1 XUSUSIY KAPITAL VA UNING SAMARADORLIGINING TAHLILI. MUNDARJA: KIRISH I.BOB. XUSUSIY KAPITAL VA UNING SAMARADORLIGINING TAHLILI 1.1 Xususiy kapital va uning samaradorligining tahlili 1.2 Tadbirkorlik subyektlarida xususiy kapitalning tarkibiy tuzilishi: ustav fondi, qo`shilgan kapital zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda II.BOB.XUSUSIY KAPITALNI TAHLIL QILISH USULLARI: DINAMIK TAHLIL, DAROMADLILIGI TAHLILI 2.1 Tadbirkorlik subyektlarida xususiy kapitalni ko`paytirish omillarini aniqlash va undan foydalanish samaradorligini oshirish 2.2 Xususiy kapitalning dinamik tahlili XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday tadbirkorlik subyektining faoliyat yuritishi uchun moliyaviy ta`minot, ya`ni mablag` zarur hisoblanadi. Bu mablag`larni shakllantirish bilan bir qatorda firma oldida uni qay yo`sinda sarflash, ishlab chiqarish yoki hizmat ko`rsatishni shakllantirish jarayonida pul mablag`lari va kapitallarni taqsimlash bilan bog`liq masalalar turadi. Kurs ishining obyekti: Asosiy maqsadi foyda olishga qaratilgan xususiy subyektlar, shu jumladan, kichik biznes subyektlari va yirik firmalar ham o`z navbatida mablag`lar samaradorligini maksimallashtirish, ulardan imkon bor darajada foydalanish va xususiy kapital taqsimotini to`g`ri yo`lga qo`yishga intilishadi. Buning natijasida ular oldida yuzaga keluvchi asosiy masalalardan biri sifatida xususiy kapital taqsimoti turadi. Kurs ishining predmeti: Global iqtisodiyot va sof raqobat avj olgan bir paytda firma o`z faoliyatini tahlil etishi, tahlil natijalariga tayangan holda faoliyatini yo`lga qo`yishi zarurati tug`iladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida mablag`lar harakatini tahlil etish xususiy kapitalni turkumlagan holda har bir turkumi bo`yicha tahlil olib boorish orqali xulosalarga erishish va shu xulosalarga tayangan holda faoliyatni yo`lga qo`yish, o`z navbatida subyektga samarali capital taqsimotini amalga oshirish imkonini beradi. Ma`lumki faoliyatni olib boorish uchun zarur bo`lgan mablag` ikki yo`l orqali shakllantiriladi: - O`z mablag`lari hisobiga - Qarz mablag`lari evaziga Bu mablag`larni shakllantirish davomida firma oldida ularni qay yo`sinda taqsimlash va ko`payish bilan bog`liq masalalar turadi. Firma faoliyatining zamini bo`lgan mablag`larning shakllanishi uni yuritish jarayonida kata ro`l o`ynaydi. Shu jumladan mablag`larni shakllantirishning asosiy 3 manbasi hisoblangan o`z mablag`laridan samarali foydalanish zarurati yuzaga keladi. Bunday zaruratni taminlash va samaradorlikni oshirish maqsadida firmaning faoliyati turli usullarda tahlil etiladi va kerakli xulosalar chiqarilib amaliyotga tadbiq etiladi. Bu esa, o`z navbatida tadbirkorlik subyektiga raqobatga chiqamli ish faoliyatini olib boorish va sof foyda miqdorini maksimallashtirish, shu bilan birgalikda olingan foydadan optimal ravishda foydalanish imkonini yaratadi. 4 I.BOB. XUSUSIY KAPITAL VA UNING SAMARADORLIGINING TAHLILI 1.1 Xususiy kapital va uning samaradorligining tahlili Sof raqobat va bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxona, o`z faoliyatidan qatiy nazar, hoh ishlab chiqarish bilan shug`ullansin, hoh hismat ko`rsatish bilan faoliyat olib borsin, o`zida moddiy boyliklar va resurslar hamda ho`jalik faoliyatini yuritish uchun zarur kapitalga ega bo`lishi lozim. Kapital – bu moddiy boyliklar va pul mablag`lari hamda ho`jalik faoliyatini yuritish uchun amalga oshirilgan moliyaviy qo`yilmalar yig`indisidir. Korxona kapitali o`z (ichki) mablag`lari va jalb qilingan (tashqi) mablag`lardan shakllanadi. Moliyalashtirishning asosiy manbasi ham kapital hisoblanadi. Korxonaning asosiy ko`rsatkichlari, jumladan uning barqarorligini belgilab beruvchi asosiy omil uning kapitali hajmidir. Bu bozor iqtisodiyotiga xos xususiyatlardan biri bo`lib, korxona ho`jalik faoliyatiga tashqi manbalardan, bank kreditlari, yuridik va jismoniy shaxslardan jalb qilingan qisqa va uzoq muddatli qarzlar ko`rinishidagi mablag`lar, ichki moliyalashtirish manbalaridan samarali foydalanishga imkon yaratadi. Korxona kapitalining umumiy ko`rinishini aktivlarni shakllantirishda investitsiyalashtirilgan pul mablag`lari, moddiy va nomoddiy shakldagi boyliklar baholaydi va u korxona moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Xususiy capital tushunchalariga ta`riflar O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos”da hamda “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot”da keltirilgan. Xususiy kapital (sarmoya) – subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir. Subyekt majburiyatlari – subyekt (qarzdor) ning boshqa subyekt (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirish, ishni 5 bajarish, pul to`lash va boshqa majburiyatlaridir. Kreditor esa qarzdordan o`z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir Aktivlar – subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Yuqoridagi ta`rif va tasniflardan quyidagi bog`lanishni keltirish mumkin: Korxonda xususiy kapitalining ishlab chiqarish jarayonida harakati uning doimiy aylanish jarayoni bilan xarakterlanadi. Kapital aylanishining har bir tugashi qator bosqichlardan iborat bo`ladi. Korxona kapitali aylanish jarayonida uchta bosqichdan o`tadi:  Birinchi bosqich. Bu bosqichda korxona pul shaklida capital operatsion aktivlarga (aylanma va aylanmadan tashqari) investitsiyalanib ishlab chiqarish jarayoniga o`tadi.  