XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING BAHO SIYOSATI VA BAHOLARNI SHAKLLANTIRISH ASOSLARI, MARKETING STRATEGIYASINING MOLIYAVIY JIHATLARI 12.1. Baholarni shakllantirishning ob'ektiv asoslari «Baho» tushunchasi ostida, odatda, eng awalo, yagona sintetik kategoriyaga birlashtirilgan turli-tuman iqtisodiy holatlarning yig'indisi nazarda tutiladi. Mohiyat jihatidan baho qiymatning puldagi ifodasidir. Tarmoq ichidagi raqobat natijasida tovarning individual qiymati uning ijtimoiy qiymatiga aylanadiki, uning o'lchami mehnatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari bilan aniqlanadi. Bozor qiymati, ijtimoiy qiymatdan farqli o'laroq, faqatgina tovarni ishlab chiqarish darajasi bilan emas, balki uning realizatsiya qilish shartlari bilan ham belgilanadi. Bozor sharoitida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari va ijtimoiy foydalilik taqqoslanadi, ijtimoiy ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiy tuzilmasining ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq kelishi aniqlanadi. Faqat ijtimoiy ehtiyoj va ijtimoiy foydalilik doirasidagina xarajatlar ijtimoiy zarur deb e'tirof etilishi mumkin. Shu munosabat bilan qiymat hosil bo'lishining iqtisodiy chegaralarini shakllantirish ijtimoiy foydalilikning funksiyasiga aylanadi. Demak, bahoning asosi sifatida maydonga chiqadigan ijtimoiy zaruriy xarajatlar va qiymat murakkab jarayon natijasida vujudga keladi, o'zlariga turli- tuman sharoitlar va ta'sirlarning ta'sirini sinab ko'radi. Shunga mos ravishda bahoning modeli ham oddiy yoki bir xil bo'lishi mumkin emas. Tovarlar har doim qiymat va iste'mol qiymatining o'zaro yaxlitligidan iborat. Tovarning iste'mol qiymatini tovarning qandaydir bir ehtiyojni qondirish qobiliyati sifatida xarakterlash qabul qilingan. Bozor sharoitida ishlab chiqarish sotib oluvchilarning talablarini qondirish maqsadida iste'mol va buning natijasida Tovar ishlab chiqaruvchi tomonidan foydani olinishi uchun amalga oshiriladi. Demak, past iste'mol qiymatiga ega bo'lgan tovarlar past qiymatga ega bo'ladi va aksincha, yuqori darajadagi iste'mol qiymati qiymatning ham yuqori darajada bo'lishini ta'minlaydi. Shuning uchun ham bahoni aniqlashda faqat tegishli ne'matni ishlab chiqarish xarajatlarini inobatga olib qolmasdan, balki tovarning sifati orqali namoyon bo'ladigan iste'mol qiymatini, uning foydaliligini ham hisobga olmoq lozim. Bundan baho bozor mexanizmining pulda ifodalangan muhim elementidir, degan xulosa kelib chiqadi. Baho yordamida mol yetkazib beruvchi va iste'molchi foydalanayotgan resurslarning hajmi ifodalanadi, ular bir resurs bilan ta'minlanadi, bir vaqtning o'zida ikkinchi resursni oladi, buning natijasida resurslarning foydaliligi oshadi. Shunday qilib, baho kerakli mahsulot yoki xizmatga ega bo'lish uchun kishi berishi lozim bo'lgan resurslarning miqdoridir. Bahoning ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlariga yaqinlashishini ta'minlovchi modeli ana shundan iborat. Yuqorida bayon qilingan holatlarga asoslanib vujudga kgltirilgan baho o'ziga tegishli bo'lgan funksiyalarni bozor iqtisodiyotida yaxshi bajaradi. Eng awalo, baho yordamida barcha tovarlarning yoki tovar birligining hajm, dona va og'irlik birliklaridagi qiymati pul birliklarida o'lchanadi. Pulli ekvivalentning mavjud ekanligi bahoga miqdor va son shakllaridagi tovar qiymatini ifodalovchi yoki o'lchovchi sifatida maydonga chiqishga imkon beradi. Bir vaqtning o'zida baho pulda ifodalangan turli tovar qimmatlarining o'lchovchisi hamdir. Ko'rilayotgan ana shu sifatda baho umumiqtisodiy samaradorlikning eng muhim ko'rsatkichlaridan biri sanaladi, xo'jalik qarorlarini qabul qilish uchun mo'ljal, bashoratlashning muhim instrumenti bo'lib xizmat qiladi. Yuqoridagilarning barchasi bahoning o'Ichov(chilik) funksiyasidan darak beradi. Ma'ium ma'noda, bahoning hisob-nazorat funksiyasi uning o'lchov(chilik) funksiyasining o'ziga xos bo'lgan «qo'shni»si hisoblanadi va qisman uning tarkibiga kiradi. Baho, milliy boylikning buyumlashgan va moddiy o'lchamlarini qiymat va demak, moliyaviy o'lchamlarga aylantirib, qiymatning fuqarolarda, ularning oilalarida, XYuSlarda, tarmoqlarda, umuman iqtisodiyotda, qishloq, shahar, tuman, viloyat va mamlakat bo'yicha saqlanishi, jamg'arilishi va harakat etishi ustidan hisob va nazoratni olib borishning instrumenti bo'lib xizmat qiladi. Bahoning taqsimlash funksiyasi uning qiymatdan farqlanishi imkoniyati bilan xarakterlanadi. Masalan, yengil avtomobillarga bo'lgan bahoning yuqoriligi aholining ma'lum qatlamlarining mablag'larini ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun qayta taqsimlashga imkon beradi. Ba'zi bir tovarlarga nisbatan baholarning past darajasi esa (masalan, bolalar va keksa yoshdagi qariyalarga mo'ljallangan tovariar) ana shunday iste'molchilar foydasiga mablag'larning