XVI-XVII asrlarda G‘arbiy Yevropada ilk utopistik sotsializm. Niderlandiyada siyosiy mafkuralar rivoji Reja: 1. Tomas Morning utopik qarashlari. 2. Tommazo Kampanellaning ideal jamiyat to’g’risidagi orzusi. 3. Utopik-sotsializm maktabi namoyandalarining faoliyatlari. Xayoliy sotsializm - 1) amalga oshmaydigan, real bo’lmagan, xayoliy, g’ayrimilliy sotsializm. Jamiyat taraqqiyoti qonunlari haqidagi bilimga ega emas, balki ideal ijtimoiy tuzum kurish haqidagi orzu-xayollarga asoslangan ta’limot. Kelajakdagi ideal ijtimoiy tuzumni aks ettiruvchi amalga oshmaydigan orzu, xom xayoliy sotsializm; Jamiyat tuzumining ideal kelajagini tasvirlovchi badiiy asar haqidagi qarashlar. Xayoliy sotsializm — ideal jamiyat to’g’risidagi utopik ta’limot. "Xayoliy sotsializm" termini Tomas Mor (1478-1535), Tommazo Kampanella (1568-1539) tomonidan ishlab chiqilgan. Utopik sotsializm asoschilaridan biri ingliz gumanist- mutafakkiri Tomas Morning "Utopiya" (1516) asari nomidan olingan. G’arbiy Evropa mamlakatlaridagi XIX asr xayoliy sotsializm tarafdorlaridan Anri Sen-Simon (1760-1825), Sharl Fure (1772-1837) va Robert Ouen (1771-1858) bo’lib hisoblanadi. 1520 yil ozodlik va tenglikning ajoyib jangchisi bo’lgan Tomas Myuntser vafot etdi. Bu voqea Germaniyada bo’lib o’tdi. O’n besh yil o’tib esa Angliya mo’zofotida ajoyib inson Tomas Mor olamdan o’tdi. Bu ikki insonning ovozasi o’z davrida butun Evropa bo’ylab tarqalgan edi. Ular boshqa-boshqa mamlakatlarda yashar, harakat uslubida ham hech qanday umumiylik yqq, harakterlarida ham o’xshashlik bo’lmasa-da, ular o’z fikrlaricha ikkisi ham kommunistlar edi. Biri dehqon va hunarmandlarni to’plab, knyazliklar va dindorlarni titratgan xalq rahbari, tashqilotchi va yo’l boshlovchi edi. Ikkinchisi esa bugun dunyoni lol qoldiradigan asarlar yozgan, ingliz qiroli saroyida lord-kantsler degan ulug’ martabaga erishgan olim va davlat arbobi edi. Ularning ikkisi ham mardlikda, o’z fikrlarining mustahkamligida teng edilar, ikkisida ham bir maqsad bor edi - adolatli xalq davlatiga va jamiyatiga erishish va ikkisi ham eshafotda hayotdan ko’z yumdi. XVI asrda ingliz savdogarlariga mislsiz boylik keltirgan, yangi erlar ochgan yangi Amerika koloniyalari ingliz mollarini harid qila boshladi. Mahso’lot ko’paydi, demak ishlab chiqarishni ham orttirish kerak edi. Chet davlat bozorlarida ingliz yungiga bo’lgan ehtiyoj o’sib, yung narxi shunchalik oshdiki, natijada er egalari erlarini dehqonlarga bergandan ko’ra chorvachilik bilan shug’ullanish foydaliroq degan xulosaga kelishdi. Shuning uchun ham o’z erlaridan ijarachi dehqonlarni hayday boshlashdi. Ersiz qolgan dehqonlar o’z ishchi kuchlarini manufaktura savdogarlariga sotishlariga to’g’ri keldi. Shunday qilib XVI asr boshlaridan boshlab angliyada sekin-asta yangi kapitalizm paydo bo’la boshladi. Buning kapitalizm deb atalishiga sabab unda asosiy o’rinni kapital egallar edi Savdogar katta korxona olishi va unga kerakli ishchi kuchini sotib olishi uchun. Dehqonchilik yqq bo’lishi bilan birga ishsiz qolgan xizmatkorlar va o’zaro urushlar tugagani oqibatida ishsizlar ko’paydi. Buning oqibatida esa sanoatni yutib yuborishi mumkin bo’lgan darajada ishsizlik ortdi. Bu vaqtda esa ishsiz qolish jallod qkliga tushish demakdir, chunki ishsizlik va kambag’allik katta jinoyat hisoblanardi. 