi eng muhim rezerv bu xodimlar malakasini oshirishdir. Rivojlanayotgan intellektual inqilob, «bilimlar iqtisodiyoti»ga o'tish va xodimlarning intellektini shakllantirish sharoitida qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlarida ularning moddiylashuvi iqtisodiy o'sishda strategik omilga aylanadi. Moliyaviy menejerlarning yuqori kasbiy darajasi XYuSning moliyaviy barqarorlik darajasini oshirish rezervlarga bog'liq barcha ko'rinishlarini qidirib topish va amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. Savodsizlik bilan qabul qilingan moliyaviy qarorlar (bizning amaliyotimizda bunday qarorlar juda ko'p va tez-tez uchrab turadi) makro-va mikro darajada juda katta hajmdagi yo'qotishlarga olib keladi. Shuning uchun ham kadrlarning malakasini oshirish va xodimlarda zamonaviy intellektual salohiyatni shakllantirish kompaniyalar tomonidan murakkab zamonaviy moliyaviy-iqtisodiy vazifalarni yechishning asosiy sharti hisoblanadi. Moliyaviy rezervlar XYuS iqtisodiyotining yagona kompleks sifatida rivojlanishi bilan uzviy bog'langan. Xom-ashyo va Tashkiliy-hisob- kitobli Xarajatli moliyalashtirish Soliqli Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari 1. Xodimlarning malakasi 2. Ichki omillar: —ishlab chiqarish; —tashkiliy; —ta'minot; —investitsion 3. Tashqi omillar: —bozor kon'yunkturasi; —baho; —marketing; —informatsion 4. Moliyaviy oqimlar Tashkiliy-hisob- kitobli Xarajatli moliyalashtirish Soliqli 5. Kapitalning tarkibiy tuzilishini oqilonalashtirish 8.3.1-chizma. Moliyaviy rezervlarni shakllantirish darajalari va omillari XYuS moliyaviy barqarorligining ichki rezervlari, asosan, taraqqiyotning ishlab chiqarish, tashkiliy va innovatsion-investitsion omillari bilan bog'liq bo'ladi. Moliyaviy barqarorlikning tashqi rezerlari esa bozor kon'yunkturasi, XYuSning marketing va baho strategiyasi, soliqqa tortishni oqilonalashtirish, hisob- kitoblarning samarali tizimini tashkil etish, bank kreditlari va kreditorlik qarzlari ko'rinishidagi qarz mablag'larini jalb qilishdan foydalanish va h.k.lar bilan bog'liq. Bir vaqtning o'zida XYuSga tushumlarning o'z vaqtida tushishiga, debitorlik qarzlarining kamayishiga erishish, kreditorlik qarzlarining kamayishiga erishish, kreditorlik qarzlari dan kapitalning manbai sifatida faol foydalanish ham kerak. Moliyaviy rezervlarni izlab topish va ularni amalga oshirishning asosiy yo'nalishlari orasida XYuSning mol-mulkidan yanada samaraliroq foydalanishni alohida ajratib ko'rsatish maqsadga muvofiq. Bu o'rinda uning asosiy ko'rsatkichi aktivlarning rentabelligi hisoblanib, uni quyidagicha hisoblash mumkin: R = (F : A .) x 100 Bu yerda: Ra — aktivlarning rentabelligi; Fs - sof foyda; Ao,— tahlil davridagi aktivlarning o'rtacha o'lchami. Agar sof foydaning yoki netto—foydaning baho va to'liq tannarx o'rtasidagi farq hamda soliq to'Iovlari o'lchamiga kamaytirilganligidan iborat ekanligi inobatga olinadigan bo'lsa, aktivlarning samaradorligi faqat bozor kon'yunkturasiga bog'liq bo'lmasdan, balki foydadan olinadigan soliq summalariga ham bog'liq ekanligi ma'lum bo'ladi: S =B -(T +S,) sof foyda; mahsulot bahosi; mahsulot to'liq tannarxi; soliq to'Iovlari. Aktivlarning samaradorlik ko'rsatkichi bir so'mlik aktivlarga (XYuSning butun mol-mulkiga) to'g'ri keluvchi sof foyda miqdorini ko'rsatadi va XYuS faoliyatidagi moliyaviy faollikni o'zida aks ettiradi. Bu ko'rsatkich darajasi XYuS aktivlarining tarkibiy tuzilishiga — asosiy fondlar aktiv va passiv qismlarining, asosiy va aylanma kapitalning nisbatiga bog'liq. XYuS asosiy kapitalidan foydalanishga tavsifnoma beruvchi muhim ko'rsatkichlardan biri fond qaytimi