qayta taqsimlanishiga olib keladi. Bir tomondan, mamlakatda sanoat ishlab chiqarish xarakteriga ega bo'lgan ko'plab tovarlarga nisbatan baholarning erkinlashtirilishi va ikkinchi tomondan, bir necha qishloq xo'jaligi mahsulotlariga nisbatan baholarning davlat tomonidan tartibga solinishi qishloq xo'jaligiga tegishli bo'lgan daromadlarning bir qismini sanoatning ayrim tarmoqlari foydasiga qayta taqsimlanishiga imkon beradi. Shunday qilib, ulgurchi baholarni oshirish yoki pasaytirish orqali tarmoqlar, XYuSlar, mintaqalar, ijtimoiy guruhlar va oilalarning daromadlari va foydasini qayta taqsimlash mumkin. Aynan bahoning tartibga solish funksiyasi orqali bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish va iste'mol, taklif va talab o'rtasida aloqao'rnatiladi. Shunisi xarakterliki, tartibga soluvchi baho tartibga solish jarayonining o'zida vujudga keladi va uning o'zi ham tartibga solinuvchi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu yerda muvozanatli, ya'ni o'z-o'zidan o'rnatiluvchi, darajasi talab va taklifning tenglashishiga muvofiq keladigan baho yordamida tovar-pul jarayonlarini o'z-o'zidan tartibga solish funksiyasi xususida gapirish aniqroq bo'lur edi. Oila byudjetining o'zgarishi, aholi daromadlari va xarajatlarini qayta taqsimlash munosabati bilan chakana baholar o'zgarganda bahoning ijtimoiy funksiyasi vujudga keladi. Buning natijasida ijtimoiy ne'matlar va xizmatlarning u yoki bu turlariga nisbatan iste'mol qilish ko'tariladi yoki pasayadi. Chakana baholarning oshishi turmush darajasini pasaytiradi va aksincha, deb e'tirof etilgan. Biroq, agar bir vaqtning o'zida chakana baholar bilan birgalikda ulgurji baholar, va aholi daromadlari ham o'zgarsa, bu «manzara» ko'p omilliga aylanadi va baholar dinamikasining turmush darajasiga ta'miri xususida xulosa chiqarish uchun yanada chuqurroq bo'lgan tahlil zarur. Bahoning rag'batlantiruvchi funksiyasi ishlab chiqarishni moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, mahsulotning ma'lum bir turini ishlab chiqarish yo'nalishlarida rag'batlantirish orqali namoyon bo'ladi. Bunday baholar agar ular iste'molchi uchun qulay bo'lsa, iste'molni ham rag'batlantiradi. Bahoning rag'batlantiruvchi funksiyasi bozorni tartibga solishning muhim omili hisoblanadi, tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif o'rtasidagi ma'lum bir nisbatning o'rnatilishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi va shuning uchun ham u talab va taklifni balanslashtirish (muvozanatlashtirish) funksiyasi bilan uzviy bog'langan. Baho funksiyalarining bunchalik ko'pligi, alohida olingan unga tegishli bo'lgan maqsadlar va vazifalarning, ayrim hollarda, o'zaro qarama-qarshiligi shunga olib keladiki, bahoning o'zi barcha funksiyalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishi mumkin bo'lmay qoladi. Ratsional va hatto, optimal baholar xususida gapirib turib, odatda uning bir funksiyasi yoki funksiyalarning shunday hamkorligini nazarda tutish kerakki, ular ma'lum darajada amalga oshgan bo'lsin. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotida bahoning ayrim funksiyalari kamroq yoki ko'proq yuklama bilan «ishlaydi». Masalan, mahsulotni qiymat ifodasida ishlab chiqarish, taqsimlash va iste'mol qilishni rejalashtirishda foydalaniladigan bahoning funksiyalari aralash iqtisodiyotda davlat sektoridagidek emas, balki unga nisbatan kamroq faollikda namoyon bo'ladi. Shu munosabat bilan bu yerda baho barcha funksiyalarining bir- biri bilan o'zaro bog'langanligi va o'zaro ta'sirchanligini, real hayotda bozor iqtiso- diyotiga xos bo'lgan dinamiktizim sifatida namoyon bo'layotgan-ligini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. 12.2. Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni shakllantirish metodlari Bozor iqtisodiyotida tovarlarning turli guruhlariga mos ravishda baholarning harakatchan tizimi amal qiladi. Baho turlarini tizimlash-tirish uchun turli belgilar bo'yicha ularni klassifikatsiyalashtirishdan foydalaniladi. Baholarni quyidagi belgilarga ko'ra klassifikatsiya qilish mumkin: • aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha; • o'rnatilishi (belgilanishi)ga qarab; • vaqt omiliga ko'ra; • baholar xususida ma'lumotlarni olish usuliga muvofiq; • bozor turi (ko'rinishi)ga bog'liq ravishda; • hududiy bozorlarga bog'liqligini nazarda tutib; • bozorda davlatning ta'sirchanligi, tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bo'yicha; • yetkazib berish va sotish shartlariga ko'ra; • qo'llanilish tartibiga muvofiq. Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha baholar quyidagicha farqlanadi: • ulgurji baholar; • chakana baholar; • sotib olish baholari; • smeta qiymati; • tariflar. XYuSlar tovarlarning yirik partiyasini sanoat, qishloqxo'jaligi yoki boshqa XYuSlarga yoki ta'minot tashkilotlariga sotadigan bahosi ulgurji baho deyiladi. Savdo tashkilotlari tomonidan aholining shaxsiy iste'moli uchun kichik miqdorlarda sotiladigan ne'matlarga o'rnatilgan baho chakana baho deb atadi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan o'z mahsulotlarini davlatga sotish sotib olish baholarida amalga oshiriladi. Smeta qiymatida qurilish mahsulotlari (binolar, inshootlar va b.)ning bahosi to'lanadi. Yuklarnitashish, elektroenergiya, issiqlik, suv, sog'liqni saqlash xizmatlari, mehmonxona, sayyohlik va boshqa xizmatlarning bahosi tariflar orqali ifodalanadi. O'rnatilishi (belgilanishi)ga qarab baholarning quyidagi turlari mavjud: • qat'iy baholar; • joriy baholar; • o'zgaruvchan (harakatlanuvchan) baholar; • almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar. Shartnomada qayd etiladigan va shu shartnomaga muvofiq ravishda mahsulotni yetkazib berishning barcha muddatlari davomida o'zgarmaydigan baholar qat'iy baholar deyiladi. Joriy baho deyilganda shu davrda mahsulotni yetkazib berish amalga oshirilgan baho tushuniladi. Bunday baholar bir shartnoma doirasida o'zgarishi mumkin va ular bozorning holatini o'zida aks ettiradi. O'zgaruvchan («harakatchan») baholar shartnomada ma'lum bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro etish payti (vaqti)da bozor bahosi o'zgaradigan bo'lsa (ko'tarilsa yoki pasaysa), o'zgartirilishi (qayta ko'rib chiqilishi) mumkin deb qayd etilgan baholardan iborat. Almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar tayyorlanish muddati uzoq vaqtni talab etuvchi buyumlarga nisbatan o'rnatiladi. Bunday baholar shartnoma ijro etish muddatining tugashiga qarab hisoblanadi. Bunda birlamchi shartnoma bahosi mahsulot tayyorlangan muddat davomida ishlab chiqarish xarajatlarining o'zgarishiga qarab o'zgartiriladi (korrektirovka qilinadi). Vaqt omiliga ko'ra baholarning quyidagi turlari bo'lishi mumkin: • doimiy baholar; • mavsumiy baholar; • bosqichli baholar. Harakat etish (amal qilish) muddatlari oldindan kelishilmagan baholarga doimiy baholar deyiladi. Mavsumiy xarakterga ega bo'lgan tovarlarga nisbatan o'rnatilgan baholar mavsumiy baholar deb ataladi. Bunday baholar sotishning birlamchi bahosiga nisbatan ustama yoki chegirmani qo'llash yo'li bilan aniqlanadi va maium davr mobaynida amal qiladi. Dastlabki aniqlangan shkalaga muvofiq ravishda oldindan belgilangan holatlarda bosqichma-bosqich pasaytiriladigan tarzda aniqlanadigan mahsulotlarning bahosi bosqichli baholarda belgilanadi. Baholar xususida ma'lumotlarni olish usuliga muvofiq baholar quyidagicha farqlanadi: ma'lumotnomaviy baholar; preyskurant baholar; hisob-kitobli baholar. Kataloglar, preyskurantlar, iqtisodiyjurnallar, spravochniklar va boshqa maxsus adabiyotlarda e'lon qilinadigan baholar ma'lumotnomaviy baholar deyiladi. Ular o'xshash mahsulotlarga baliolarni belgilashda yoki baholarning darajasi va nisbatini tahlil qilishda mo'ljal (mo'ljallanuvchi) informatsiya sifatida foydalaniladi. Firmalarning preykurantlarida, spravochniklarda va boshqa adabiyotlarda e'lon qilingan baholar preykurant baholar deb ataladi. Hisob-kitobli baholar individual buyurtmalar bo'yicha noandazaviy asbob- uskunalarning shartnomalarida, bitimlarida qo'llaniladigan baholardir. Bunday baholar mol yetkazib beruvchi tomonidan har bir aniq buyurtma uchun uning texnikaviy va tijoriy shart-sharoitlarini hisobga olgan holda hisob-kitob qilinadi va asoslanadi. Bozor turiga bogiiq ravishda baholarning quyidagi turlari mavjud: auksion baholar; birjaviy kotirovkalar; savdolar baholari. Sotib oluvchi tomonidan oldindan ko'rilgan (ko'rib chiqilgan) tovarlar partiyasi (loti)ga maksimal taklif qilingan daraja bo'yicha ommaviy sotish bahosiga auksion baholar deyiladi. Bunday baholar talab va taklif o'rtasidagi nisbatning o'zgarishi natijasida o'rnatiladi. Birja orqali realizatsiya qilinadigan standartlashtirilgan (ando-zalashtirilgan) bir toifadagi tovarlarning (shu jumladan, qimmatli qog'ozlarning ham) bahosi birjaviy kotirovkalar deb ataladi. Savdolar baholari ixtisoslashtirilgan savdo alohida shakllarining bahosidan iborat. Savdoning bu shakli maxsus hujjat (tender)da oldindan e'lon qilingan shartlarga ko'ra tovarlarni yetkazishga buyurtmalar berish yoki ma'lum bir ishlarni amalga oshirish uchun pudratlarni olishga asoslangan bo'ladi. Hududiy bozorlarga bog'liqligini nazarda tutib baholarning turlari quyidagicha farqlanadi: yagona (yaxlit) baholar; mintaqaviy baholar; mahalliy baholar. Yagona (yaxlit) baholar mamlakatning barcha hududlarida amal qiladi. Ular davlat tomonidan o'rnatiladi va tartibga solinadi. Mintaqaviy baholar mamlakatning ayrim hududlarida shakllanadi. Bunday baholarning tarkibiga qishloq xo'jaligi mahsulotlari va xom-ashyo, gaz, elektroenergiyaning baholarini kiritish mumkin. Shu mintaqaning o'zida ishlab chiqariladigan va iste'mol qilinadigan mahsulotlarga o'rnatilgan baholar