Ikkinchi bosqichda ishlab chiqaruvchi kapital mahsulot ishlab chiqarish jarayonida Tovar shakliga aylanadi.  Uchinchi bosqichda Tovar kapitali Tovar va hizmatlarning sotilishi natijasida pul mablag`lariga aylanadi va korxona xususiy kapitalini shakllantiradi Bozor iqtisodiyotiga o`tish va koronalar faoliyatiga talablarning oshishi bilan ular faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish zaruriyati tug`ildi. Shu zaruriyat tufayli har bir korxona ko`zda tutgan maqsadiga erishish va samarali rivojlanishning optima yo`lini tanlash uchun muayyan hisob siyosatini ishlab chiqishi lozim. Hisob siyosati – bu normativ hujjatlar bilan tartibga solingan va korxona faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqqan holda keltirilgan hisob kitob usullari jamlanmasidir. Xususiy kapital (XK) = Aktivlar (A) – Majburiyatlar (M) 6 1.2 .Tadbirkorlik subyektlarida xususiy kapitalning tarkibiy tuzilishi: ustav fondi, qo`shilgan kapital zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda. Tadbirkorlikning rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini boshqarish, nazorat va tahlil soxalarida buxgalteriya axborotining ro`lini oshirish bilan kuzatiladi. Mulk shakli va faoliyat turidan qatiy nazar yuridik shaxslar foydalanuvchilar korxona aktivlari va ularni tashkil erish manbalari to`g`risida to`liq va qonuniy axborot olishlari uchun qonunchilik talablari asosida moliyaviy hisobot tuzishlari lozim. Hozirda mulkchilik shaklidan qatiy nazar korxonada ustav fondi miqdori mazkur korxona tashkil bo`lganda tasdiqlangan ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan miqdor bilan muvofiq kelishi zarurdir. O`zbekiston Respublikasi normativ hujjatlarida, jumladan buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditga oid qonunchilik normalarida “o`z sarmoyasi”, “o`z sarmoyasi manbalari”, “o`z mablag`lari manbalari”, “xususiy capital” va shu kabi atamalar va tushunchalar ko`p uchraydi. Ularning barchasi bitta mazminni ya`ni, ho`jalik yurituvchi subyektlarning o`zlarigagina tegishli bo`lgan mablag`larni ifoda etadi. Bu mablag`lar ko`pincha xususiy kapital deb yuritiladi. Xususiy kapital – bu korxona mol-mulkining xaqiqiy baxosi, aktivlarning va qarz mablag`larning o`rtasidagi farq orqali aniqlanadi. Xususiy kapital korxona balansining passivlar qismida keltiriladi. Bunday turkumlash ho`jalik faoliyatini tahlil qilish jarayonida moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun zarurdir. Korxona balansining passivlari tizimidagi kapital salmog`ining yuqoriligi korxona moliyaviy barqarorligidan dalolat beradi.`lmasligi lozim. Korxonaning e`lon qilingan ustav kapitali ko`payishi barcha chiqarilgan aksiyalar joylashtirilgach va to`langach yuz beradi. Aksiya – bu egasiga aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalidagi hissadorlik xuquqini, shuningdek, ushbu xuquqdan kelib chiquvchi boshqa xuquqlarni beruvchi qimmatbaho qog`oz. 7 Imtiyozli aksiyalar – bu egasiga oddiy aksiyaga nisbatan farqli o`laroq oldindan belgilangan miqdorda dividend olish yoki jamiyatning likvidatsiyasidan so`ng qolgan mulkka hissadorlik xuquqini beruvchi qimmatli qog`oz. Imtiyozli aksiyalar nominal qiymatlari yig`indisi jamiyat ustav kapitalining 25% idan oshmasligi lozim. Qonunga muvofiq aksiyalar aksiyadorlarga quidagi xuquqlarni beradi: - Dividend olish xuquqi; - Jamiyat boshqaruvida ishtirok etish xuquqi; - Jamiyat likvidatsiyasidan so`ng qolgan mulkka egalik qilish xuquqi; Buxgalteriya hisobida xususiy kapilat hisobi maxsus schyotlarda olib boriladi. 