XO'JALIK YURITUVCHI SUB'EKTLARNING MOLIYAVIY RESURSLARI

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

24,4 KB


XO'JALIK YURITUVCHI SUB'EKTLARNING MOLIYAVIY RESURSLARI 9.1. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy resurslari va kapitali XYuSlarning moliyaviy resurslari ulardagi resurslarining bir qismi bo'lib, bu resurslar pul shaklida amal qiladi. Resurslarning pul shaklida amal qilishi moliyaviy resurslar mohiyatan tavsifining ajralmas qismi hisoblanib, bu narsa ularni XYuSning boshqa resurslari ko'rinishlaridan, xususan, ishlab chiqarish vositalari (dastgohlar, mashinalar, xom-ashyo va materiallar, ishlab chiqarishga mo'ljallangan binolar va shunga o'xshashlar)dan farq qiladi. Buni inobatga olgan holda XYuS vositalarining «pul shakli» va «pul qiymati» tu-shunchalarini farqlamoq lozim. «XYuS vositalarining pul qiymati» tushunchasi, odatda, pul mablag'larining o'zini emas, balki turli maqsadlar uchun mo'ljallanilgan vositalar va fondlar (masalan, aso-siy fondlar)ning qiymat jihatidan baholanishini anglatadi. Pulga sotib olinganligiga qaramasdan ishlab chiqarish vositalari (yuqoridagi dastgohlar, mashinalar, xom-ashyo va materiallar, ishlab chiqarishga mo'ljallangan binolar va shunga o'xshashlar) haqiqatda ular pul emas va pul hisoblanmaydi. Ishlab chiqarish fondlarini qaytadan pul shakliga aylantirish uchun, awalo, ularni sotish kerak. Bu holda esa, o'z navbatida, mol-mulkning balansda aks ettirilgan qiymat baholari emas, balki haqiqatdagi bozor baholari harakatga tushadi. Moliyaviy qiyinchiliklar va bankrotlik xavfi ostida vujudga keladigan bunday vaziyatlar XYuSni yomon oqibatlarga, xususan, mablag'lar va resurslarning yo'qotib qo'yishiga olib kelishi mumkin. Holbuki, xalqaro amaliyotdagi ma'lumotlarga ko'ra bankrotga uchragan XYuS tugatilayotgan paytda unga tegishli bo'lgan aktivlar XO'JALIK YURITUVCHI SUB'EKTLARNING MOLIYAVIY RESURSLARI 9.1. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy resurslari va kapitali XYuSlarning moliyaviy resurslari ulardagi resurslarining bir qismi bo'lib, bu resurslar pul shaklida amal qiladi. Resurslarning pul shaklida amal qilishi moliyaviy resurslar mohiyatan tavsifining ajralmas qismi hisoblanib, bu narsa ularni XYuSning boshqa resurslari ko'rinishlaridan, xususan, ishlab chiqarish vositalari (dastgohlar, mashinalar, xom-ashyo va materiallar, ishlab chiqarishga mo'ljallangan binolar va shunga o'xshashlar)dan farq qiladi. Buni inobatga olgan holda XYuS vositalarining «pul shakli» va «pul qiymati» tu-shunchalarini farqlamoq lozim. «XYuS vositalarining pul qiymati» tushunchasi, odatda, pul mablag'larining o'zini emas, balki turli maqsadlar uchun mo'ljallanilgan vositalar va fondlar (masalan, aso-siy fondlar)ning qiymat jihatidan baholanishini anglatadi. Pulga sotib olinganligiga qaramasdan ishlab chiqarish vositalari (yuqoridagi dastgohlar, mashinalar, xom-ashyo va materiallar, ishlab chiqarishga mo'ljallangan binolar va shunga o'xshashlar) haqiqatda ular pul emas va pul hisoblanmaydi. Ishlab chiqarish fondlarini qaytadan pul shakliga aylantirish uchun, awalo, ularni sotish kerak. Bu holda esa, o'z navbatida, mol-mulkning balansda aks ettirilgan qiymat baholari emas, balki haqiqatdagi bozor baholari harakatga tushadi. Moliyaviy qiyinchiliklar va bankrotlik xavfi ostida vujudga keladigan bunday vaziyatlar XYuSni yomon oqibatlarga, xususan, mablag'lar va resurslarning yo'qotib qo'yishiga olib kelishi mumkin. Holbuki, xalqaro amaliyotdagi ma'lumotlarga ko'ra bankrotga uchragan XYuS tugatilayotgan paytda unga tegishli bo'lgan aktivlar qiymatining 40 foizdan ortiq bo'lmagan qismini olishga muvaffaq bo'linishi mumkin. Shu munosabat bilan hatto, sog'lom bozor aylanmasida, ya'ni talabga ega bo'lgan tayyor mahsulot realizatsiya qilinganda ham u faqat sotilganidan so'ng pul mablag'iga aylanadi. Ishlab chiqarish jarayonini yangidan boshlash va rivojlantirishga mo'ljallangan XYuSning moliyaviy resurslari bu pul shaklidagi uning kapitalidir. Mehnat vositalari, predmetlari va natijalariga aylangan moddiy-buyumlashgan kapital, ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining jismoniy va intellektual qobiliyatlaridan