hisoblanib, uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: F* - (K • \) Bu yerda: Fk — fond qaytimi; Rm — realizatsiya qilingan mahsulot hajmi; Af ~ asosiy fondlarning yillik o'rtacha qiymati. Asosiy fondlarning aktiv qismiga (dastgohlar, mashinalar, mexanizmlar va h.k.) qancha ko'p asosiy kapital joylashtirilgan bo'lsa va ular yil davomida qanchalik ko'p aylanish sodir etsa, XYuS shuncha ko'p foyda oladi. Aylanma aktivlar XYuS kapitalining eng faol dementi hisoblanadi. Yil davomida ularning aylanish miqdori kapitaldan foydalanishdagi intensivlik darajasini ko'rsatadi. XYuSning aylanma mablag'lari eng faol «ishlovchi» kapitaldir. Shu munosabat bilan kapitalning faollilik koeffitsienti alohida ahamiyat kasb etib, uni aniqlashni formula yordamida quyidagicha aks ettirsa bo'ladi: К = К : К. Jk aa ba Bu yerda: K. — kapitalning faollik (manyovrlilik) koeffitsienti; Kee— aylanma aktivlar (ishlayotgan kapital); B u ye rd a: S/- B m T S," K^ — barcha aktivlar (XYuSning barcha kapitali). Shuning uchun ham XYuS rezerlarining butun bir qismi aylanma mablag'lardan foydalanish, bular aylanishning tezligi bilan bog'liq. Ana shu maqsadda ishlab chiqarish zaxiralarining ortiqcha qismini qidirib topish va realizatsiya qilish asosida aylanma mablag'laming tarkibiy tuzilishini optimallashtirish, debitorlik qarzlari va tayyor mahsulot zahiralariga quyilmalarni qisqartirish talab etiladi. Aylanma mablag'lardan foydalanish samaradorligini oshirish rezervlarini qidirib topish uchun ularning absolyut va nisbiy ozod bo'lishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Tahlil qilinayotgan davrning boshi va oxiridagi aylanma mablag'lar haqiqiy o'lchamlari o'rtasidagi farq ularning absolyut ozod bo'lishini ko'rsatadi. Aylanma mablag'larning nisbiy ozod bo'lishi esa ularning hisobli o'lcham taqqoslaganda qancha iqtisod qilinganligini tavsiflaydi, o'tgan davrda ulardan foydalanish samaradorligini hisobga olgan holda haqiqiy aylanishga xizmat qilish uchun XYuSga qancha aylanma mablag'lar kerak bo'lishi mumkinligidan darak beradi. Nisbiy ozod bo'lish XYuS aylanma mablag'laridan foydala-nishdagi samaradorlik darajasini xarakterlaydi — ularning shartli ozod bo'lishini ko'rsatadi. Uni quyidagicha aniqlash mumkin: О =A . -A..x(R.: R.), n xo' bo' v / o'' ' Bu yerda: Оя — aylanma mablag'larning nisbiy ozod bo'lishi; Ам, — tahlil qilinadigan davrdagi aylanma mablag'larning haqiqiy miqdori (yillik o'rtachasi); AJo,— bazis (o'tgan) davrdagi aylanma mablag'larning miqdori (yillik o'rtachasi); R. — hisobot (joriy) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar hajmi; Ro, — o'tgan (bazis) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar hajmi. Aylanma mablag'larning aylanuvchanligini tezlashtirish XYuS moliyaviy ahvolini mustahkamlashdagi muhim rezervi hisoblanadi. Buning natijasida bo'shagan mablag'lar investitsiyalarga, innovatsion faoliyatga, aktivlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga va boshqalarga yo'naltirilishi mumkin. Moliyaviy rezervlarni jalb qilishda moliyaviy leverijdan К =К : К. т] q о' Bu yerda: К — moliyaviy faollik koeffitsienti yoki moliyaviy leverij; K^ — qarziy kapital; Ko, — o'z kapitali. Bu ko'rsatkich ko'pchilik hollarda moliyaviy dastak ko'rsatkichi deb ham yuritiladi va bunda qo'shimcha qarziy kapitalni jalb qilishning dastagi bo'lib kompaniyaning o'z kapitali maydonga chiqayotganligi nazarda tutiladi. Bank ssudalari va kreditorlik qarzlari ko'rinishlarida jalb qilingan qarz kapitaldan foydalanish ular jalb qilingunga qadar erishilgan samaradorlik darajasidan ko'ra yuqoriroq bo'lgan rentabellik darajasiga erishishni