mahalliy baholar deyiladi. Bozorda davlatning ta'sirchanligi, tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bo'yicha baholarning quyidagi turlari mavjud: erkin (bozor) baholar(i); qayd etilgan (qat'iy) baholar; tartibga solinadigan baholar; prestij (kamyob, obroii) baholar; paritet (teng) baholar. Mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarvaxizmatlarni ko'rsatuvchilar tomonidan bozor kon'yunkturasiga muvofiq ravishda talab va taklif asosida qo'llaniladigan baho erkin (bozor) baholar(i) deyiladi. Qayd etilgan (qat'iy) baholar ma'lum darajada o'rnatilgan baholardan iborat. Asosan yuqori ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan muhsulotlarga nisbatan tegishli boshqaruv organlari tomonidan foydalaniladigan baholar tartibga solinadigan baholar deb ataladi. O'tib bo'lmaydigan xususiyatlarga ega bo'lgan juda yuqori sifatli buyumlarning bahosiga prestij (kamyob, obro'li) baholar deyiladi. Bir necha mamlakatlarning davlat hokimiyat organlari tomonidan qishloq xo'jaligi mahsulotlari, boshqa tovarlar va xizmatlar baholari o'rtasidagi nisbatni tartibga keltirish uchun qo'llaniladigan baholar paritet (teng) baholar deb ataladi. Yetkazib berish va sotish shartlariga ko'ra baholarni quyidagicha farqlash mumkin: netto-baholar; brutto-baholar (fakturaviy baholar); jahon baholari. Oldi-sotdi joyidagi baholarga netto-baholar deyiladi. Oldi-sotdi shartlariga (soliqlarning turi va miqdori, chegirma-larning mavjudligi va darajasi, frank turlari va sug'urta shartlariga) muvofiq ravishda aniqlanadigan baholar brutto-baholar deb ataladi. Jahon baholari yirik import va eksport operatsiyalari amalga oshiriladigan baholardan iborat. Amaliyotda jahon baholari xom-ashyo tovarlari bo'yicha eksportyor mamlakatning darajasi yoki bir va auksionlar bahosi; ishlab chiqarish- texnikaviy maqsadlarga mo'ljallangan buyumlar bo'yicha — jahondagi yetakchi ishlab chiqaruvchilarning baholariga muvofiq; xalq iste'mol tovarlari bo'yicha — yetakchi yirik kataloglarda e'lon qilingan baholarda aniqlanadi. Amaliyotda ichki firmaviy (transfer!) baholar degan tushuncha ham mayjud. Bunday baholar bir firmaning bo'linmalari yoki bir assotsiatsiya tarkibida bo'lgan bir necha firmalar o'rtasida mahsulotlar realizatsiya qilinganda qo'llaniladi. Baholarning yana bir turi bor. Ulaming nomi tabaqalashtirilgan baholar deb yuritiladi. Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYuSlarga bog'liq bo'lmagan boshqa mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlaridagi farqlar, shuningdek, mahsulotning sifatidagi farqlarga (navi, yangiligi va boshqa sifat belgilariga ko'ra) bog'liq ravishda bir xil mahsulotlarga o'rnatiladigan turli ulgurji, sotib olish va chakana baholardan iborat bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan iste'mol-chilarning turli guruhlari uchun foydalanadi. Bunda, albatta, ishlab chiqaruvchi sotib oluvchilarning har bir guruhi uchun maksimal baholarni o'rnatishga harakat qiladi. Bunday baho sotib oluvchining rezervlashtirilgan bahosi deyiladi. Rezervlashtirilgan bahoning sotib oluvchilar daromadlariga bog'liq ravishda o'rnatilishi bahoning ideal diversifikatsiyasi deb ataladi. Tabaqalashtirilgan baholar sotib olinayotgan tovarlarning miqdoriga bog'liq ravishda ham o'rnatilishi mumkin. Bunga muvofiq ravishda tovarlarning kichik partiyalari va bir martalik buyumlar uchun baholar yuqori, ular yirik partiyada sotib olinganda esa baholarning darajasi ancha pasaytirilishi mumkin. Baholarning har bir turi ularga tegishli bo'lgan shakllantirish va foydalanish xusiisiyatlariga ega. Masalan, XYuSlarning ulgurji baholari sanoat tovarlarining turli guruhlariga tegishli bo'lgan o'ziga xos belgilar bilan xarakterlanadi. Energiyatashuvchilarning bahosi, o'z navbatida, boshqalardan tashqari, resurslarni tejab-tergash siyosatini amalga oshirishda muhim iqtisodiy richag bo'lib hisoblanadi. Aniq baho o'zida ma'lum bir elementlarni mujassam etadi. Ularning ahamiyati absolyut ifodalanishda bahoning tarkibi, •birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan baho tarkibidagi har bir elementning salmog'i esa bahoning tarkibiy tuzilmasi deb ataladi. Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi quyida keltirilgan: UBA = T+FA Bu yerda: UB^— XYuSning ulgurji bahosi; T — mahsulot tannarxi; Fk — XYuSning foydasi. UB = UB + S + UT m и Bu yerda: Bm — tarmoq ulgurji bahosi; UB — XYuSning ulgurji bahosi; S — soliqlar (qo'shilgan qiymat solig'i, aksizlar, sotuv solig'i va boshqalar); UTe — ulgurji-ta'minot ustamalari (ta'minot va transport xarajatlari, ta'minot XYuSining foydasi). ' ChB = UB + S m if Bu yerda: ChB — chakana baho; UBm — tarmoq ulgurji bahosi; Sa — savdo ustamasi (muomala xarajatlari, savdo XYuSining foydasi). Bahoning minimal chegarasini ishlab chiqarish chiqimlari aniqlab beradi. Ularning puldagi ifodasini mahsulot tannarxi deb atash qabul qilingan. Foyda bahoning majburiy elmenti hisoblanadi. XYuS foyda hisobidan dividentlarni to'laydi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va modernizatsiya qiladi, kadrlarni tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy sohaga mablag'larni ajratadi. Foyda bahoning muhim elementi hisoblanib, XYuSning moliyaviy—iqtisodiy ahvoli uning hajmi (miqdori)ga bevosita bog'liq. Tovarlar vositachilar (ta'minot—ta'minlash, savdo—sotib olish XYuSlari va tashkilotlari hamda boshqa vositachilik firmalari) orqali realizatsiya qilinganda bahoda vositachining ustamasi o'z aksini topadiki, u vositachilik qilganligi uchun komission yig'imlarni, vositachining transport va boshqa xarajatlarini, uning qo'shilgan qiymat solig'i va foydasini o'zida aks ettiradi. Savdo ustamasi savdo tashkilotlarining mahsulotni realizatsiya qilish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlarini (muomala xarajatlarini) va ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan alohida tovarlar bo'yicha ularning yuqori chegarasi mintaqaning mahalliy ma'muriyati tomonidan belgilanadi. Baho yuqorida sanab o'tilgan barcha elementlarni o'zida mujassam etmasligi ham mumkin. Masalan, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib olish bahosida qo'shilgan qiymat solig'i mavjud emas. Shuningdek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bo'lavermaydi, ayrim tovarlar esa vositachilarsiz to'g'ridan-to'g'ri iste'molchilarga sotiladi. Xilma-xil bo'lishiga qaramasdan, bozor baholari erkin iqtisodiyotda talab va taklifga muvofiq ravishda o'rnatiladi. Hukumatning baholarni shakllantirish tizimiga aralashuvi (bunday deyilganda, odatda, tovarlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi tushuniladi), jahon amaliyotining ko'rsatishicha, ko'pchilik hollarda, iqtisodiy vaziyatni murakkablashtiradi. Burring sababi shundaki, davlat organlari, odatda, o'zlarining biznesga ishtirok etishlari natijasida qo'shimcha xarajatlarni vujudga keltiradi. Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: • sofqiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi G.S.Strumilin); • baholarni o'rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash (D.D.Kondratov); • takror ishlab chiqarish baholari (V.S.Nemchinov); • ob'ektiv asoslangan tarzda baholash (L.S.Kantorovich); • oxirgi xarajatlarning baholari (S.S.Shatalin). • va boshqalar. Bahoni hisoblash (aniqlash)ning «o'rtacha xarajatlar va foyda» metodi o'z asosiga ishlab chiqarishning o'rtacha chiqimlari va ustamasini oladi. Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig'indisi sifatida qaraladi. Bu yerda foydaning qismlari esa foydalanilayotgan mehnat va tabiiy resurslarga, kapitalga proporsional ravishda aniqlanadi. Bu metodga ko'ra mehnatning qiymati bahoning asosi bo'lib xizmat qiladi. Bunday yondoshuv erkin bozor tizimi nuqtai-nazaridan o'zini oqlamaydi, chunki ko'p XYuSlar o'z tovarlarini yuqori bahoga ega bo'lishga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki xilma-xil omillarni hisobga olgan holda baholaydi. Xolbuki, amaliyotda ana shunday bo'lishi mumkin ekan. Har holda buni neoklassiklar tasdiqlaydi. Ularning qarashlaricha, ne'matlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlari shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yo'qligi xususidagi iste'molchining tegishli qarori bilan hech qanday umumiy jihati yo'q. Bujoyda uni haqiqatdan ham tashvishga soladigan narsa iste'moldagi optimallilikdir. Agar u shu tovarni o'z ehtiyojlarini qondirish uchun yuqori sifatli deb e'tirof etsa, baholarni qoplashga mo'ljallangan xarajatlarni (bu yerda yana shu narsani ham hisobga olish kerakki, u o'zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana boshqa bir qancha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) asosli deb hisoblasa, u holda u shu mahsulot o'zida mujassam etgan foydalilikka (naflilikka) asoslangan holda qaror qabul qiladi. Tovarda mujassamlangan foydalilikni esa hyech qachon shu mahsulotni ishlab chiqarish qiymatiga tenglashtirib bo'lmaydi. Shuning uchun ham baholarni shakllantirishning ikkinchi metodini «bozor nimani ko'rsatsa», deb xarakterlash qabul qilingan. Bahoni zararsizlik va maqsadli foydani ta'minlash asosida hisoblash metodi ham ma'lum. Uning asosida zararsizlik grafigi yoki kutilayotgan foydani ta'minlashning tijoriy biznes-rejalashtirish yotadi. Boshqa hollarda baho chiqariladigan tovarning unikalligi (antiqaligi) asosida o'rnatiladi. Bu yerda baho o'rnatilayotgan paytda nafaqat ishlab chiqarish chiqimlari, balki tovarning sotib oluvchi uchun qadr-qimmati ham inobatga olinadi. Ko'pchilik hollarda baholar preyskurant baholar asosida aniqlanadi. Bunday metodni amalga oshirish jarayonida savdolashish imkoniyati mavjud bo'ladi. Individual sotib oluvchilar uchun buning ahamiyati kamroq