1520 yil Angliya qiroli Genrix VIII ning qonuniga binoan faqat qari va ishga yaroqsizlargina gadoylik qilishi mumkin edi. Solom odamlar gadoylik qilib qqlga tushsa ularni qamchi bilan savalashar va qamashar edi. 1536 yilda esa qonun yanada qiyinlashdi. Agar kimda kim ikkinchi bor gadoylik qilib qqlga tushsa savalash bilan birga qo’loqlari kesilar, uchinchi bor qqlga tushsa xalq dushmani sifatida qamab qqyishardi. Tarixchilarning so’zlariga qaraganda, Genrix VIII davrida xuddi shunday jazo bilan 7200 kishi jazolangan ekan. Lekin bu bilan qirol kambag’allikni yqq qila olmadi. Ishsizlik va kambag’allik jinoyat deb e’lon qilinsa-da, xristian xalqining qadimiy orzusi bo’lgan tenglik va qardoshlik ham ziddiyatni to’xtata olmadi. Va shu davrda faqat bir insongina shunchalar mard va o’zoqni ko’ra oladigan ediki, u odamlarga hamma qiyinchiliklar va ziddiyatni echishning yaxshi usuliga yo’l ko’rsata oldi. Bu kommunizm kelajagining ko’rinmas tasvirini chizgan inson qirolning lord-kantsleri Tomas Mor edi. U 1478 yil Londonda sudyalar oilasida dunyoga keldi. Maktabdan keyin Oksford universitetida tahsil oldi. Lekin otasi uning huquqshunos bo’lishini istagani uchun har qanday yordam berishni to’xtatdi. Mor doim yarim och yurar, uni doim etishmovchilik taoqib etar, ba’zan xatto etik sotib olishga po’li bo’lmas edi. Oxir oqibatda u universitetni tashlab, otasining xohishiga binoan London huquqshunoslik maktabiga qatnay boshladi. 1501 yil u ziyrak, hozirjavob va o’zgalar manfaatini ko’zlovchi advokat bo’lib etishdi. 1504 yilga qadar Mor partezianlar ibodatxonasi yaqinida yashadi, cherkov ibodatlarida qatnashar va o’zi ham rohib bo’lishni istardi. Lekin uning dindorligi o’zini oldingi betaraflik va qattiqqqligini sezganda bu xohish tark etdi. 1504 yil u oddiy insonlar hayotiga qaytdi va parlamentga saylandi, chunki u yosh bo’lishiga qaramay salmoqli ta’sirga ega edi. Bu vaqtda Angliya dunyo bozorlarida qatnasha boshlagan edi va London ham Lissabon, Antverpen va Parij kabi jahon shaharlari qatoridan joy oldi. Genrix VII taxtga o’tirganda Mor Niderlandiyaga savdo bitimini imzolash uchun elchilarning biri sifatida yuborildi. U Niderlandiyada 6 oy bo’ldi. Bitim to’zishlar unga ancha bo’sh vaqtni berardi va u bu erda o’zining taniqli asarini yozdi. Tilla kitob shunchalar foydali va alati ediki, u yangi davlat qurish va Utopiya oroli haqidadir ("utopiya" grekchada "yqq joy, xayoliy joy"). Bu kitobning birinchi nashri 1516 yil chiqarilgan va keyinchalik butun Evropa tillarining barchasida nashr etildi. Bu asarda Mor majburiyatsiz mehnat va qiyinchiliklarsiz davlat fikri berdi. "Utopiya oroli"dan kattagina taassurotlar olindi. Bu asar o’sha zahotiyoq Morni Angliyaning birinchi siyosatchilari qatoriga qqshdi. Mor o’zining asarida xayoliy orolda tqliq hayot bilan yashayotgan yaxshi qurilgan davlat tasvirini ko’rsatadi. Bu davlat millatning hayoti shunchalar tqliq tasvirlanganki, ularga har qanday ziddiyatlarga ruhsat berilgan. Mor o’zoq kelajakka nazar tashladi va hamma narsa sinfiylikka qarshi kommunistik davlatni quyadi. Uning davlatida hamma narsa printsip