21-БҲМСга мувофиқ хусусий капиталнинг синтетик ҳисоби қуйидаги счетларда юритилади: Xususiy kapital 8300 – ustav kapital 8400 – qo`shilgan kapital 8600 – sotib olingan xususiy aksiyalar 8700 – taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 8500 – zaxira kapitali 8800 – maqsadli tushumlar 8700 –kelgusi xarajatlar va to`lovlarga rezervlar 8 Ustav fondining buxgalteriya hisobi 8300 – “Ustav kapitali” schyotida yuritiladi. Bu schyotda korxona o`ziga qarashli mablag`lar manbalari hisobini quyidagi shcyotlar bo`yicha yuritadi: Ustav kapitali bilan bog`liq ho`jalik muomalalari: 8300 8310 – “Oddiy aksiyalar”; 8320 – “Imtiyozli aksiyalar”; 8330 – “Pay va ulushlar”; 9 8300 – “Ustav kapitali” schyotida ro`yxatga olingan miqdor chegarasidagi haqiqiy ustav kapitali yoki to`langan aksiyalarning nominal qiymati aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ro`yxatga olingan ustav summasidan oshib ketmasligi kerak. Ishtirokchilarga ular ulushi bir qismining qaytarilishi ustav kapitali summasinining kamayishiga olib kelmasligi lozim, balki bu aksiyadorlik jamiyati o`z aksiyalarini sotib olishi deb rasmiylashtirilishi zarur. 8310 – “Oddiy aksiyalar” schyoti oddiy aksiyalarni o`zida mujassam etgan aksionerlik kapitali holati va harakati haqidagi malumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. 8320 – “Imtiyozli aksiyalar” schyoti imtiyozli aksiyalar ko`rinishida chiqarilgan aksionerlik kapitali holati va harakati haqida malumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. 8310 va 8320 schyotlarida aksiyalarning hisobini amalga oshirish tartibi hisob siyosatida keltiriladi. 8330 – “Pay va ulushlar” schyoti mulkdor kapitali yoki uning tashkiliy xuquqiy shakliga bog`liq holda ishtirokchilar ulushi ko`rinishidagi korxona ustav 10 kapitalining holati va harakati haqidagi ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. 8400 – “Qo`shilgan qiymat kapitalini hisobga oluvchi schyotlar” asosan olingan oddiy va imtiyozli aksiyalar nominal qiymati summasining oshishi holati va harakati haqidagi ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. Qo`shimcha capital holati va harakati quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 21-BHMS ga muvofiq qo`shilgan kapital hisobining amalga oshirilish muomalalari 8400 8410- emissiya daromadi 8420 - ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi 11 8410 – “Emission daromad” schyoti aksiya nominal qiymatidan oshiqcha olingan mablag`lar haqida ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. Mablag`ning kelib tushushi bu schyotning kredit tomonida mablag`ning sarflanishi bu schyotning debetida hisobga olinadi. 8420 – “Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi” schyoti ustav kapitali tarkib topishi jarayonida vujudga kelgan kurs farqlarini hisobga olishga mo`ljallangan. Rezerv kapitalini hisobga oluvchi schyotlar korxona ta`sis hujjatlariga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezervlarni hisobga olish uchun mo`ljallangan. Rezerv kapitalining holati va harakati quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 12 21-BHMS ga muvofiq zaxira kapitali bilan bog`liq ho`jalik muomalalar 8500 8510 – “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar” 8520 – “Rezerv kapitali (fondi)” 8530 – “Tekinga olingan mulk” 13 8510 – “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar” schyotida aktivlarni qayta baholash natijasi bo`yicha aniqlanadigan qiymatning oshishi hisobga olinadi. Agar qayta baholash natijasida aktiv qiymatida kamayish sodir bo`lsa u holda bu kamayish avvalgi huddi shu aktiv bo`yicha oshishi hisobga qoplanadi va 8510-schyot dabetida aks ettiriladi. Ushbu aktivlar bo`yicha qiymatining kamayish summasi avvalgi oshirishdan oshib ketsa u holda oshgan summa chiqim deb hisoblanadi va 9430 – “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotida aks ettiriladi. 8520 - “Rezerv kapitali (fondi)” schyoti aksionerlik jamiyatlari, hamkorlikdagi korxonalar va boshqa ho`jalik yurituvchi subyektlarda rezerv kapitali holati va harakati haqidagi ma`lumotlarni umumlashtirish uchun mo`ljallangan. Qachonki bu korxonalarda ta`sis hujjatlariga hamda O`zbekiston Resoublikasi amaldagi qonunchiligiga muvofiq rezerv kapitalining tarkib topishi ko`zda tutilgan bo`lsa. Rezerv kapitalining mablag`i zararlarni qoplash, qarzlarni to`lash imkoniyatlari bo`lmagan taqdirda rezerv sifatida foydalaniladi. 21-BHMS ga muvofiq taqsimlanmagan foyda bilan bog`liq ho`jalik muomalalari 14 8530 – “Tekinga olingan mulk” schyotida tadbirkorlik subyektiga sovg`a qilingan, hadya sifatida berilgan va shu kabi mablag`lar va aktivlar hisobga olinadi. Bu kabi aktivlar daromad sifatida tan olinadi va soliq hisoblanadi. 15 II.BOB. XUSUSIY KAPITALNI TAHLIL QILISH USULLARI: DINAMIK TAHLIL, DAROMADLILIGI TAHLILI. