XORAZM TURISTIK MINTAQASI. Reja: 1. Xiva: Cho‘llarda saqlangan madaniy meros. Xorazm turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘rni. 2. Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. Mintaqaning turistik resurslari salohiyati. 3. Mintaqada turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari. 1. Xiva: Cho‘llarda saqlangan madaniy meros. Xorazm turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o‘rni. O’zbekiston Respublikasining eng g’arbiy qismida, ma’muriy jihatdan Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasidan iborat. U o’zining madaniy – tarixiy obidalari, arxeologik yodgorliklari, hunarmandchiligi va san’atining o’ziga xosligi, hamda tabiiy – rekreasiya resurslari bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Albatta bu turistik rayonning o’zagini Xorazm vohasi tashkil etadi. Bu voha o’zining qadimiy madaniyati, ilmu – fan va san’ati bilan mashhurdir. Bu o’rinda Xiva shahri o’zining qadimiy arxitektura yodgorliklari bilan yurtimizda alohida ajralib turadi. Xivada Ichan qal’a 2.5 km uzunlikdagi devorga, Ota darvoza, Shimoliy, Sharqiy, Janubiy, Buxoro va Toshdarvozalarga ega bo’lib, chet el turistlarini o’ziga jalb qiladi. Shaharda Pahlovon Mahmud maqbarasi (1835 y), Muhammad Aminxon madrasasi (1850-1855y), Ko’na Ark, Tosh hovli, Olloqulixon karvonsaroyi (1855 y) va boshqalar muhim turistik obyektlardir. Shu kabi Qoraqalpog’iston Respublikasida ham bir qancha turistik resurslarga ega. Xususan qadimiy shahar va qal’a xarobalarini sayyohlik yo’nalishlariga kiritish mumkin. Orol dengizi va uning fojiasi bilan qiziquvchilar uchun ekoturistik marshrutlarni yaratish hisobiga, bu mintaqada turizmni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratish mumkin. Boshqa rayonlardagi kabi bu turistik rayonda ham yuqorida qayd qilinagan resurslardan turizm maqsadida foydalanilmayapti. Shu o’rinda bu mintaqani turistik jihatdan ilmiy o’rganish, xizmat ko’rsatish sohalarini takomillashtirish asosiy vazifa hisoblanadi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, mintaqa turizm sohasini malakali kadrlar bilan ta’minlash ham muammoni yechimlaridan biridir. 2. Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. Mintaqaning turistik resurslari salohiyati SHerg`ozixon madrasasi. VIII asrning birinchi yarmi. Bu madrasa Xorazmdagi o`quv muassasalari orasida eng ko`hnasidir. Uni Xiva xoni SHerg`ozixon 1719 yili Mashhadga muvaffaqiyatli safar qilgandan so`ng ana shu g`olibona safar sharafiga qurdirgan. Madrasa binosi bizning davrimizgacha asl holicha to`la yetib kelmagan. Yillar mobaynida nurab, yaroqsiz holga kelib qolgan. Mazkur madrasa o`z davrida yirik bilim o`chog`i bo`lib, unda ko`plab tolibi ilmlar tahsil olganlar. Jumladan, turkman xalqining mutasavvif shoiri Maxtumquli ham mana shu bilim dargohida ta’lim olgan. YUsuf Hamadoniy maqbarasi. Imom YUsuf Hamadoniy XII asrda yashagan, go`zal axloqi, yuksak maqomati va karomati bilan mashhur bo`lgan ulug` mutasavvif. Bag`dod, Isfahon va Samarqand kabi ko`hna shaharlarning ilmiy majlislarida ishtirok etgan. YUsuf Hamadoniy "xojagon"lar tariqatining asoschilaridan biri hisoblanadi. Tariqat ilmining yorqin namoyandalari Abduxoliq G`ijduvoniy va Ahmad YAssaviylarga ustozlik qilgan. Tasavvufga oid asarlar muallifi. SHayx Muxtor Valiy maqbarasi. XVIII, XIX asrlar. X asrda Xorazmga kelgan arab sayyohi Al-Maqdisiyning yozishicha, Juma masjidi X - XI asrlarda bunyod