bo'lsa-da, ulgurji sotib oluvchilar uchun bu narsa katta ahamiyatga ega bo'lib, baholarning umumiy darajasiga o'z ta'sirini, albatta, ko'rsatadi. Bahoni aniqlashning raqobat savdolari orqali metodi XYuSlarning pudrat uchun kurashuvi sharoitida qo'llaniladi. Bunda XYuS raqobatchilarning kutilayotgan baho takliflarini hisobga oladi. U o'zining oldiga shartnomani qo'lga kiritishni maqsad qilib qo'ygan ekan, boshqa raqobatchilarga nisbatan pastroq bo'lgan bahoni so'raydi. Bahoni o'rnatish jarayonida faqat iqtisodiy momentlarni emas, balki psixologik momentlarni ham inobatga olmoq lozim. Baholarni shakllantirish borasidagi davlatning tartibga keltiruvchi rolini, daro-madlardan olinadigan soliqlar va yana ko'p narsalarni ham unut-maslik kerak. Shuningdek, baholarni shakllantirishning tarmoq xususiyatlarini hisobga olish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Qish-loq xo'jaligida, masalan, baholarning, minimum deganda, quyidagi uch yo'nalishi rivojlanadi: markazlashtirilgan yo'nalish (mahsulotlar muhim turlarining cheklangan doirasiga mo'ljallangan); ulgurji-shartnomaviy yo'nalish (ishlab chiqarishga mo'ljallangan tovarlarni ishlab chiqaruvchi va iste'molchi XYuSlar o'rtasida); ishlab chiqaruvchilar va savdo o'rtasidagi yo'nalish (xalq iste'moli noiste'mol tovarlari va kooperatsiyaga tayyorlashlarga moijallangan). Yuqoridagilardan tashqari, boshqa barcha tovarlarga va shuning-dek, o'z savdo tarmog'i mahsulotlari uchun alohida xo'jaliklar tomonidan bahoni mustaqil ravishda o'rnatish hollari ham mavjud. Baholarni shakllantirishda xarajatli yondashuv metodida XYuSning tovarlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish haqiqiy xarajatlari asosiy tayanch nuqta sifatida qabul qilinadi. Baholarni shakllantirishning bu metodi tarixiy jihatdan eng qadimgi (eski) va eng ishonchli hisoblanadi. Uning asosida XYuS mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarining buxgalteriya hujjatlari bilan tasdiqlangan (isbot qilingan) xarajatlaridan iborat bo'lgan haqiqiy kategoriya yotadi. Ma'lum darajada bunday yondashuvning obro'si baholarni shakllantirishni barcha xarajatlarga normal daro-madlarni to'liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar o'rtasida to'g'ri taqsimlanishining XYuS uchun zarurligini nazarda tutuvchi iqtisodiy nazariya orqali qo'llab-quwatlanishi bilan belgilanadi. Biroq baholarni shakllantirishning xarajatli metodi ba'zi bir kamchiliklarga ega. Xususan, ko'p hollarda mahsulot birligiga to'g'ri keluvchi xarajatlarning salmog'ini, bu narsa ushbu yondashuvga ko'ra bahoning asosi bo'lishiga qaramasdan, baho o'rnatilganiga (aniqlanganiga, belgilanganiga) qadar uni aniqlashning iloji yo'q. Mahsulotni realizatsiya qilishning bozorni tashkil etishda bahoning darajasini ishlab chiqarish ko'lami va sotish hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgalteriya hisobiga ko'ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning salmog'i ishlab chiqarish miqyosiga to'g'ridan-to'g'ri bog'liq. Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi ortsa, bir buyumga to'g'ri keluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. Baholarni shakllantirishga yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosani chiqarishga imkon beradi: savodli menejer, bu sohadagi uning qarori haqiqiy xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida ko'zda tutilgan foydaning tegishli o'lchamini olishning zarurligi bilan belgilangan bir paytda, baholarni shakllantirishning passivyo'liga turmasligi kerak. Buyerda passiv baholarni shakllantirish deyilganda baholarni qat'iy tarzda xarajatlar metodi asosida yoki raqobatchilarning bahoviy qarorlari ta'siri ostida o'rnatilishi nazarda tutilayapti. Hozirgi sharoitda baholarni shakllantirishdagi eng oqilona yondashuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U realizatsiyani boshqarish siyosati doirasida eng foydali (qulay) ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning o'rtacha xarajatlari va operatsiyalar foydaliligining maqsadii darajasiga erishish maqsadida baholarning o'rnatilishini ko'zda tutadi. Baholarni boshqarish orqali realizatsiya (sotish)ning kerakli hajmi va unga mos keladigan o'rtacha xarajatlarning miqdoriga erishiladiki, bu narsa oxir oqibatda, XYuSni operatsiyalar foydaliligining ko'zda tutilgan darajasiga olib chiqadi. Muammoni hal etishga bunday yondashuv baholarni shakllantirish xarajatli metodining «kasal» joyidan — «kuchsiz» bozorlarda (kon'yunkturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda yuqori baholarni yoki «kuchli» bozorlarda (talab o'sib borayotgan bozorlarda) juda past baholarni o'rnatishdan - qochishga imkon beradi. Baholarni shakllantirishning xarajatli metodidan voz kechish oson ish emas. Chunki bu narsa XYuSlarning menejerlaridan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga investitsiyalar