asosida taqsimlanadi: mehnat majburiy, har kim qanday ishlay olsa ishlaydi va o’ziga qancha kerak bo’lsa shuncha narsa oladi, har qanday mehnat taqtsirlanadi, har bir inson badavlat yashaydi va xatto hech kim boshqasidan ko’p olmasa ham xususiy mulkdorlik yqq. utopiya orolida qonunlari, odatlari, boshqaruvi va korxonalari bir xil bo’lgan 24 ta katta shaharlar mavjud. Bundan tashqari mamlakatda barcha qishloq xo’jaligi qurollar bilan tqliq tahminlangan. Bu shahardan qishloqqa ko’chirib turiladigan aholi yashaydi. Har bir qishloq oilasida 40 dan kam bo’lmagan ayol va erkak yashashi kerak. har bir oiladan har yili 20 ta odam shaharga qaytariladi va boshqa 20 ta shaharlik odamlar bilan o’rin almashadi, u erda ular qolgan 20 ta odamdan qishloq xo’jaligini o’rganishadi, har bir odam qishlokda 2 yil davomida yashaydi. Dehqonchilik bilan shug’ullanishning bu xilda almashinilishiga sabab, hech kim o’z xohishiga qarshi ko’p vaqt oir jismoniy mehnat bilan shug’ullanmasligi kerak. qishloq aholisi erga ishlov berish, hayvonlarni boqish va shaharga tashish uchun daraxtlar kesish bilan shug’ullanishadi. Ular yana maxsus apparatlar yordamida jo’ja etishtirish bilan ham shug’ullanishadi. Utopistlarning asosiy masho’loti dehqonchilik bo’lsa-da, ular yana o’zining mutaxassisligi sifatida kasb o’rganishadi va ayol va erkaklar baravar o’rganishadi. Asosiy kasblari bo’z va junni qayta ishlash, bundan tashqari kabi kasblari bor. Utopiyada faqat 6 soat ishlashadi, ertalabdan tushgacha 3 soat, 2 soat dam olishadi va tushdan so’ng yana 3 soat ishlashadi. So’ng kechki ovqatni eyishadi. Erta uxlashadi va uyqu vaqti 8 soat davom etadi. Qolgan vaqtlarini esa har kim o’zi xohlaganidek o’tkazadi. Solom va yoqimli hayot uchun kerakli oziq-ovqatlar va narsalarni ishlab chiqarishga 6 soat ish kuni etarli hisoblanadi. Jamoa rahbarlari va o’zlarini ilmga baishlash uchun xalqdan ruhsat so’ragan insonlardan tashqari barcha odam ishlaydi. Agar o’zlarini ilmga baishlagan insonlar xalq kutgan natijalarga erishmasa, yana ishchilar qatoriga qaytariladi. Qishloq aholisi o’zlari va shaharliklar uchun oziq-ovqatlar etishtirishadi. Shaharliklar ham o’zlari qishloqliklar uchun ishlashadi. Har yili har bir shahardan orolning umumiy muammolarini hal qilish uchun 3 ta yoshi ulug’ insonlar markazga yuboriladi. Ular qaerda kamchiliklar va ortiqliklar borligini aniqlab ularni hal qilishadi. Biror shahar o’zidan ortganini boshqa shaharga hech qanday mablasiz beradi, chunki o’zi ham boshqa shaharlardan o’ziga kerakli narsalarni hech narsa evaziga oldai. Shu usulda orol butun boshli Oilani tashqil qiladi. Utopiyada po’l tushunchasi umuman yqq. hamma narsalar ortii bilan bor. Hech kim o’ziga kerakli bo’lganidan ortiqcha narsani talab qilmaydi, chunki hech qachon etishmovchilikda qolmasligini biladi. Har bir shaharning har bir ko’chasida o’lkan, ajoyib saroylar qurilgan. Bu saroylarda ZOta oila uchun yagona saylangan javobgar shaxs yashaydi. Har bir saroyga uning ikki tomonida joylashgan 30 ta oila birlashtirilgan. Bu saroylarning bosh oshpazi aniq bir vaqtda bozorga borib 30 ta oila uchun etarli oziq-ovqatlarni oladi. Lekin eng sara oziq-ovqatlar kasalxonadagi kasallar uchun yuboriladi. Aniq