etilgan. Masjidning dastlabki binosi asrlar davomida nurab yo`q bo`lib ketgan va o`rniga 1788 yilda xuddi avvalgi uslubda yangi masjid qurishgan. Ichan qal’aning qoq markazida qad rostlagan bu tarixiy obidaning o`ziga xos tomoni shundaki, uni o`yma naqshi ustunlar ko`rgazmasi, desa bo`ladi. CHunki bu yerda jami 212 ta ustun bo`lgan. Hozirda ulardan 25 tasi saqlanib qolgan. Juma masjidi necha zamonlar kishilarga ilm-ma’rifat tarqatish o`chogi vazifasini o`tagan. Said Alouddin maqbarasi. XIV - XVIII asrlar. Bu maqbara XIV asrda so`fiy Amir Kulol tomonidan ustozi SHayx Alouddin qabri ustiga qurdirilgan. Zamonlar o`tib, maqbara atrofida turli qabrlar ko`payishi tufayli u ko`milib ketgan. Ilmiy qazilmalar natijasida mazkur yodgorlikning dastlabki ko`rinishiga doir ma’lumotlar aniqlandi. Maqbara ziyoratxona va daxmadan iborat. Daxma va sag`analar o`ymakor naqshlar bilan bezatilgan. Ularning birida Said Alouddinning vafoti sanasi 1303 yil 18 mart, deb yozilgan. Maqbarani 1825 yili me’mor Hibbiqulixo`ja o`g`li Hamidxo`ja ta’mirlagan Juma masjidi. XVIII, XIX asrlar. X asrda Xorazmga kelgan arab sayyohi Al- Maqdisiyning yozishicha, Juma masjidi X - XI asrlarda bunyod etilgan. Masjidning dastlabki binosi asrlar davomida nurab yo`q bo`lib ketgan va o`rniga 1788 yilda xuddi avvalgi uslubda yangi masjid qurishgan. Ichan qal’aning qoq markazida qad rostlagan bu tarixiy obidaning o`ziga xos tomoni shundaki, uni o`yma naqshi ustunlar ko`rgazmasi, desa bo`ladi. CHunki bu yerda jami 212 ta ustun bo`lgan. Hozirda ulardan 25 tasi saqlanib qolgan. Juma masjidi necha zamonlar kishilarga ilm-ma’rifat tarqatish o`chogi vazifasini o`tagan. Pahlavon Mahmud maqbarasi va majmuasi. XVIII - XIX asrlar. Bu maqbara 14- asrda yashab o`tgan ulug` mutafakkir shoir, faylasuf olim, kuragi yerga tegmagan pahlavon, mohir po`stindo`z va telpakdo`z usta Pahlavon Maxmud sharafiga bunyod etilgan. Bu majmua Xivada "Hazrati Pahlavon Pir " nomi bilan ham mashlurdir. Pahlavon Mahmud 1247 yili tug`ilib, 1326 yili vafot etgan. Uni Xorazmda "Piryor valiy", "Polvonpir" deb ham atashadi. SHoir va mutafakkir Pahlavon Mahmud asli ko`hna Urganchdan bo`lib, Xivada yashagan. Said Magrumjon maqbarasi. XIX asrning ikkinchi yarmi. Ichan qal’a majmuasi tarkibiga kirgan Sirchali arig`i bo`yidagi CHo`pon Eshon qabristonida joylashgan. Bu mukammal madaniy-me’moriy majmuaga mahobatli uchta obida kiradi. Ularning eng yirigi to`g`ri to`rtburchakli bo`lib, turli kattalikdagi uchta madrasadan iborat. Kattasi uzunasiga janubiy-sharqqa cho`zilgan, ikkita kichkina madrasa g`arb tomondan unga birikkan bo`lib, g`arb-sharq tomonga cho`zilgan. Hovli ichkarisida g`arb tomondan markazga ozgina siljigan holda SHayx Said Magrumjon maqbarasi joylashgan. Uning tepasiga katta gumbaz qurilgan. Said Magrumjon zamonasining yetuk allomalaridan hisoblangan. Xalqqa ma’rifat tarqatishda katta xizmat qilgan. Olloqulixon madrasasi. XIX asrning birinchi yarmi. Xivadagi Olloqulixon madrasasining qurilishi Ichan qal’aning yaxlit majmua bo`lib shakllanishi tarixi bilan uzviy bog`liqdir. Madrasa qarshisidagi Xo`jamberdibiy madrasasiga o`xshatib ishlangan. Natijada O`rta Osiyo me’morligida keng tarqalgan usulda qo`shmadrasa hosil bo`lgan. XIX asrdan yodgorlik bo`lgan bu madrasani Xiva xoni Muhammad Rahimxonning o`g`li Olloqulixon 1834 yili qurdirgan. Olloqulixon mamlakatda bunyodkorlik ishlariga katta ahamiyat bergan. Uning davrida karvonsaroy, toshhovli, Oqmasjid, Saidboy