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va inovatsion loyihalarni qo`llab quvvatlash mustahkam iqtisodiy-moliyaviy tayanchni talab etadi. Shu sababdan ho`jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy salohiyatini baholashda o`z mablag`larining qiymatiga, ularning jami capital tarkibidagi salmog`iga, majburiyatlarga bo`lgan nisbatdagi chegaralariga muhim ahamiyat qaratiladi. Buxgalteriya balansining “O`z mablag`lari manbalari” bo`limida yuqoridagilar aks ettiriladi: Buxgalteriya balansida “O`z sarmoyasi" va uning tarkibi I. O`z mablag`lari manbalari Balans satri Ustav kapitali (8300) 410 Qo`shilgan kapital (8400) 420 Rezerv kapitali (8500) 430 Sotib olingan xususiy kapital (8600) 440 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 450 Maqsadli tushumlar (8800) 460 kelgusi xarajatlar va to`lovlarga rezervlar (8900) 470 I bo`lim bo`yicha jami (satr.410+420+430- 440+450+460+470) 480 Korxona ro`yxatdan o`tkazilgandan so`ng uning ustav kapitali ustavda aks ettirilgan ta`sischilar pay va ulushlari summasi schyotlarda quidagicha aks ettiriladi: Debet 4610 – “Ustav kapitaliga to`lov bo`yicha ta`sischilar qarzlari” 16 Kredit 8330 – “Pay va ulushlar” Хусусий капитал тўғрисидаги хисобот ва унинг таркибий бирликлар.(“Ўзбекистон темир йўллари” АЖ) Ko`rsatkichlar nomi Satr kodi Ustav kapitali Qo`shil- gan kapital Rezerv kapitali Taqsimlanma- gan foyda (qoplanmagan zarar) Sotib olingan xususiy aksiyalar Maqsadli tushumlar va boshqalar Jami . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Yil boshidagi qoldiq 010 614 384 - 5 737 851 507 694 - 885 865 7 745 794 Qimmatli qog`ozlar emissiyasi 020 213 818 - х х х х 213 818 Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash 030 х х 2 383 571 х х х 2 383 571 Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo`lgan kurs farqlari 040 х - х х х х - Rezerv kapitaliga ajratmalar 050 х х - - х х - Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarar) 060 х х х - х х - Tekinga olinga mol- mulk 070 х х х х х - Maqsadli foydalanish uchun olingan mol- mulk 080 х х х х х - - Hisoblangan dividentlar 090 х х х 284 293 х х -284 293 Xususiy capital shakllanishining boshqa manbalari 100 - - - - - 65 341 65 341 17 Yil ohiridagi qoldiq 110 828 203 - 8 121 423 223 400 - 951 207 10 124 233 Xususiy kapitalning ko`payishi (+) yoki kamayishi (-) 120 +213 818 - +2 383 571 -284 293 - +65 341 +2 378 439 Ma`lumot uchun: Chiqarilgan aksiyalar soni, dona1 130 х х х х х х 1830762911 Shu jumladan: Imtiyozli 131 х х х х х х Oddiy 132 х х х х х х 1830762911 Aksiyaning nominal qiymati 140 х х х х х х 430 Muomaladagi aksiyalar soni, dona 150 х х х х х х 1830762911 Shu jumladan: Imtiyozli 151 х х х х х х Oddiy 152 х х х х х х 1830762911 Xususiy kapital tarkibini tahlil etish muhim funksiyalarni bajarish imkonini beradi. Jumladan: faoliyatning uzluksizligini ta`minlash; capital, qarzlar va zararlardan himoya qilinganlik darajasining kafolati; olingan foydani ishlatishda qatnashish; korxona boshqaruvida ishtirok etish va shu kabilar. Xususiy kapital tarkibiy tuzilishida quyidagi ko`rsatkichlar baholanadi: 1. Ustav kapitalining xususiy capital tarkibidagi salmog`I koeffitsenti 1 Ўзбекистон темир йўллари АЖ устави(янги тахрири) 2017 йил 23-октябр-22-сон, №-397778 27.10.2017 18 Kuk-ustav kapitalining o`z sarmoyasi tarkibidagi salmog`i UK-ustav kapitali XK(O`MM) – sususiy capital (o`z mablag`lari manbalari) Bu ko`rsatkich ustav kapitalining o`z sarmoyasi tarkidagi salmog`ini ifoda etadi. 2. Taqsimlanmagan foyda summasining xususiy capital tarkibidagi salmog`I koeffitsienti: Ktf – taqsimlanmagan foydaning xususiy capital tarkibidagi salmog`I koeffitsienti; TF – taqsimlanmagan foyda Xususiy kapitalning kompleks tahlilida yuqoridagi tartibda rezerv kapitali, qo`shilgan capital va o`z sarmoyasining boshqa tarkibiy qismlari bo`yicha ham salmoq darajalari va ularning o`zgarishlariga baho beriladi. 3. Xususiy kapitalning o`sish darajasi: XKdo – davr ohiridagi hususiy kapital miqdori XKdb – davr boshidagi xususiy kapital miqdori Kuk=UK/XK(O`MM) Ktf=TF/XK O`xk=XKdo/XKdb*100 19 Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr ohiri Farqi, +,- O`sishi, % Summa Foiz, % Summa Foiz,% Summa Foiz,% O`z mablag`lari manbasi jami 7 745 794 466 100.00 10 124 233 076 100.00 +2378438610 0.00 130,7 Ustav kapitali 614 384 306 7.92 828 202 670 8.19 +213818364 +0,27 134,8 Qo`shilgan capital - - - - - Rezerv kapitali 5 737 851 427 74.08 8 121 422 920 80.22 +2383571493 +6,14 141,54 Sotib olingan xususiy aksiyalar - - - - Taqsimlanmaga n foyda (qoplanmagan zarar) 507 693 607 6.55 223 400 675 2.08 -284292935 -4,47 -44,0 Xulosa: Aksionerlik jamiyatida o`z mablag`lari manbasi davr boshiga nisbatan +2375438610 ming so`mga ortgan. O`sish darajasi 30.7 foizni tashkil etgan. Shu jimladan ustav kapitalining o`zgarishi mos ravishda +213818364 ming so`mga, rezerv kapitalining o`zgarishi +2383571493 ming so`mga, maqsadli tushumlar, kelgusi davr xarajatlari va to`lovlar uchun zaxiralar hajmi +65341685 ming so`mga ortgan. Eng yuqori