iborat bo'lgan inson kapitali kapital mavjudligi va harakatining boshqa pulsiz shakllari hisoblanadi. Prinsip jihatidan, takror ishlab chiqarish jarayonining doiraviy aylanishiga kiritilgan va uning egasiga daromad keltiruvchi har qanday mulkiy va intellektual boylik kapital bo'lishi mumkin. Tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslari dastlab (birlamchi holda) ular ta'sis kapitalining bir qismini pul shaklida qo'yish va shuningdek, boshqa shaxslar va tashkilotlardan maqsadli moliyalashtirish va subsidiyalar ko'rinishida kelib tushgan pul mablag'lari qismi hisobidan shakllantiriladi. Ta'sis kapitalining pulsiz qismi (sanoat va intellektual mulk ob'ektlari, ulardan foydalanish huquqlari va boshqalar) esa, xuddi maqsadli tushilmalar singari, agar ular pul ko'rinishida qo'yilmagan bo'lsa, ularni XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritish maqsadga muvofiq emas. Dastlabki (birlamchi) kapitalning ishlab chiqarishga investitsiya qilinishi tovar- pul doiraviy aylanishi jarayoni kengayishini boshlab beradi. Uning pul shaklidagi yakuni sifatida XYuSning tushumi maydonga chiqadi. O'z navbatida, tushum xarajatlarni moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini davom ettirishni ta'minlovchi bir necha pul mablag'lari fondlariga bo'linadi. Umumiy tarzda, formula orqali buni quyidagicha ifodalash mumkin: T = F + F + F. + F, aa mxm a f tushum; Bu yerda: T — F - qiymatining 40 foizdan ortiq bo'lmagan qismini olishga muvaffaq bo'linishi mumkin. Shu munosabat bilan hatto, sog'lom bozor aylanmasida, ya'ni talabga ega bo'lgan tayyor mahsulot realizatsiya qilinganda ham u faqat sotilganidan so'ng pul mablag'iga aylanadi. Ishlab chiqarish jarayonini yangidan boshlash va rivojlantirishga mo'ljallangan XYuSning moliyaviy resurslari bu pul shaklidagi uning kapitalidir. Mehnat vositalari, predmetlari va natijalariga aylangan moddiy-buyumlashgan kapital, ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining jismoniy va intellektual qobiliyatlaridan iborat bo'lgan inson kapitali kapital mavjudligi va harakatining boshqa pulsiz shakllari hisoblanadi. Prinsip jihatidan, takror ishlab chiqarish jarayonining doiraviy aylanishiga kiritilgan va uning egasiga daromad keltiruvchi har qanday mulkiy va intellektual boylik kapital bo'lishi mumkin. Tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslari dastlab (birlamchi holda) ular ta'sis kapitalining bir qismini pul shaklida qo'yish va shuningdek, boshqa shaxslar va tashkilotlardan maqsadli moliyalashtirish va subsidiyalar ko'rinishida kelib tushgan pul mablag'lari qismi hisobidan shakllantiriladi. Ta'sis kapitalining pulsiz qismi (sanoat va intellektual mulk ob'ektlari, ulardan foydalanish huquqlari va boshqalar) esa, xuddi maqsadli tushilmalar singari, agar ular pul ko'rinishida qo'yilmagan bo'lsa, ularni XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritish maqsadga muvofiq emas. Dastlabki (birlamchi) kapitalning ishlab chiqarishga investitsiya qilinishi tovar- pul doiraviy aylanishi jarayoni kengayishini boshlab beradi. Uning pul shaklidagi yakuni sifatida XYuSning tushumi maydonga chiqadi. O'z navbatida, tushum xarajatlarni moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini davom ettirishni ta'minlovchi bir necha pul mablag'lari fondlariga bo'linadi. Umumiy tarzda, formula orqali buni quyidagicha ifodalash mumkin: T = F + F + F. + F, aa mxm a f tushum; Bu yerda: T — F - asosiy ishlab chiqarish fondlarining jismoniy eskirishini tiklashga mo'ljallangan amortizatsiya ajratmalari fondi; moddiy xarajatlarni (xom-ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektroenergiya va boshqalarni sotib olish) moliyalashtirish fondi; Ffc— ish haqi fondi; Ff — tovarlarni realizatsiya qilishdan olin gan foyda (soliqlar to'languncha va foydadan boshqa to'lanmalar amalga oshirilguncha). Ayrim iqtisodchi-olimlarning tadqiqotlarida moddiy xarajatlar va mehnat haqini moliyalashtirish uchun mo'ljallangan pul mablag'lari XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritilmaydi. Uiarning ayrimlari tomonidan esa XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga hatto pulli tushum ham kiritilmayotir. Bunday