masjidi kabi inshootlar barpo etilgan. Muhammad Aminxon madrasasi. XIX asr. Xorazm me’morligining yorqin namunalaridan hisoblangan, 1851-1855 yillari qurilgan bu madrasaning tashabbuskori Xiva xoni Muhammad Aminxon edi. Madrasada 125 ta hujra bo`lgan. XVIII asrning 60-yillarida Xiva xonligida hokimiyatni qo`ng`irotlar qabilasidan bo`lgan inoqlar asta-sekin qo`llariga ola boshladilar. Ular badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qo`llab-quvvatlashiga erishdilar. Ana shu davrda hukmronlik qilgan Inoq Muhammad Aminxon (1763-1790 y.) qishloq xo`jaligi va savdo ishlari rivojiga keng yo`l ochib berdi. Bu davrda dehqonchilik va hunarmandchilik asta-sekin tiklana boshladi Muhammad Rahimxon madrasasi. XIX asrning ikkinchi yarmi. Xivadagi me’moriy yodgorliklardan biri bo`lgan bu madrasa 1871 yilda Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz) tomonidan qurilgan. Muhammad Rahimxon II 1844-1910 yillarda yashab o`tgan. U mamlakat madaniyati va iqtisodiy hayotini ko`tarishda ilg`or tadbirlarni amalga oishrdi. Madaniyat va fan arboblariga homiylik qildi. O`zi ham Feruz taxallusi bilan ijod qilgan. Muhammad Rahimxon ulamolarga, shoiru adiblarga, umuman, turli sohaning fazilatli kishilariga homiylik ko`rsatgan xondir. SHe’riyatda Ogaxiyni va iymon-e’tiqod, dinu diyonat hamda shariatda adolatpeshaligi bilan mashhur bo`lgan qozikalon, shayxul islom Salimoxun Matnona o`g`lini ustoz va pir tutdi. El-ulusning iqtisodiy-madaniy darajasini ko`tarish choralarini ko`rdi. U Turkiston xonliklarida birinchilar qatorida toshbosmaxona va suratxona qurdirgan. Islomxo`ja madrasasi va minorasi. XX asr boshlarida qurilgan Islomxo`ja madrasasi va minorasi Xivaning dovrug`ini olamga taratgan. Uni yaratish tashabbuskori va homiysi Asfandiyorxonning bosh vaziri Islomxo`ja bo`lgan. Minora Xivaning faxridir. Islomxo`ja o`z davrining fan, madaniyat, texnika yangiliklariga g`oyat qiziquvchi davlat arbobi edi. U Xorazmni dunyoning eng rivojlangan davlatlari qatorida ko`rishni istar, Vatanii tashqi dunyo bilan bog`lashga intilar, ilg`or g`oyalar bilan to`lib-toshgan inson edi. U Xiva qadimiy obidalarini saqlash, ta’mirlash ishlariga ham katta g`amxo`rlik ko`rsatgan. Xonlikni idora etishdagi xizmatlari uchun “Vaziri Akbar “ unvoni berilgan. U Xivada pochta va telegraf binosi, Nurullaboy saroyi, maktab va kasalxona qurdirgan. Mahmud az-Zamaxshariy ziyoratgohi. Maqbara o`zi ko`hna Urganchda – hozirgi Turkmaniston hududida joylashgan. Abul qosim Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy hijriy 467 yili qadimiy Zamaxshar qishlog`ida tug`ildi. Urganchda zamonasining ulug` allomalari qo`lida ta’lim oldi. Ilohiyoshunoslik sohasida bilim va malakasini oshirish maqsadida Makkai mukarramaga bordi. U yerda alloma tafsir ilmi sohasida ulug` kashfiyot sanalgan “Al-Kashshof” asarini yaratdi. Ka’batullohda uzoq vaqt turib qolganidan unga “Jorulloh” (Allohning qo`shnisi) unvonini berdilar. Allomaning tafsir va hadis, sarf va nahv, ilmi adabga doir 50 dan ziyod asarlari ilm olamida yuksak qadrlanadi. “Al-Kashshof” tafsiri necha zamonlardan beri musulmon olamidagi oliy o`quv muassasalarida darslik sifatida o`qitib kelinmoqda. Buyuk allomaning lug`ashunoslik, nazm, xalq, og`zaki ijodi, jo`g`rofiya va boshqa sohalarga doir asarlari ham bizgacha yetib kelgan. 1995 yilda bu ulug` alloma sharafiga Xorazmda majmua barpo etilib, tavalludining 920 yilligi xalqimiz tomonidan keng nishonlandi.