o`sish darajasi ustav kapitali hamda rezerv kapitali qatoriga to`g`ri kelgan. Firma davr ohiriga kelib davr boshiga nisbatan kam taqsimlanmagan foydaga erishgan lekin ustav kapitali va rezerv kapitalining oshishi hisobiga umumiy hisobda firma ko`p daromad ko`rganligini kuzatamiz. Xususiy capital va uning o`zgarishini baholashda kapitalning davr boshi va darv ohiridagi o`zgarishlariga va o`zgarish sabablariga baho beriladi. Kapitalning o`zgarishi jamlangan qator va uning tarkibiy birliklari bo`yicha alohida o`rganiladi. Xususiy kapital o`zgarishiga ta`sir etuvchi birliklarga quidagilar kiradi: 20 - Ustav sarmoyasi - Qo`shilgan sarmoya - Zaxira sarmoyasi - Sotib olingan o`z aksiyalar - Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) - Maqsandli tushumlar - Bo`lg`usi harajatlar va to`lovlar zaxiralar Xususiy kapitalning dinamik tahlilida xususiy kapitalning yaqin va uzoq davriylikdagi mutlaq, nisbiy o`zgarishlariga baho beriladi. Dinamik tahlilda xususiy kapitalning tarkibi, tuzilishi, holati va samaradorligi bo`yicha ko`rsatkichlar tizimi yillar kesimida baholanadi. Tarkib bo`yicha ustav, qo`shilgan, rezerv kapitali va taqsimlanmagan foydaning o`zgarishlari, tuzilishi bo`yicha tarkib birliklarining salmoq bo`yicha o`zgarishlari; samaradorlik ko`rsatkichlarining o`tgan yillarga nisbatan o`zgarishlariga baho beriladi. Ўзбекистон темир йўллари АЖ нинг жамланган бухгалтерия баланси Xususiy kapital 2017 -2018. 01- yanvar 2017 01-aprel 2017 01-iyul 2017 01- oktyabr 2017 01-yanvar 2018 1.O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 O`zgarishi,+,- +2378438610 +1556616285 +1479288162 +1160489646 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 O`zgarishi+,- +213818364 +213818364 +213818364 +213818364 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 O`zgarishi+,- +2383571493 +7485367457 +1640595859 +1530934492 21 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 O`zgarishi+,- -284292935 -193352348 -121528119 +62403835 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 O`zgarishi+,- +65341685 -224717188 -253597942 -646667045 Xulosa: Aksionerlik jamiyatida o`z mablag`lari manbasi 2017-yil choraklari bo`yicha tahlilidan shuni xulosa qilish mumkinki, subyektning xususiy kapitali jami davr boshiga nisbatan +1160489646 ming so`mga ortgan. Uning yilning choraklari bo`yicha o`zgarishlari mos ravishda birinchi chorakka nisbatan +1556616285 ming so`mga, ikkinchi chorakka nisbatan +1479288162 ming so`mga teng bo`lgan. Xususiy kapitalning tarkibiy o`zgarishlari davr boshiga nisbatan quidagicha bo`lgan: - Ustav kepitali bo`yicha jami o`zgarish +213818364 ming so`mga; - Rezerv kapitali bo`yicha o`zgarish davr boshiga nisbatan +2383571493 ming so`mga - Taqsimlanmagan foyda bo`yicha o`zgarish -284292935 ming so`mga - Maqsadli tushumlar va boshqa manbalar hisobiga o`zgarish +65341685 ming so`mga teng bo`lgan Sof aktivlar tahlili va ulardan foydalanish samaradorligining tahlili Sof aktivlar tushunchasi bilan aksionerlik tashkilotlari va ma`suliyati cheklangan jamiyatlar bilan hamkorlikda ishlayotgan buxgalter va auditorlar to`qnash kelishadi. Sof aktivlar – bu ho`jalik yurituvchi subyektning o`z mablag`lari bilan ta`minlangan uzoq muddatli va joriy aktivlarning qiymati, ya`ni ho`jalik yurituvchi subyektning qarz majburiyatlaridan ozod bo`lgan mol mulk qiymati tushuniladi 22 Bugungi kunda korxonaning aksariyat qismi mulkchilikning eng keng tarqalgan shakli, ma`suliyati cheklangan jamiyatlardir. Ushbu jamiyatlarda ustav kapitali 3 hil tartibda ko`paytirilishi mumkin: 1. Jamiyat mol-mulki hisobiga; 2. Kamiyat ishtirokchilarining qo`shimcha hissalari hisobiga; 3. Jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari hisobiga Sof aktivlarni tahlil etish metodikasi ikki bosqichda amalga oshiriladi:  Sof aktivlar dinamikasining tahlili. Buning uchun davr boshiga va ohiriga sof aktivlarqiymati va ularning o`rtacha ko`rsatkichi aniqlanadi. Olingan natija o`tgan yillar bilan taqqoslanish o`zgarishlari va o`zgarish sabablari aniqlanadi.  