ta'minlasagina samarali bo'lishi mumkin. Bu, o'z navbatida, XYuSdan qarz mablagiar yanada samaraliroq foydalanish imkonini beruvchi biznes-loyihalarni ishlab chiqishni talab qiladi. Faqat shu holdagina moliyaviy leverij yoki moliyaviy dastak samarasi vujudga kelishimumkin. Rentabellikning yangi darajasi XYuS kreditdan foydalanganligi uchun bank kreditining foizini va qaytarilish muddati o'tkazib yuborilgan kreditorlik qarzlari uchun to'lov (penya)larni to'lashni yetarli darajada (hatto ancha oshgan holda) qoplashi kerak. Qarz mablag'lardan foydalanish XYuSning maksimal qo'shimcha foyda olishini ta'minlamog'i lozim. Moliyaviy leverij samarasini olish va uni taqsimlashning umumiy ko'rinishi quyidagi chizmada keltirilgan: Biznesni rivojlantirish va samaradorligini oshirish maqsadida kapitalni to'ldirishga bog'liq barcha manbalardan (kreditlar va kreditorlik qarzlaridan) maksimal foydalanishga moliyaviy faoliyatni yo'naltiribgina qolmasdan, moliyaviy menejment makrodarajada ham moliyaning asosiy — kompaniyaning barcha xo'jalik-ishlab chiqarish faoliyatini pul mablag'lari bilan ta'minlash — funksiyasini aniq bajarishi ham kerak. Agar ana shu prinsip amalga oshirilsa va moliyaviy xizmat hisob-kitob varag'iga pullarning doimiy ravishda tushib turishini ta'minlasa, to'lash muddati kelgan talabnomalar bo'yicha to'lovlar o'z vaqtida amalga oshirilsa, to'lovlarning uzoq muddatli uzaytirilishiga yo'l qo'yilmasa, bu XYuSning mustahkam moliyaviy ahvoli va sog'lom to'lovga qobilligini ko'rsatadigan asosiy belgisidir. 8.3.2-chizma. Moliyaviy leverij samarasini olish va uni taqsimlashning umumiy ko'rinishi XYuSning to'lov qobiliyati darajasini ko'tarish uchun debitorlik qarzlarini qisqartirish, moliyaviy resurslarning aylanishini tezlashtirish, ta'sirchan marketing strategiyasi va baho siyosatidan foydalanish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qisqartirish, ishlab chiqarishni boshqarishda yangi fan talab K„ = (IPm : M) > 1 Bu yerda: К — to'lovga qobillik koeffitsienti; Moliyaviy leverij Rentabellikning o'sishi XYuS foydasining maksimal o'sishi Bank kreditlari bo'yicha foizlarni to'lash Qaytarilish muddati o'tkazib yuborilgan kreditorlik qarzlari bo'yicha penya (foiz)larni to'lash — XYuSning barcha pul mablag'lari; M — uzish muddati kelgan to'lovlar bo'yicha majburiyatlar. Koeffitsientning darajasi birga teng yoki undan katta bo'lmog'i lozim. Ana shu shart bajarilsa, XYuS to'lovga qobil hisoblanadi. Agar muddati o'tgan kreditorlik qarzlarining umumiy miqdori va to'lovlarning kechikishi belgilangan me'yordan oshsa, kreditorlar-ning arizasiga muvofiq tegishli sud bu yerdan kelib chiquvchi barcha- oqibatlarni inobatga olgan holda XYuSni bankrot deb e'lon qilish jarayonini boshlashi mumkin. Shu munosabat bilan quyidagilarga alohida e'tibor qaratmoq lozim: • bozorga faol kirish bilan bog'liq holda XYuS moliyaviy barqarorligining o'sishiga; • bankrotlikning mavjud belgilariga o'z vaqtida barham berishga (moliyaviy mustahkamlik zahirasini nazorat qilish); • investitsiyalarning qoplanish muddatlarini qisqartirishga; - • ishlab chiqarish va tovarlar realizatsiyasi xarajatlarini qisqartirish evaziga foydaning o'sishiga. Bunda XYuS foydasining o'sishiga ta'sir qiluvchi barcha omillardan faol foydalanmoq lozim. Har bir guruh omillari hisobidan foyda miqdori o'zgarishining hisob-kitobi quyidagi tarzda amalga oshirilishi kerak: -sotilayotgan mahsulot birligiga qilingan xarajatlar o'zgarishining foydaga ta'siri. Buni quyidagi tarzda aniqlash mumkin: AFm = (T, - T.) x Rh, Bu yerda: AFm— tannarx omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi (+,—); T0, T, — mos