yondashuvlarning noto'g'ri ekanligi shubhasiz. Bozor iqtisodiyotining xorijiy nazariyasi va amaliyotida pul tushumi yalpi daromad tarzida talqil qilinadi. Bu narsa XYuS moliyaviy resurslari fondini shakllantirish va qayta yangilashda tushumning umumlashtirilgan ahamiyatini o'zida aniqroq aks ettiradi. Moddiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun mo'ljallangan pul tushumlarining bir qismi, XYuSning real moliyaviy resursi mol yetkazib beruvchilar va kontragentlarning hisob varaqlariga o'tkazilmasdan uning aylanmasida bo'lgan paytda unga qo'shimcha daromad keltiradi. O'tish davrining dastlabki yillaridagi o'zaro mol yetkazib berish (xizmat ko'rsatish) bo'yicha noto'lovlar krizisi bank kreditlari foizining yuzdan oshgan darajasida tekin tijoriy kredit imkoniyatining mavjudligi o'zining «qo'lbola» birlamchi manbai bo'lib xizmat qildi. Shunga o'xshash narsa ish haqi fondiga nisbatan ham tegishli bo'ldi. Xodimlarga, ishchi va xizmatchilarga bir necha oylab oylik maoshlarni berishning kechiktirilganligi (orqaga surilganligi) ba'zi bir «tadbirkor» va «bankir»larning tekinga boyish manbalaridan biriga aylandiki, chunki to'lanmagan ish haqi uiarning aylanmasida bo'lgan edi. Amortizatsiya ajratmalari fondi XYuSlar moliyaviy resurslarining tarkibiy tuzilmasida muhim rol o'ynaydi. Chunki bunday ajratmalar pul tushumlaridan qancha ajratilganligi va uiarning XYuS tegishli hisob varaqlarida joylashganligiga F m xm asosiy ishlab chiqarish fondlarining jismoniy eskirishini tiklashga mo'ljallangan amortizatsiya ajratmalari fondi; moddiy xarajatlarni (xom-ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektroenergiya va boshqalarni sotib olish) moliyalashtirish fondi; Ffc— ish haqi fondi; Ff — tovarlarni realizatsiya qilishdan olin gan foyda (soliqlar to'languncha va foydadan boshqa to'lanmalar amalga oshirilguncha). Ayrim iqtisodchi-olimlarning tadqiqotlarida moddiy xarajatlar va mehnat haqini moliyalashtirish uchun mo'ljallangan pul mablag'lari XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritilmaydi. Uiarning ayrimlari tomonidan esa XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga hatto pulli tushum ham kiritilmayotir. Bunday yondashuvlarning noto'g'ri ekanligi shubhasiz. Bozor iqtisodiyotining xorijiy nazariyasi va amaliyotida pul tushumi yalpi daromad tarzida talqil qilinadi. Bu narsa XYuS moliyaviy resurslari fondini shakllantirish va qayta yangilashda tushumning umumlashtirilgan ahamiyatini o'zida aniqroq aks ettiradi. Moddiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun mo'ljallangan pul tushumlarining bir qismi, XYuSning real moliyaviy resursi mol yetkazib beruvchilar va kontragentlarning hisob varaqlariga o'tkazilmasdan uning aylanmasida bo'lgan paytda unga qo'shimcha daromad keltiradi. O'tish davrining dastlabki yillaridagi o'zaro mol yetkazib berish (xizmat ko'rsatish) bo'yicha noto'lovlar krizisi bank kreditlari foizining yuzdan oshgan darajasida tekin tijoriy kredit imkoniyatining mavjudligi o'zining «qo'lbola» birlamchi manbai bo'lib xizmat qildi. Shunga o'xshash narsa ish haqi fondiga nisbatan ham tegishli bo'ldi. Xodimlarga, ishchi va xizmatchilarga bir necha oylab oylik maoshlarni berishning kechiktirilganligi (orqaga surilganligi) ba'zi bir «tadbirkor» va «bankir»larning tekinga boyish manbalaridan biriga aylandiki, chunki to'lanmagan ish haqi uiarning aylanmasida bo'lgan edi. Amortizatsiya ajratmalari fondi XYuSlar moliyaviy resurslarining tarkibiy tuzilmasida muhim rol o'ynaydi. Chunki bunday ajratmalar pul tushumlaridan qancha ajratilganligi va uiarning XYuS tegishli hisob varaqlarida joylashganligiga F m xm qarab XYuSlarning real moliyaviy resurslari bo'lib hisoblanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va tovar hamda moliya bozorlarida XYuS faoliyatining faollashuvi natijasida uning moliyaviy resurslari tarkibiy tuzilmasida foyda hal qiluvchi o'rinni egallay boshlaydi. Foyda XYuS o'z mablag'larining asosiy manbai bo'lib, ishlab chiqarish apparatining yangilanishini, sifatning yaxshilanishini, chiqarilayotgan mahsulot assortimentining kengayishini va h.k.larni ta'minlaydi. Foyda hisobidan XYuSning rezerv fondlari, maxsus