boshlangunga qadar baho bo'yicha ularning pozitsiyalarini aniqlashni taqoza etadi. Buning uchun yangi buyumlarni yaratish algoritmini to'liq o'zgartirish, baholarni shakllantirishning qimmatli yondashuviga o'tish kerak. Baholarni qimmatli shakllantirish baholarni shunday o'rnatilishini taqoza etadiki, unga ko'ra bu narsa XYuSning yuqori foyda olishini «baho/xarajatlar» qulay (foydali) nisbatiga erishish hisobidan ta'minlamog'i kerak. Buning uchun, eng awalo, tovar uchun sotib oluvchi qanday bahoni to'lashga tayyor ekanligini bilmoqlozim. Albatta, turli holatlarning ta'siri mavjud bo'lganligi uchun uni aniqlash ancha murakkab hisoblanadi. Tajribali sotib oluvchilar tovar uchun to'lashga tayyor bo'lgan haqiqiy summalarini kamdan-kam hollardagina aytadilar. Ayniqsa, bu borada firmalarni ta'minlovchi faoliyat bilan kasbiy shug'ulla-nuvchilar alohida ajralib turadi. Agar o'zlari xaridor bo'layotgan tegishli tovarlar baholarining o'zgarib turishi mumkinligini tushunsalar, ular faqat kerakli tovarning haqiqiy bahosini yashiribgina-qolmasdan, balki bu xususida ishlab chiqaruvchini ongli ravishda chalg'itish usullarini ham qidirib topishga harakat qiladilar. Bunday vaziyatda ishlab chiqaruvchi marketologlarining iste'molchilar bilan aloqalari asosida qurilgan barcha urinishlari «tadbirkor» ta'minotchilar tomonidan ongli ravishda «tashlangan» dezinformatsiya orqali yo'qqa chiqarilishi mumkin. Shuning uchun ham bunday vaziyatda XYuS ta'minotchisi mutaxassisining asosiy vazifasi sotib oluvchilar to'lashga tayyor bo'lgan bahoda katta miqdordagi buyurtmalarni olmaslik bilan belgilanadi. XYuS marketologi vata'minotchilarning o'ziga xos bo'lgan «san'ati» sotib oluvchilardan tovarning haqiqiy bahosini o'zida iloji boricha ko'proq aks ettirishi mumkin bo'lgan bahoda to'lashga ko'proq tayyor ekanliklariga erishish orqali ifodalanadi. Birvaqtning o'zida, firmaning yangi mahsulotini qanday bahoda sotib olishga tayyor ekanliklari xususida sotib oluvchilarga murojaat qilish hato hisoblanadi. Sotib oluvchilar bunday vaziyatda yangi tovarni yetarii darajada baholay olmasligi va uning bahosini iloji boricha pasaytirishga harakat qilishlari tufayli ularning yuqoridagi savolgajavoblari hamma vaqt ham amaliy ahamiyatga ega bo'lavermaydi. Hayotda sotuvning haqiqiy bahosi marketing tadqiqotlarining natijalari bilan kamdan-kam hoUardagina bir-biriga mos tushadi. 12.3. Xo'jalik yurituvchi sub'ekt marketing strategiyasining moliyaviy jihatlari Agar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yoki 10 yilga mo'ljallangan ilmiy asoslangan istiqboli oldindan oqilona tarzda aniqlangan bo'lsa, baho strategiyasini mustahkam egallash mumkin. Aks holda faqat hozirgi paytda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning emas, balki ilmiy-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasidagi ilg'or o'zgarishlar ta'siri ostida yaratilishi lozim bo'lgan yangi barcha buyumlar bahosining dinamikasini ham ko'proq yoki ozroq aniqlikda ko'rish imkoniyati murakkabligicha qolaveradi. Ma'lumki, iqtisodiyjihatdan yuqori sur'atlarda taraqqiy etgan mamlakatlarning barchasida erkin baholar, odatda, davlat tomonidan tartibga solinadigan baholar bilan oqilona qo'shib olib boriladi. XYuSlar marketing strategiyasining moliyaviy jihatlari raqobat sharoitida bozordagi baho bozor iqtisodiyotining asosiy bo'g'iniga bog'liq bo'lmagan omillar asosida ustuvor ravishda shakllanishini va u uchun, asosan, topshirilgan o'lcham ekanligini nazarda tutadi. XYuSning bozor muhiti bozor tashqi omillari va shart-sharoitlari hamda nobozoriy xo'jalik aloqalar majmuidan iborat bo'lib, ular iqtisodiyot asosiy bo'g'ini faoliyatining samaradorligini, uning maqsadli strategiyasi va tadbirkorlik muhitidagi xatti-harakati taktikasining amalga oshirilishini ko'zda tutadi. Baholarni shakllantirish masalalarini hal etish uchun raqobat muhitini tahlil qila borib, XYuSning tegishli xizmatlari mahsulotlarni yetkazib berish (ta'minlash) va ularni realizatsiya qilish (sotish) baholarini o'rganishi (1), soliqlar va boshqa to'lovlarni inobatga olgan holda XYuSning ishlab chiqarish va sotish chiqimlari, mol yetkazib berish shartlari va XYuSni ishlab chiqarish omillari bilan ta'minlashga baho berishi (2), amalga oshirilayotgan tadbirlar va faoliyat yoppasining samaradorligini o'lchab ko'rishi (3) kerak. Ana shu yuqoridagi uch yo'nalishlar XYuS faoliyat ko'rsatishi-ning mikromuhitini xarakterlab, u biroq XYuS faoliyatining umumiy sharoitlarini cheklamaydi. XYuS faoliyatining umumiy sharoitlarini makromuhit deb e'tirof etish qabul qilingan bo'lib, u o'z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: • inflyasion omillar, shu jumladan inflyasion kutilishlar; ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagio'zgarishlar (mehnat, shu sohadagi nobarqarorlashtiruvchi holatlar, siyosiy omillarni ham