bir vaqtda 30 ta oila o’zlarining saroylariga tushlik va kechki ovqatga kelishadi. Bozorlarda odamlar o’zlari xohlaganlaricha eydigan narsa olishi mumkin. Lekin hech kim o’z xohishi bilan o’z uyida alohida ovqatlanmaydi, chunki yonginasidagi saroyda tayyor ovqatlarturganida o’zlari tayyorlashmaydi. Saroyda esa ovqatni oila ayollari navbat bilan tayyorlashadi. Stol atrofida esa bolalar va qizlar xizmat qilishadi. Sifograntning asosiy vazifasi u hech kim bekorchi qolmasligi uchun tekshirib turadi. Hamma sifograntlar xalq tomonidan berilgan 4 nomzoddan o’ziga knyaz saylaydi. Knyazning lavozimi umrbodga saylanadi. Agar u shaxsga sig’inishga berilsa, unda o’z lavozimidan bo’shatiladi. Dinga sig’inish orolda har kimning shaxsiy ishi hisoblanadi. Ruhoniylar ham davlat lavozimlariga o’xshab xalq tomonidan saylanadi. Utopiya aholisi urush va uning natijasidan nafratlanishadi. Urush faqatgina o’z vatanlari va do’stlarini dushmandan himoya qilish uchungina zarur. Olimlar juda katta hurmatdadir. Shunday qilib Utopiyada shaxsiy mulkchilik va po’l yqq. har kim jamiyat uchun ishlaydi va hamma narsa jamiyatga teng bo’linadi. Xususiy mulkchilik bo’lmasa-da u erda ham farovon, sokin hayot kechiriladi. Tomas Morning kommunizmi etishib bo’lmaydigan va utopik edi. Shunga qaramay u juda katta bilim bilan, o’sha davrning hayotini tushunish orqali yaratilgan Mor birinchi kommunizmning yangilanishiga harakat qildi, kapitalistik jamiyatning yana qayta paydo bo’lishi davrida va birinchi marta kommunizmning asosiy printsiplarini ilgari surdi, qaysiki keyinchalik Karl Marksning ilmiy kommunizmining teoriyasiga kirdi: har biridan - imkoniyatga qarab, har biriga - kerakligicha. Morning ilmiy qarashlari birinchi marta insonlar uchun xizmat qilishga berildi. Xristianlar tasavvuricha, dushmanlikka o’xshash yangi, adolatli jamiyat qurish zarurati kelib chiqadigan ilmni berdi. Mor bu ilmni hammaning yuqori darajadagi foydasiga qql eratli qilib berdi. Lekin Mor o’zining kommunistik jamiyatiga etishishning yo’llarini ko’rsatmagan, buning ustiga o’sha davrda buni bajara olmadi. Tommazo Kampanella italiyalik faylasuf bo’lib, 1568 yil 5 sentyabrda Stiloda (Italiya, Kalabrida) tug’ilgan. U 15 yoshida dominikan - ruhoniy bo’ldi, ruhoniylar maktabida u Aristotel, Foma Akvikskiyning ishlarini, astrologiya va falsafani o’rgandi. Temzioning tabiat hodisalari narsalari (Be gegit paShga shxXa rgarpa rgts1r1a 1565)haqidagi ishini qqib chiqib, his-tuyular yordamida isbotlangan falsafa kitobi bilan Temzioni himoya qilib, Aristotelning falsafasiga qarshi chiqdi. Bir necha martalik qiynoqlarga tsyutilgan. inkvizipiya Sdindorlar sudi) tomonidan umrbodlik qamok jazosiga tortilgan va 27 yil qamoqda bo’lgan va 1626 yil Urban UPning yordamida qamoqdan ozod qilingan. Kampanella o’zining oxirgi yillarini Frantsiyada o’tkazdi va Risheldan nafaqa olib turdi. Kampanella o’z asarining katta qismini qamoqxonada yozdi va shogirdi Adam tomonidan uning harakatlari bilan nashrga chiqarildi. Kampanella o’zining siyosiy va ichtisodiy qarashlarini "StShz zoNz" ("Quyosh shahar"), "SNyuzyopez ziIoryta geriNka" "RPozorMa zoNz" ("Falsafiy shahar") asarlarida namoyon etdi. Bu qarashlarning eng axdo