maqsadlarga mo'ljallangan fondlar shakllantiriladi. Foyda massasi va normasi, uning xarajatlarga nisbati XYuSning kreditga layoqatligini va uning qarziy mablag'larni jalb qilish imkoniyatini, uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olishni aniqlab beradigan muhim indikatorlardir. Qarziy mablag'laming XYuS o'z mablag'lariga nisbati 1/3 va undan katta darajaga yetgani, uning to'lovga layoqatligi borasida kreditorilarda ham, hamkorlarida ham shubha tug'dirmasligi mumkin. Amaldagi tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslarini ularning shakllanish manbalariga ko'ra quyidagilarga ajratish mumkin: mahsulot realizatsiyasining tushumi hisobidan shakllanadigan moliyaviy resurslar (foyda; amortizatsiya ajratmalari fondi; ish haqi fondi; moddiy xarajatlarni tiklash fondi); boshqa realizatsiya (mol-mulk; asosiy faoliyatga daxldor bo'lmagan xizmatlar va boshqalar) hisobidan olinadigan moliyaviy resurslar; moliyaviy bozorda shakllanadigan moliyaviy resurslar (kreditlar va zayomlar; o'z aksiyalari va qimmatli qog'ozlarning boshqa ko'rinishlarini sotish; boshqa emitentlarning qimmatli qog'ozlari bo'yicha dividentlar va foizlar; sug'urta qoplamalari va boshqalar); kreditorlik qarzlari hisobidan tashkil topadigan moliyaviy resurslar (mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga; mehnat haqi bo'yicha; ijtimoiy sug'urtaga doir; byudjet oldidagi va boshqalar); badallar va maqsadli xarakterdagi tushilmalar hisobidan shakllantiriladigan moliyaviy resurslar (boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslardan tushilmalar, qarab XYuSlarning real moliyaviy resurslari bo'lib hisoblanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va tovar hamda moliya bozorlarida XYuS faoliyatining faollashuvi natijasida uning moliyaviy resurslari tarkibiy tuzilmasida foyda hal qiluvchi o'rinni egallay boshlaydi. Foyda XYuS o'z mablag'larining asosiy manbai bo'lib, ishlab chiqarish apparatining yangilanishini, sifatning yaxshilanishini, chiqarilayotgan mahsulot assortimentining kengayishini va h.k.larni ta'minlaydi. Foyda hisobidan XYuSning rezerv fondlari, maxsus maqsadlarga mo'ljallangan fondlar shakllantiriladi. Foyda massasi va normasi, uning xarajatlarga nisbati XYuSning kreditga layoqatligini va uning qarziy mablag'larni jalb qilish imkoniyatini, uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olishni aniqlab beradigan muhim indikatorlardir. Qarziy mablag'laming XYuS o'z mablag'lariga nisbati 1/3 va undan katta darajaga yetgani, uning to'lovga layoqatligi borasida kreditorilarda ham, hamkorlarida ham shubha tug'dirmasligi mumkin. Amaldagi tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslarini ularning shakllanish manbalariga ko'ra quyidagilarga ajratish mumkin: mahsulot realizatsiyasining tushumi hisobidan shakllanadigan moliyaviy resurslar (foyda; amortizatsiya ajratmalari fondi; ish haqi fondi; moddiy xarajatlarni tiklash fondi); boshqa realizatsiya (mol-mulk; asosiy faoliyatga daxldor bo'lmagan xizmatlar va boshqalar) hisobidan olinadigan moliyaviy resurslar; moliyaviy bozorda shakllanadigan moliyaviy resurslar (kreditlar va zayomlar; o'z aksiyalari va qimmatli qog'ozlarning boshqa ko'rinishlarini sotish; boshqa emitentlarning qimmatli qog'ozlari bo'yicha dividentlar va foizlar; sug'urta qoplamalari va boshqalar); kreditorlik qarzlari hisobidan tashkil topadigan moliyaviy resurslar (mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga; mehnat haqi bo'yicha; ijtimoiy sug'urtaga doir; byudjet oldidagi va boshqalar); badallar va maqsadli xarakterdagi tushilmalar hisobidan shakllantiriladigan moliyaviy resurslar (boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslardan tushilmalar, byudjet subsidiyalari va h.k.). Iqtisodiy munosabatlarni takror ishlab chiqarish shakllaridan biri sifatida XYuSlar moliyasining harakati minimal xarajatlarda maksimal natijalar olinishini nazarda tutuvchi samaradorlikning umumiqtisodiy mezoniga bo'ysunadi. Shu sababli XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini quyidagi formula orqali tasawur etish mumkin: S =N ,:X mr mj mr XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi; ma'lum