ravishda o'tgan (bazis) va hisobot yillaridagi mahsulot tannarxi; Rh, — tegishli yildagi realizatsiya hajmi. — baholar o'zgarishining foyda miqdoriga ta'siri. Bu ta'sirni quyidagicha aniqlasa bo'ladi: AFA = (B, - B0) x Rh„ Bu yerda: A¥b — baho omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi; B,, B0— tegishli yillardagi mahsulot birligining bahosi; Rh, — tegishli yildagi realizatsiya hajmi. — mahsulot realizatsiyasi hajmi o'zgarishining foyda miqdoriga ta'siri. Uni quyidagicha aniqlash mumkin: AF = (Rh, - Rh0) x (F0 : Rh0) Bu yerda: AFr — realizatsiya omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi; Rh, , Rh0— tegishli yillardagi realizatsiya hajmi; F0 — bazis yildagi foyda miqdori. — realizatsiya qilingan mahsulot assortimenti o'zgarishining foyda miqdoriga ta'siri. Bu ta'sirni quyidagi tartib asosida aniqlash mumkin: AFeJ=[Z(9l-«?e)xP0]xRh, Bu yerda: AF^ — realizatsiya qilingan mahsulot assortimentining o'zgarishi natijasida foydaning o'zgarishi; q{, q0 — o'tgan (bazaviy) va hisobot yoki reja yilida ma'lum assortimentdagi mahsulotning salmog'i; P0 — o'tgan (bazaviy) yildagi mahsulot turining har bir assortimenti bo'yicha sotuv rentabelligining darajasi; n — o'tgan (bazaviy) yil bilan taqqoslanadinadigan mahsulot assortimentlari ko'rinishlarining soni. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda foyda o'sishi (kamayishi)-ning umumiy miqdori har bir omillarning foydaga ta'siri — yig'indisidan tashkil topadi, uni quyidagi tarzda ifodalash mumkin: AF =AF, + AF.+AF + AF и t b r as Bu yerda: AFB — omillarning ta'siri ostida foyda o'sishi (kamayishi)ning umumiy o'lchami (miqdori); AF,— tannarx omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi (+,—); AFA— baho omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi; AFr — realizatsiya omilining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi; AFM— realizatsiya qilingan mahsulot assortimentining o'zgarishi natijasida foydaning o'zgarishi; Albatta, foydaning darajasiga XYuSning soliq siyosati ham o'z ta'sirini ko'rsatadi, chunki odatda, barcha soliqlar tovar bahosining tarkibiga kiritiladi. Soliqlarning miqdori, ayrim hollarda, baho darajasini aniqlashga, demak, talabga ham hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, soliqlar XYuSning sof foydasiga ham bevosita ta'sir qiladi, chunki sof foyda balans (umumiy) foyda va uning byudjetga to'langan qismi o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Hozirgi sharoitda iloji boricha XYuSlar foydasining asosiy qismi byudjetga olinmasligi va XYuSning ixtiyoriga qoladigan sof foyda uning rivojlanishini moliyalashtirish uchun yetarli bo'lmog'i lozim. Bu, eng awalo, investitsiyalarga tegishli bo'lib, amaldagi XYuSlarda ularning manbai sof foydadir. XYuSlarda sof foyda bo'yicha sotuvning rentabelligi (sof foydaning realizatsiya hajmiga nisbati) yuqori bo'lib, ularning sogiom faoliyatini ta'minlashga yetarli bo'lishi kerak. Moliyaviy isloh qilish jarayonida XYuS faoliyat ko'rsatishning qo'yidagi ko'rsatkichlariga chiqishga harakat qilmog'i lozimki, ular XYuS ishining moliyaviy barqarorligi va balansi tarkibiy tuzilma-sining ijobiyligidan darak beradi: - to'lovga qobillik koeffitsienti — > 1; - joriy likvidlik koeffitsienti — > 2; - aylanma aktivlarning o'z aylanma mablag' lari bilan ta'minlanganlik koeffitsienti - > 0,1; - absolyut likvidlik koeffitsienti - > 0,2; - zahira va xarajatlarning hajmi ularni qoplash manbalaridan kichik yoki ularga teng (<) bo'lishi kerak. XYuS faoliyatini zararsiz va tanazzulsiz bo'lishini ta'minlash uchun kompaniya ishtirokchilari va moliyaviy menejment tomonidan bu ko'rsatkichlar