Sof aktivlardan samarali foydalanishning tahlili. Bunda sof aktivlarning aylanuvchanligi, rentabelligi ko`rsatkichlari va ularning o`zgarishlari omili tahlil etiladi. Sof aktivlardan foydalanish samaradorligini aniqlash quyidagi formula asosida hisoblanadi: Jamiyatning ustav kapitalini ko`paytirishga qaratilgan mol-mulki = Sof aktivlar – Ustav kapitali – Zaxira kapitali Sof aktivlar = Aktivlar – Majburiyatlar Ssa = SF / SA * 100 23 Ssa – sof aktivlar samaradorligi SF – sof foyda SA – sof aktivlar summasi Sof aktivlar aylanuvchanligisotishdan tushumni sof aktivlarning o`rtacha yillik qiymatiga bo`lish orqali topiladi. Aylanish davri quyidagicha hisob –kit ob qilinadi: Ksa – sof aktivlar aylanuvchanlik koeffitsienti SST – sotishdan sof tushum Tasdiqlanmagan foyda ta`sischilar o`rtasida dividend sifatida taqsimlangandan keyin ta`sischilarning qo`shimcha kiritgan hissalari sifatida ustav kapitalini ko`paytirish mumkin. Соф активлар таҳлили Ko`rsatkichlar Balans qatori Davr boshiga Davr ohiriga Farqi («+», «–») А Б 1 2 3 1. Jami aktivlar 400 13 198 104 658 24 276 893 065 +11 078 788 407 2. Majburiyatlar 770 5 452 310 192 14 152 659 989 +8 700 349 797 3. Ustav kapitali 410 614 384 306 828 202 670 +213 818 364 3. Sof aktivlar (1-2) * +7 745 794 466 +10 124 233 076 +2 378 438 610 Ksa = SST / SA Kad = SA / SST * 360 yoki 360 / Kad 24 4. Sof aktivlarning jami aktivlardagi salmog`i * 58,7 41,7 -17,0 5. Sof aktivlarning ustav kapitaldagi hissasi * 12,6 12,2 -0,4 Xulosa: Aksionerlik jamiyatida sof aktivlarning summasi davr boshida +7745794466 ming so`mni, davr ohiriga kelib esa +10124233076 ming so`mni tashkil etgan. Sof aktivlarning davr boshiga nisbatan o`zgarishi +2378438610 ming so`mni, o`zgarish darajasi 30.7% ni tashkil etgan. Sof aktivlarning jami aktivlardagi salmog`I davr boshiga nisbatan 17 foizga kam bo`lgan. Bunga asosiy sabab sifatida majburiyatlarning davr boshiga nisbatan +8700349797 ming so`mga (yoki 2.6 barobarga) ortganligi bilan izohlash mumkin. Sof aktivlarning ustav kapitalidagi hissasi davr boshiga 12.6 baravarga, davr ohirida 12.2 baravarga ortiq bo`lganini, davr boshiga nisbatan -0.4 baravarga yoki 40% ga kamayganini kuzatish mumkin. Tahlil yakunida sof aktivlarning samaradorligi baholanadi va uning o`zgarishlari omili tahlil etiladi. Samaradorlikni baholashda sof aktivlarning har bir so`miga to`g`ri keladigan sotishdan sof tushum, sof foyda ko`rsatkichlari o`rganiladi. Sof aktivlardan foydalanish samaradorligi tahlili Ko`rsatkichlar Hisobot shakli O`tgan yil Hisobot yili Farqi ( +, - ) O`sishi, % А Б 1 2 3 4 1. Sof aktivlarning o`rtacha yillik samaradorligi 1-шакл 7 745 794 466 10 124 233 076 +2 378 438 610 +130,7 2. Sotishdan sof tushum, ming so`m 2-шакл 3 362 225 550 5 180 801 340 +1 818 575 790 +154,1 3. Sof foyda, ming so`m 2-шакл 507 693 607 974 038 284 +466 344 677 +191,2 4. Sof aktivlarning aylanuvchanligi ( 2 / 1) * 0,434 0,511 +0,077 117,7 25 5. Sof aktivlarning aylanish davri, kun(360 / Ksa) * 829,4 704,5 +124,9 84,9 6. Sof aktivlar rentabelligi, % (3 / 1*100) * 6,5 9,6 +3,1 147,7 Xulosa: Aksionerlik jamiyatida sof aktivlarning smaradorligi o`tgan yilga nisbatan bir qadar yahshilangan. Jumladan sof aktivlarning har bir so`miga to`g`ri keladigan sof tushum summasi 0.434 tiyindan 0.511 tiyinga ortgan. Bu o`zgarish asosan sof tushumning o`tgan yilga nisbatan +1818575790 ming so`mga ortishi tufayli ro`y bergan. Sof aktivlarning aylanish davri 829.4 kundan 704.5 kunga qisqargan. Aylanish davri 84.9 kunga tezlashgan. Bu yil taqvimi bo`yicha bir chorakka telashishdir. Sof aktivlar rentabelligi mos ravishda o`tgan yilda 6.5 foizni, joriy yilda 9.6 foizni tashkil etmoqda damak rentabellik o`tgan yilga nisbatan 3.1% ga ortgan. Zanjirli bog`lanish usulida xususiy capital samaradorligi, rentabelligining omilli tahlilini amalga oshirish mumkin va bu jarayon ichki imkoniyatlarni aniq va to`g`ri baholash imkonini beradi. Sof aktivlardan foydalanish samaradorligining omilli tahlili (zanjirli almashtirish usulida) Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yiliйили Farqi ( +, - ) O`sishi, % А 1 2 3 4 1. Sof aktivlarning o`rtacha yillik qiymati, ming so`m 7 745 794 466 10 124 233 076 +2 378 438 610 +130,7 2. Sotishdan sof tushum, ming so`m 3 362 225 550 5 180 801 340 +1 818 575 790 +154,1 3. Sof foyda, ming so`m 507 693 607 974 038 284 +466 344 677 +191,2 4. Sof aktivlar aylanuvchanligi ( 2 / 1) 0,434 0,511 +0,077 117,7 O`zgarish sabablari: -sof tushumning o`zgarishi hisobiga 5 180 801 340/7 745 794 466-0.434 +0.2348 - -sof aktivlar summasi o`zgarishi hisobiga 0.511-5 180 801 340/7 745 794 466 -0.1578 - 5. Sof aktivlarning aylanish davri, kun(360 / Ksa) 829,4 704,5 +124,9 84,9 6. Sof aktivlar rentabelligi, % (3 / 1*100) 6,5 9,6 +3,1 147,7 O`zgarish sabablari: 26 -sof aktivlar summasining o`zgarishi hisobiga 974 038 284/7 745 794 466*100-6.5 +6.1 - -sof foyda o`zgarishi hisobiga 9.6-974 038 284/7 745 794 466*100 -3.0 - Xulosa: Aksionerlik jamiyatida sof aktivlar smaradorligining omilli tahlilidan xulosa qilindiki joriy yildagi sof aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsienti o`tgan yilga nisbatan 0.077 ga ortgan. Bu o`zgarishga sof aktivlar qiymatining ortishi salbiy (-0.1578), sof tushumlar summasining ortishi ijobiy (+0.2348) ta`sir etgan. O`z navbatida sof aktivlarning rentabelligi o`tgan yilga nisbatan 3.1 