davr (o'tgan yoki rejali) uchun XYuS fa'oliyatining moliyaviy natijasi; shu moliyaviy natijani qo'lga kiritish uchun XYuS tomonidan qilingan (yoki rejalashtirilgan) moliyaviy resurslar xarajatlari XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda shu narsani inobatga olish kerakki, moliyaviy natija faqat moliyaviy emas, balki moddiy va mehnat resurslari xarajatlarining natijasi hamdir. Shuning uchun ham, masalan, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foydani taqqoslab turib, buning natijasida faqat faoliyatning sof moliyaviy tomonini xarakterlovchi ko'rsatkichga ega bo'lamiz, deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Bu XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyati samaradorligini xarakterlovchi yaxlit ko'rsatkichlardan biri bo'lib, unga kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida moddiy-ishlab chiqarish va moliyaviy oqimlarning ajralmas bog'liqligi xosdir. Yuqorida bildirilgan fikr o'ziga moliyaviy natija va moliyaviy xarajatlarning tavsifini mujassam etuvchi XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyatining samaradorligini xarakterlovchi boshqa ko'rsatkichlarga ham to'liq tegishlidir. Shunday bo'lishiga qaramasdan analitik maqsadlar uchun bu majmuadan aynan XYuSning moliyaviy faoliyatini, uning moliyaviy va baho siyosatining samaradorligini adekvat tarzda xarakterlovchi ko'rsatkichlarni ajratish muhimdir. Shunisi muhimki, XYuS moliyaviy faoliyatining samaradorligini adekvat ifodalovchi bo'lib fond, moliya- Bu yerda: S — J mr N mf x - mr byudjet subsidiyalari va h.k.). Iqtisodiy munosabatlarni takror ishlab chiqarish shakllaridan biri sifatida XYuSlar moliyasining harakati minimal xarajatlarda maksimal natijalar olinishini nazarda tutuvchi samaradorlikning umumiqtisodiy mezoniga bo'ysunadi. Shu sababli XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini quyidagi formula orqali tasawur etish mumkin: S =N ,:X mr mj mr XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi; ma'lum davr (o'tgan yoki rejali) uchun XYuS fa'oliyatining moliyaviy natijasi; shu moliyaviy natijani qo'lga kiritish uchun XYuS tomonidan qilingan (yoki rejalashtirilgan) moliyaviy resurslar xarajatlari XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda shu narsani inobatga olish kerakki, moliyaviy natija faqat moliyaviy emas, balki moddiy va mehnat resurslari xarajatlarining natijasi hamdir. Shuning uchun ham, masalan, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foydani taqqoslab turib, buning natijasida faqat faoliyatning sof moliyaviy tomonini xarakterlovchi ko'rsatkichga ega bo'lamiz, deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Bu XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyati samaradorligini xarakterlovchi yaxlit ko'rsatkichlardan biri bo'lib, unga kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida moddiy-ishlab chiqarish va moliyaviy oqimlarning ajralmas bog'liqligi xosdir. Yuqorida bildirilgan fikr o'ziga moliyaviy natija va moliyaviy xarajatlarning tavsifini mujassam etuvchi XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyatining samaradorligini xarakterlovchi boshqa ko'rsatkichlarga ham to'liq tegishlidir. Shunday bo'lishiga qaramasdan analitik maqsadlar uchun bu majmuadan aynan XYuSning moliyaviy faoliyatini, uning moliyaviy va baho siyosatining samaradorligini adekvat tarzda xarakterlovchi ko'rsatkichlarni ajratish muhimdir. Shunisi muhimki, XYuS moliyaviy faoliyatining samaradorligini adekvat ifodalovchi bo'lib fond, moliya- Bu yerda: S — J mr N mf x - mr kredit va pul bozorlaridagi ular operatsiyalarining daromadliligi hisoblanadi. Bu yerda, ma'lumki, pul (P*) go'yo to'g'ridan-to'g'ri puldan (P) qilinadi. U holda moliyaviy samaradorlikni aniqlash formulasi quyidagi ko'rinishni oladi: Smr = (P* - P) : P Bu yerda: Smr — XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi; P*-P- bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad. Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi: XYuS tomonidan aksiya va boshqa qimmatli qog'ozlarni emissiya qilish asosida bozorda joylashtirishdan olingan dividentlar; boshqa emitentlar qimmatli qog'ozlarini sotib olishdan olingan dividentlar; banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari; XYuS foydasidagi valyutalar kurslari bo'yicha farqlar; va boshqalar. Ajablanarlisi shundaki, XYuS moliyaviy operatsiyalarining daromadliligini xarakterlovchi ko'rsatkich ularning samaradorligini sof moliyaviy natijaning sof moliyaviy xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko'pchilik hollarda XYuS moliya- xo'jalik faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iqtisodiyot real sektori samaradorligining ko'rsatkichlarida va baholarida bankrot holatida bo'lishlariga qaramasdan moliyaviy «spekulyasiyaning» imkoniyatlari ularni «cho'kmasdan» turishlariga sharoit yaratadi. Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga u yoki bu darajada sotuv rentabelligi ko'rsatkichi (foydaning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati) javob beradi. Bu nisbatdagi surat va maxraj pul mablagiaridan iborat bo'lganligi uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni istisno qilgan tarzda, sof moliyaviy ko'rsatkich sifatida e'tirof etish mumkin. Shunday bo'lishiga qaramasdan bu yerda yana bir narsani inobatga olmoq lozim, ya'ni kredit va pul bozorlaridagi ular operatsiyalarining daromadliligi hisoblanadi. Bu yerda, ma'lumki, pul (P*) go'yo to'g'ridan-to'g'ri puldan (P) qilinadi. U holda moliyaviy samaradorlikni aniqlash formulasi quyidagi ko'rinishni oladi: Smr = (P* - P) : P Bu yerda: Smr — XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi; P*-P- bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad. Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi: XYuS tomonidan aksiya va boshqa qimmatli qog'ozlarni emissiya qilish asosida bozorda joylashtirishdan olingan dividentlar; boshqa emitentlar qimmatli qog'ozlarini sotib olishdan olingan dividentlar; banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari; XYuS foydasidagi valyutalar kurslari bo'yicha farqlar; va boshqalar. Ajablanarlisi shundaki, XYuS moliyaviy operatsiyalarining daromadliligini xarakterlovchi ko'rsatkich ularning samaradorligini sof moliyaviy natijaning sof moliyaviy xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko'pchilik hollarda XYuS moliya- xo'jalik faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iqtisodiyot real sektori samaradorligining ko'rsatkichlarida va baholarida bankrot holatida bo'lishlariga qaramasdan moliyaviy «spekulyasiyaning» imkoniyatlari ularni «cho'kmasdan» turishlariga sharoit yaratadi. Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga u yoki bu darajada sotuv rentabelligi ko'rsatkichi (foydaning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati) javob beradi. Bu nisbatdagi surat va maxraj pul mablagiaridan iborat bo'lganligi uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni istisno qilgan tarzda, sof moliyaviy ko'rsatkich sifatida e'tirof etish mumkin. Shunday bo'lishiga qaramasdan bu yerda yana bir narsani inobatga olmoq lozim, ya'ni samaradorlikning o'lchovi sifatida yuqoridagi ko'rsatkichning haqqoniylik darajasi juda ko'p omillarga, xususan, tushum va foydani shakllantiruvchi bozor baholari monopol baholarni shakllantirishning salbiy ta'sirlaridan qanchalik ozod ekanligiga bog'liq. Yuqorida ko'rib o'tilgan barcha moliyaviy ko'rsatkichlarda mazmun va shakl o'rtasida dialektik qarama-qarshilikning mayjudligi namoyon bo'ladiki, bu narsa bizning holatda XYuSlar moliyasining (iqtisodiyot yaxlit moliyaviy sektorining ham) o'z iqtisodiy asosidan, ishlab chiqarishdan ajralib cliiqish (uzilish)ga va unga bog'liq bo'lmagan holda mustaqil hayot kechirish imkoniyatini qo'lga kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. XYuSlar moliya-xo'jalik faoliyatining samaradorligini tahlil qilish va baholashda moliyaviy ko'rsatkichlar (masalan, tushum va foyda) moddiy aylanma mablag'larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarining fond qaytimi kabi iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma'lum darajada, pasayadi. Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi ko'rsatkichlardan biri quyidagi formulaga muvofiq ravishda \ hisoblanadigan XYuSning iqtisodiy rentabelligi (biznesning rentabelligi) ko'rsatkichidir: R. = F : (K , + К + A ) i v ayl as пот' Bu yerda: R, — XYuSning iqtisodiy rentabelligi, biznesning rentabelligi; F — yillik foyda; Ke, — XYuS aylanma kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda); Kej — XYuS asosiy kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda); Апвт — XYuS nomoddiy aktivlarining miqdori (qiymatiy baholarda). XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to'lovga layoqatligi va likvidligini xarakterlovchi samaradorlikning o'lchovi sifatida yuqoridagi ko'rsatkichning haqqoniylik darajasi juda ko'p omillarga, xususan, tushum va foydani shakllantiruvchi bozor baholari monopol baholarni shakllantirishning salbiy ta'sirlaridan qanchalik ozod ekanligiga bog'liq. Yuqorida ko'rib o'tilgan barcha moliyaviy ko'rsatkichlarda mazmun va shakl o'rtasida dialektik qarama-qarshilikning mayjudligi namoyon bo'ladiki, bu narsa bizning holatda XYuSlar moliyasining (iqtisodiyot yaxlit moliyaviy sektorining ham) o'z iqtisodiy asosidan, ishlab chiqarishdan ajralib cliiqish (uzilish)ga va unga bog'liq bo'lmagan holda mustaqil hayot kechirish imkoniyatini qo'lga kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. XYuSlar moliya-xo'jalik faoliyatining samaradorligini tahlil qilish va baholashda moliyaviy ko'rsatkichlar (masalan, tushum va foyda) moddiy aylanma mablag'larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarining fond qaytimi kabi iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma'lum darajada, pasayadi. Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi ko'rsatkichlardan biri quyidagi formulaga muvofiq ravishda \ hisoblanadigan XYuSning iqtisodiy rentabelligi (biznesning rentabelligi) ko'rsatkichidir: R. = F : (K , + К + A ) i v ayl as пот' Bu yerda: R, — XYuSning iqtisodiy rentabelligi, biznesning rentabelligi; F — yillik foyda; Ke, — XYuS aylanma kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda); Kej — XYuS asosiy kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda); Апвт — XYuS nomoddiy aktivlarining miqdori (qiymatiy baholarda). XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to'lovga layoqatligi va likvidligini xarakterlovchi ko'rsatkichlardan chetda qolmaslik kerak. Bu yerda ham o'zining mazmuniga ko'ra sof moliyaviy va iqtisodiy ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Sof moliyaviy ko'rsatkichlar qatoriga absolyut va muddatli likvidlik koeffitsientlarini kiritish mumkinki, ular yordamida XYuSning potensial to'lov qobiliyati baholanadi: К ы = (Р + QQ) : Mkm K. = (P + QQ + DQ) : Mta Bu yerda: Kate — absolyut likvidlik koeffitsienti; К . — muddatli likvidlik koeffitsienti; mud ' P — hisob varaqlardagi va XYuS kassasidagi pullar; QQ — likvidli qimmatli qog'ozlar; DQ — mobilizatsiya qilingan debitorlik qarzlari; M — XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari. XYuSning pul mablag'lari va moddiy resurslarining pulli (qiymatiy) bahosi aralashadigan ko'rsatkich joriy likvidlik koeffitsien-tidir (qoplash koeffitsienti). U quyidagicha hisoblanadi: K, = (PM + MAM) : Mkm Bu yerda: K.; — joriy liklidlik koeffitsienti; PM- pullar va ularga tenglashtirilgan mablag'lar (likvidli qimmatli qog'ozlar va jalb qilingan debitorlik qarzlari); MAM—XYuS moddiy aylanma mablag'larining qiymatiy bahosi; M^ — XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari. Bahs-munozara va nazorat uchun savollar XYuSlarning moliyaviy resurslari deb nimaga aytiladi va ular qanday shakllarda amal qiladi? XYuS vositalarining «pul shakli» va «pul qiymati» tushun-chalari o'rtasida qanday farqlar mavjud? XYuSning kapitali deganda nima tushuniladi? ko'rsatkichlardan chetda qolmaslik kerak. Bu yerda ham o'zining mazmuniga ko'ra sof moliyaviy va iqtisodiy ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Sof moliyaviy ko'rsatkichlar qatoriga absolyut va muddatli likvidlik koeffitsientlarini kiritish mumkinki, ular yordamida XYuSning potensial to'lov qobiliyati baholanadi: К ы = (Р + QQ) : Mkm K. = (P + QQ + DQ) : Mta Bu yerda: Kate — absolyut likvidlik koeffitsienti; К . — muddatli likvidlik koeffitsienti; mud ' P — hisob varaqlardagi va XYuS kassasidagi pullar; QQ — likvidli qimmatli qog'ozlar; DQ — mobilizatsiya