doimiy ravishda monitoring qilib borilishi va zarur bo'lgan hollarda ularning darajasi o'z vaqtida o'zgartirilishi lozim. Bahs-munozara va nazorat uchun savollar Bozor iqtisodiyotidagi o'zaro aloqalarning umumiy modeli qanday ko'rinishga ega? Yangi sharoit munosabati bilan XYuSlarni moliyaviy isloh qilishning asosiy vazifalari nimalardan iborat? XYuSlar, firmalar va korporatsiyalarni moliyaviy isloh qilishda kapitalizatsiya jarayoni qanday rol o'ynaydi? Kapitallashtirishning asosiy manbaini nima tashkil etadi? Soffoydani kapitallashtirish koeffitsienti qanday aniqlanadi? Aktivlarni kapitallashtirish koeffitsientining aniqlanish tartibi qanday? Kapitallashtirish jarayoni nimalarga asoslanishi kerak? Nega XYuSlar tomonidan moliyaviy isloh qilishning asoslan-gan dasturini ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq? Moliyaviy isloh qilish dasturi nimalarni ko'zda tutadi? Moliyaviy boshqaruvning yaxlit samarali tizimini shakllantirish qanday shartlar asosida amalga oshirilishi mumkin? XYuS, firma va korporatsiyalaming moliyaviy isloh qilinish samaradorligini baholashning asosiy ko'rsatkichi sifatida nimani olish mumkin va uni qanday aniqlasa bo'ladi? Dyupon formulasining ko'rinishi qanday va uning yordamida nimani hisoblash mumkin? Aktivlar qancha ko'p aylansa, ularning rentabelligi nima bo'ladi? Bir so'mlik o'z kapitaliga to'g'ri keluvchi aktivlar qanchalik ko'p bo'lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo'ladi, degan tasdiq to'g'rimi? Qanday ko'rsatkich XYuSning moliyaviy faolligini, uning aylanma kapitalning qo'shimcha manbalarini jalb qilish borasidagi mahoratini aks ettiradi? XYuS aktivlarining takror ishlab chiqarishdagi rolini baholash uchun qanday koeffitsientdan foydalanish maqsadga muvofiq? Xo'jalik faolligi koeffitsienti qanday aniqlanadi va u nimani xarakterlaydi? Kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi koeffitsienti qanday aniqlanadi? XYuSning moliyaviy isloh qilish dasturini tuzish jarayonida qanday tadbirlar belgilanadi va ulardan qanday samara olinishi ko'zda tutiladi? XYuSni moliyaviy isloh qilish rejasining barcha bo'linmalari nimalarga muvofiqlashtirilishi kerak? Nimalar ishlab chiqarish-iqtisodiy va moliyaviy faoliyatning rezerlari sifatida maydonga chiqadi? Moliyaviy rezervlarni qidirib topishning asosiy metodi nima hisoblanadi? Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari tizimi qanday va muhimligiga ko'ra ularning darajalarini nimalarga ajratish mumkin? Moliyaviy, ishlab chiqarish va boshqaruv sohalaridagi eng muhim rezerv nimadan iborat? XYuS moliyaviy barqarorligining ichki va tashqi rezervlari nimalarga bog'liq bo'ladi? Aktivlarning rentabelligi qanday aniqlanadi? Fond qaytimi ko'rsatkichining aniqlanish tartibi qanday va u nimaga tavsifnoma beradi? Kapitalning faollilik koeffitsienti qanday aniqlanadi? Aylanma mablag'larning nisbiy ozod bo'lishi nimani xarakterlaydi va uni qanday aniqlash mumkin? Moliyaviy leverij deb nimaga aytiladi va u qanday aniqlanadi? Moliyaviy leverij samarasini olish va uni taqsimlashning umumiy ko'rinishi qanday? To'lovga qobillik koeffitsientining aniqlanish tartibi qanday va u nimani xarakterlaydi? XYuSni bankrot deb e'lon qilmaslik uchun nimalarga alohida e'tibor qaratmoq lozim? Harbirguruh omillari hisobidan foyda miqdori o'zgarishining hisob-kitobi qanday tarzda amalga oshirilishi kerak? Tannarx, baho, realizatsiya, realizatsiya qilingan mahsulot assortimenti omillarining ta'siri ostida foydaning o'zgarishi qanday aniqlanadi? Moliyaviy isloh qilish jarayonida XYuS faoliyat ko'rsatishning qanday ko'rsatkichlariga chiqishga harakat qilmog'i lozim?