foizga ortishiga quyidagi omillar ta`sir etgan: - Sof foyda summasining o`tgan yilga nisbatan +466 344 677 ming so`mga o`zgarishi rentabellikning 6.1% ga ortishiga; - Sof aktivlar summasining +2 378 438 610 o`zgarishi rentabellikning 3.0 foizga kamayishiga olib kelgan. Moliyaviy leveridj ko`rsatkichlari tahlili Moliyaviy leveridj ko`rsatkichi xalqaro amaliyotdan kirib kelgan muhim ko`rsatkih hisoblanadi. Uning iqtisodchilar va menejerlar tomonidan baholashga o`tilganiga hali uncha ko`p vaqt bo`lmadi moliyaviy leveridj ko`rsatkichi xususiy kapitalning majburiyatlarga nisbatiorqali baholanadi. Uning natijasiga qarab ho`jalik subyektining moliyaviy barqarorligi va rentabellik darajasiga baho berish mumkin. Foydalanish samaradorligi yuzasidanmoliyaviy leveridjning quidagi turlari mavjud: - Ijobiy (foyda summasi kreditlar, qarzlar yuzasidan foizlar to`lovidan ortgan hollarda); - Neytral (foyda summasi kreditlar, qarz yuzasidan foiz to`lovlari summasigagina yetgan holda); - Salbiy (foyda summasi kreditlar, qarz yuzasidan foiz to`lovlari summasiga yetmagan holda) 27 Moliyaviy leveridj quidagi formula asosida aniqlanadi: Bu yerda: ML – moliyaviy leveridj QK – Qarz kapitali XK – xususiy capital Mazkur formula ho`jalik subyektining moliyaviy risklarini ham aks ettiradi. Koeffitsientning optimal darajasi sifatida 0.5 – 0.8 daraja qayd etiladi. Moliyaviy leveridj samaradorligini baholash, tahlil etishning maqsadi xususiy va qarz kapitalidan foydalanish samaradorligini o`rganishdan iborat Moliyaviy leveridj samaradorligini quidagi bog`lanishda ifoda etish mumkin: Bu yerda: MLs – moliyaviy leveridj samaradorligi ROA – aktivlar rentabelligi Fo`s – o`rtacha foiz stavkasi Ss – soliq yuki QK – qarz kapitali XK – xususiy capital ML = QK / XK MLs = ( ROA – Fo`s )( 1 – Ss ) * QK / XK 28 Moliyaviy leveridj samaradorligi tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili O`zgarishi O`sish darajasi 1. Активлар, A 13198104658 24276893065 11078788407 183.94 2. Соф фойда, СФ 507693607 974038284 466344677 191.86 3. Активлар рентабеллиги, ROA (2/1) 3.85 4.01 0.16 104.16 4. Хусусий капитал, минг сўм. 7745794466 10124233076 2378438610 130.71 5. Қарз капитали, минг сўм. 5452310192 14152659989 8700349797 259.57 6. Фойда солиғи ставкаси, % 10 10 0 100 7. Кредит, қарз фоизи, % 9 14 5 155.56 8. Инфляция даражаси, % 5.6 11.6 6 207.14 9.Молиявий левиридж самараси, % (3-7)(1-6)*5/4 -3.26 -12.57 -9.31 385.58 МLs (o`tgan yil)= (3.85-9)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-3.26% МLs(hisobot yili)= (4.01-14)*(1-10/100)*14152659989/10124233076=- 12.57% МЛсshart1=(4.01-9)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-3.16% МЛсshart2=(4.01-14)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-6.33% МЛсshart3=(4.01-14)*(1-10/100)*5452310192/7745794466=-6.33% Moliyaviy leveridj samaradorligining umumiy o`zgarishi 9.31% ni tashkil etgan. Shu jumladan: - Investitsiyalangan capital rentabelligi o`zgarishi hisobiga: (3.26-3.16) = 0.1% - Foiz stavkasining o`zgarishi hisobiga: (-6.33+3.16) = 0% - Xususiy capital o`zgarishi hisobiga: (-12.57+6.33) = -6.24% ROA = Sof foyda / Aktivlar 29 Inflatsiya tasiri kuchli bo`lgan hollarda qarzlar va ularning foizlari qayta indekslanmasa moliyaviy leveridj va xususiy kapital rentabelligi ortadi. Bu holatda moliyaviy richag samaradorligi quyidagi formula asosida hisob kitob qilinadi: Bu yerda: I – inflatsiya normasi MLs(o`tgan yil): (3.85-9/(1+5.6/100))*(1-10/100)*5452310192 / 7745794466 + 5.6 * 5452310192 / 7745794466 = 0.98 МLs(hisobot yil): (4.01-14/(1+11.6/100))*(1-10/100) * 14152659989 / 10124233076 + 11.6 *14152659989/10124233076=5.48% МLsshart1=(4.01-9/(1+5.6/100))*(1- 10/100)*5452310192/7745794466+5.6*5452310192/7745794466=1.08% МLsshart2=(4.01-14/(1+5.6/100))*(1- 10/100)*5452310192/7745794466+5.6*5452310192/7745794466=-1.92% МLsshart3=(4.01-14/(1+11.6/100))*(1- 10/100)*5452310192/7745794466+11.6*5452310192/7745794466=2.76% МLsshart4=(4.01-14/(1+11.6/100))*(1- 10/100)*5452310192/7745794466+11.6*5452310192/7745794466=2.76% Moliyaviy leveridj samaradorligining umumiy o`zgarishi 4.5% ni tashkil etgan. Shu jumladan: - Investitsiyalangan capital rentabelligi o`zgarishi hisobiga: (1.08- 0.98)=0.1% - Qarz foiz stavkasining o`zgarishi hisobiga: (-1.92-1.08)=-3% - Inflatsiya darajasi o`zgarishi hisobiga: (2.76+1.92)=4.67% MLS = [ ROA – Fo`s / (1+I) ] * (1-Ss) * QK / XK + I * QK / XK*100% 30 2.1.Tadbirkorlik subyektlarida xususiy kapitalni ko`paytirish omillarini aniqlash va undan foydalanish samaradorligini oshirish. Erkin raqobat sharoitida firma va kompaniyaning faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan mablag`lari quyidagi manbalardan shakllanadi: - O`z