qilingan debitorlik qarzlari; M — XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari. XYuSning pul mablag'lari va moddiy resurslarining pulli (qiymatiy) bahosi aralashadigan ko'rsatkich joriy likvidlik koeffitsien-tidir (qoplash koeffitsienti). U quyidagicha hisoblanadi: K, = (PM + MAM) : Mkm Bu yerda: K.; — joriy liklidlik koeffitsienti; PM- pullar va ularga tenglashtirilgan mablag'lar (likvidli qimmatli qog'ozlar va jalb qilingan debitorlik qarzlari); MAM—XYuS moddiy aylanma mablag'larining qiymatiy bahosi; M^ — XYuSning qisqa muddatli majburiyatlari. Bahs-munozara va nazorat uchun savollar XYuSlarning moliyaviy resurslari deb nimaga aytiladi va ular qanday shakllarda amal qiladi? XYuS vositalarining «pul shakli» va «pul qiymati» tushun-chalari o'rtasida qanday farqlar mavjud? XYuSning kapitali deganda nima tushuniladi? Kapital mavjudligi va harakatining boshqa pulsiz shakllari nimalardan iborat? Takror ishlab chiqarish jarayonining doiraviy aylanishiga kiritilgan va uning egasiga daromad keltiruvchi har qanday mulkiy va intellektual boylik kapital bo'lishi mumkinmi? Tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslari dastlab nimalar hisobidan shakllantiriladi? Tushum xarajatlarini moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini davom etttirishni ta'minlovchi qanday mablag'lari fondlariga bo'linadi? Amortizatsiya ajratmalari fondi XYuSlar moliyaviy resurslari-ning tarkibiy tuzilmasida qanday rol o'ynaydi? XYuS moliyaviy resurslari tarkibiy tuzilmasida foydaning o'rni qanday? Amaldagi tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslarini ularning shakllanish manbalariga ko'ra nimalarga ajratish mumkin? XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini formula orqali qanday tasawur etish mumkin? Pul (П*) go'yo to'g'ridan-to'g'ri puldan (P) qilinganda moliyaviy samaradorlikni aniqlash formulasi qanday ko'rinishni oladi? Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad tarkibiga nimalar kiradi? Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga qanday ko'rsatkich javob beradi? XYuSning iqtisodiy rentabelligi yoki biznesning rentabelligi qanday aniqlanadi? XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda qanday ko'rsatkichlar e'tibordan chetda qolmasligi kerak? Sofmoliyaviy ko'rsatkichlar qatoriga qanday koeffitsientlami kiritish va ular yordamida XYuSning qanday qobiliyatini baholash mumkin? Absolyut likvidlik, muddatli likvidlik vajoriy likvidlik koeffi-tsientlari qanday aniqlanadi? Kapital mavjudligi va harakatining boshqa pulsiz shakllari nimalardan iborat? Takror ishlab chiqarish jarayonining doiraviy aylanishiga kiritilgan va uning egasiga daromad keltiruvchi har qanday mulkiy va intellektual boylik kapital bo'lishi mumkinmi? Tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslari dastlab nimalar hisobidan shakllantiriladi? Tushum xarajatlarini moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini davom etttirishni ta'minlovchi qanday mablag'lari fondlariga bo'linadi? Amortizatsiya ajratmalari fondi XYuSlar moliyaviy resurslari-ning tarkibiy tuzilmasida qanday rol o'ynaydi? XYuS moliyaviy resurslari tarkibiy tuzilmasida foydaning o'rni qanday? Amaldagi tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslarini ularning shakllanish manbalariga ko'ra nimalarga ajratish mumkin? XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini formula orqali qanday tasawur etish mumkin? Pul (П*) go'yo to'g'ridan-to'g'ri puldan (P) qilinganda moliyaviy samaradorlikni aniqlash formulasi qanday ko'rinishni oladi? Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan olingan daromad tarkibiga nimalar kiradi? Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga qanday ko'rsatkich javob beradi? XYuSning iqtisodiy rentabelligi yoki biznesning rentabelligi qanday aniqlanadi? XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil qilishda qanday ko'rsatkichlar e'tibordan chetda qolmasligi kerak? Sofmoliyaviy ko'rsatkichlar qatoriga qanday koeffitsientlami kiritish va ular yordamida XYuSning qanday qobiliyatini baholash mumkin? Absolyut likvidlik, muddatli likvidlik vajoriy likvidlik koeffi-tsientlari qanday aniqlanadi?