qo'shib hisoblaganda); davlat va mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy, soliq va pul-kredit siyosati); baholarni davlat tomonidan tartibga solish sohasida ko'riladigan (qabul qilinadigan) choralar; XYuSning bozorda faoliyat ko'rsatishini qonuniy ta'minlashga qaratilgan o'zgarishlar. Xo'jalik yurituvchi sub'ekt, mulkdorning bozor vakili yoki uning vakolatchisi sifatida iqtisodiy mustaqillik va XYuS o'z xatti-harakatini tanlash erkinligi bozor baholarini shakllantirishning zaruriy shartlari hisoblanadi. O'zaro manfaatli, xususan, og'zaki bitimlar, shartnomalar, oldi-sotdi shartnomalari ko'rinishidagi shartnomalar vositasida amalga oshiriladigan xo'jalik sub'ektlarining tijoriy asosdagi munosabatlari ham shunga kiradi. Bu yerda yo'qotmalar, zararlar va qo'ldan chiqarilgan imkoniyatlar (foydalar) ni qoplash kafolatini beruvchi shartnoma-bitim munosabatlari, boshqa xo'jalik munozaralariga ta'sir ko'rsatish va ularni himoya qilish muhim rol o'ynaydi. Raqobat muhitining mavjudligi va monopolizmga barham berish ham bu yerda kerakli sharoit sifatida maydonga chiqib, ular xo'jalik yuritish sub'ektlarini, bozor vakillarini xatti-harakatni tanlash imkoniyatlari bilan ta'minlaydi. Bularning qatoriga muvozanat baholar evaziga talab va taklif nisbatlarining tenglashuvi oqibatida vujudga keladigan bozor muvozanatini ham kiritish kerak. Bozoriy baholarni shakllantirish jarayoni, boshqa holatlardan tashqari, yana bahoni o'rnatish (belgilash, aniqlash) xususida kirn qaror qabul qilganligiga va uni kim tayyorlaganligiga ham bogiiq. Shuning uchun ham baholar qay hollarda direktorlar kengashi, hissadorlikjamiyatining prezidenti, XYuSning bosh direktori, uning o'rinbosarlari va qay hollarda esa ta'minot bo'limining boshlig'i, uning joylardagi vakillari tomonidan tasdiqlanishini bilish juda muhimdir. Shuningdek, bahoni asoslash bilan shug'ullanadigan ma'muriyat xizmatlari va bo'linmalarining aniq funksiyalarini belgilash ham kerak. Bunaqangi faoliyat XYuS markaziy xizmatlari tomonidan qat'iy muvofiqlashtirilgan asosda amalga oshirilmog'i lozim. XYuS tomonidan realizatsiya qilinishi mumkin bo'lgan tovarlar bahosini asoslash, hisob-kitob qilish va o'rnatish quyida taklif etilayotgan ketma-ketlikda va faoliyat turlari bo'yicha amalga oshirish tavsiya qilinadi: tarkib topgan bozor, kon'yunktura va XYuS mahsulotining bahosini tahlil qilish; baholarni o'rnatish joriy amaliyotining strategiyasi va prinsiplarini ishlab chiqish; kutilayotgan bozorni o'rganish va rejalashtirilayotgan davr uchun talabni aniqlash; raqobatchilarning tovarlari va baholarini tahlil qilish; ishlab chiqarish hajmi va talabni qondirishning turli darajalarida taklif bahosi, ishlab chiqarish chiqimlari va tovarlarni realizatsiya qilish imkoniyatlarini aniqlash; baholarni shakllantirishning qabul qilingan strategiyasi va prinsiplari amalga oshirilishi mumkin bo'lgan variantlarida ishlab chiqarish va realizatsiya samaradorligini baholash; baholarni o'rnatish (belgilash) metodlarini tanlash; • realizatsiya qilinadigan tovarning bahosini tasdiqlash. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan ishlarni biznes-rejalashtirish va shu XYuS baholarini bashoratlash bilan bog'liq hisob-kitoblar bilan almashtirmaslik kerak. Ba'zi bir o'xshashliklar bo'lishiga qaramasdan, biznes-rejani ishlab chiqish va asoslash XYuSning baho strategiyasini ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan barcha parametrlarni chuqur tasawur qilishga imkon bersa-da, ularni bir xil deb qabul qilmaslik kerak. Bozoriy baholarni shakllantirishning omillari orasida talab omillarini alohida ajratish maqsadga muvofiqki, ular yordamida sotib oluvchi tomonidan tovarga bo'lgan talabning bahosi aniqlanadi. Bunga tovarning foydaliligi yoki iste'mol xususiyatlari, ya'ni ehtiyojni qondirish qobiliyati, uning sifat tavsiflari kiradi. Undan so'ng ushbu tovarni sotib oluvchi ega bo'lgan to'lovga layoqatli talabning tavsifi, shuningdek tovarni sotib olishdan bosh torta turib, sotib oluvchi qilishi mumkin bo'lgan jamg'armaning darajasi kerak. Oxirida talabning hajmi, ya'ni bahoning shu darajasida sotib oluvchi qodir bo'lgan tovar miqdori aniqlanadi. Iste'moliy tanlov omillari almashtiriladigan tovarlar tizimida tovarning raqobatdoshligini aniqlab beradi. Tovar va mahsulotlarni sotib oluvchilar, ular bilan raqobat qiluvchilar, raqobat tovarlari bilan tovarning almashuvchanligi, almashtiriladigan yoki o'zaro almashtiriladigan tovarlarning taqqoslanishi ehtiyojning tarkibiy tuzilmasini belgilab beradi. Bu yerda shu tovarni yoki shu tovar bozorini ularni to'ldiradigan tovarlar yoki ularni to'ldiradigan tovarlar bozori bilan taqqoslash katta ahamiyatga ega. Taklif omillari mol yetkazib beruvchi-sotuvchi tomonidan tovarning taklif bahosini o'rnatishga yordam beradi. Bu yerda bozorga taklif qilinayotgan tovarning