mablag`lari manbalari - Majburiyatlar Bu manbalar ichida firma va kompaniyalarning moliyaviy mustaqilligini ta`minlovchi o`ziga qarashli ustav, qo`shilgan, rezerv kapitallar va taqsimlanmagan foyda muhim o`rin egallaydi. Firma va kompaniyalar dastlabtashkil etilayotganda o`z mablag`lari va boyliklariga ega bo`ladi. Ta`sis hujjatlariga muvofiq ustav kapitalining hajmi ko`rsatiladi. Agarda korxonaning o`z mablag`lari yetarli bo`lsa o`z mablag`lari hisobiga aks holda esa qarz mablag`lari hisobiga qoplanadi. Xususiy kapitalni ko`paytirish bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga ega bo`lib, u korxonaning o`z qudrati darajasini qanday ekanligini bildiradi. Shuni etiborga olgan holda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 6 – sessiyasida qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to`g`risida qonun”da ham xususiy capital hisobiga kata e`tibor berolgan. Unga ko`ra hisobotlarning “Xususiy capital to`g`risida hisobot” shakli mavjud bo`lib, bu forma har yili boshqa hisobotlarga qo`shilgan holda yuqori organlarga topshiriladi. Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan o`rin olgan ko`rsatkichlar hisobiga o`zgarib boradi. Har bir tarkibning o`zgarishi ham o`z mazmuniga ko`ra ma`lum ko`rsatkichlarning o`zgarishi orqali amalga oshadi. 1. Ustav kapitali Ustav kapitali xususiy (hissador) kapitalining qiymati, qimmatbaho qogòzlarning emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o`zgarishi mumkin. Bu ko`rsatkichlar “Xususiy capital to`g`rsida hisobot” ning 020, 030 va 060 satrlarida o`z aksini topadi. 2. Qo`shilgan kapital 31 Qo`shilgan kapital quidagi hollarda o`zgarishi mumkin: - Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o`zgarishi; - Muomalaga qo`shimcha aksiyalar chiqarilishida; - Asosiy vositalarni qayta baholashda; - Foyda va zararlarning hisobiga 3. Rezerv kapitali Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o`zgarish sababli o`zgarishi mumkin. Faqatgina bu o`zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga ajratilgan summalar, ya`ni 5-hisobot shaklining 050 satri ham kiradi. 4. Taqsimlanmagan foyda Bu ko`rsatkich quidagilar asosida o`zgarishi mumkin: - korxonaning xisobot yilida olgan sof foydasi; - hissador kapitalining ko`payishi yoki kamayishi; - qimmatbaho qog`ozlar emissiyasi; - rezerv uchun ajratmalar; - hisobot davrida olingan zarar; - qimmatbaho qog`ozlar emissiyasi; Xususiy kapitalning mazmunidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki u firmaning to`lovga layoqatlilik, iqtisodiy va moliyaviy mustaqillik salohiyatlariga bevosita bog`liq hisoblanadi. Xususiy kapital tahlili quyidagi asosiy maqsadlarni nazarda tutadi:  xususiy kapitalni shakllantirish manbalarini aniqlash va ularning o`zgarishi tashkilot moliyaviy barqarorligiga ta`sirini aniqlash  joriy va taqsimlanmagan foydani boshqarishdagi xuquqiy, shartnomaviy va moliyaviy chegaralarni aniqlash  dividentlar olish xuquqining ahamiyatini baholash  tashkilot likvidatsiyasida ta`sischilar hukmlari ahamiyatini o`rganish 32 Xususiy capital tahlilining maqsadi – xususiy kapitalni shakllantirishning asosiy manbalarini o`rganish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Shu boisdan xususiy capital tahlili o`z oldiga quidagilarni asosiy vazifa etib qo`yadi:  tahlil uchun zarur bo`lgan axborotlar bazasini shakllantirish (ustav kapitalini ko`paytirish, undan foydalanish, tasarruf etish bilan bog`liq bo`lgan axborotlar to`plami) shakllantirish;  qonun hujjatlari va ho`jalik yurituvchi subyektning ustavida balgilangan normalarga amal etilishini baholash;  xususiy capital va uning tarkibiy, dinamik o`zgarishlariga baho berish;  xususiy kapitaldan samarali foydalanish darajasini o`rganish;  xususiy capital samaradorligini oshirishning imkoniyatlarini aniqlash va yo`lga qo`yish Bu kabi axborotlar buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Buxgalteriya balansida xususiy kapital va uning tarkibiy birliklari haqidagi ma`lumotlar hisobot davri boshiga va ohiriga haqiqiy, tan olingan qiymati bo`yicha aks ettiriladi. Firma xususiy kapitalining samarali tahlilini amalga oshirish va undan foydalanishni maksimallashtirish uchun eng avvalo quidagilarni amalga oshirish lozim hisoblanadi:  firma faoliyati to`g`risida kerakli ma`lumotlarga ega bo`lish  faoliyat jarayonini o`rganib chiqish  firma xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishni yordamchi va asosiy ishlab chiqarishlarga ajratish  xarajatlar va daromadlar tahlilini qisimlar kesimida amalga oshirish  amalga oshirilayotgan xarajatlarni turkumlash va o`sish – kamayish sabablarini tahlil qilish  xarajatlarni minimallashtirish va optimal ishlab chiqarish rejasini tuzish