xususiyatlari shundaki, hayot haqidagi haqqoniy va Solom fantastik unsurlarining aralashmasi jamdir. Kampanella fanlar va ularninng yo’nalishlarini o’zgartirish masalasiga alohida e’tibor qaratadi. Fandagi qadimgi va o’rta asrlar anoanalariga tanqidiy tarzda yondoshmoq zarur. Ratsional, ya’ni aqlni asos qilib olgan falsafa buyuk kashfiyotlar davri erishgan yutuqlar darajasidan kelib chiqishi lozim. Ilmiy tadqiqotni amalga oshirishga keng yo’l ochib berish maqsadga muvofiqdir degan fikrni ilgari suradi. Tommazo Kampanella xolistik ilohiyotning haqiqatga, yakka hokimlikka ega bo’lish dahvozini rad etadi. U, ikki haqiqat kontseptsiyasiga tayanib, ikkita ilohiy kitoblar mavjud bo’lib, ular tabiat va muqaddas kitobdan iboratdir. Tabiat to’g’risidagi ShONLI kitobni har bir inson aql va sezgilar orqali olib boradi. Tabiatni bilish falsafa va maxsus fanlarning vazifasidir. Muqaddas kitobga kelsak, bu jonli tabiat to’g’risidagi kitobdan farq qilmaydi, lekin u aslida odamlarning kundalik sodda idrokiga, ongiga mo’ljallangan. Bu ikkita kitob xudo tomonidan har xil maqsadni ko’zlab yaratilgan. Agar birinchi kitob tabiat, inson aql-zakovati oldida olamni bilish cheksiz imkoniyatlarini ma’lum qilsa, ikkinchi kitob esa, o’z oldiga imon-e’tiqodga odamlarni chorlashni yagona maqsad qilib quyadi. Bu kitoblar bir-biriga mutlaqo zid emas. Muqaddas kitob o’z oldiga tabiat qiyinchiliklarini yoritib berishni maqsad qilib qqymaydi. U oddiy odamlarga o’ta sodda qilib yashirin haqiqatlar to’g’risida ma’lumot etkazib beradi. Uning tili metaforik til bo’lib, uni to’g’ridan-to’g’ri falsafa va fan sohalariga havola qilish maoqo’l emas deb ta’kidlaydi. "St1az zoNz" da ideal mamlakat Quyosh Shaharni roman sifatida tasvirlaydi. Bu davlat shaharning xalqi "kommunizmdagi falsafiy hayot" yuritishadi, ya’ni hamma narsa umumiy. Shu bilan birga xotinlari ham. Quyosh Shaharda mulkchilik yqq qilinishi barobarida har qanday shaxsiylik yqqoldi va muhabbat umum uchun keng tarqaldi. Xalqni oliy hazrat boshqaradi. Uni Metafizik deb atashadi va aholining eng aqlli va donolar qismidan saylashadi: Kuch-qudrat, Muhabbat va Donolik - Metafizikaning uch yordamchisining maslahatlari orqali mamlakatning hamma siyosiy va umumiy hayotini boshqaradi. Kuch-qudratning binosida urush va tinchlikning hamma ishlari olib boriladi, Donolik esa bilim va yangiliklarni, ixtirolarni boshqaradi, Muhabbat ta’lim-tarbiya, dehqonchilik, sotuvchilikni boshkaradi, shu bilan birga nikoh marosimlarini ham o’tkazadi, qaysiki bu nikoxda "bolalar eng yaxshi bo’lib tug’ilishadi" deyishadi. Kampanella insonlarning otlar va itlarning zotdor bo’lishiga e’tibor berishadi, lekin "inson zoti haqida umuman o’ylamaydi" deb biladi va nikoh qurishda jiddiy tanlov bo’lishini shart deb biladi, bunga sabab avlodning komilligi deydi. Kuyosh shahrida bu bilan kuchli erkaklar shug’ullanishadi, shu bilan birga semiz ayollarni ozin erkaklar bilan nikohlash, bola etishtirish uchun kim kim bilan vaqtinchalik nikoxdan o’tishi kerakligi aniq belgilanadi. Farzandsiz bepusht ayollar umumning xotini hisoblanadi. Insonlarning iqtidoriga karab va aniq holda ish aholi orasida teng bo’linadi: bir vaqtning o’zida bir necha ish bilan shug’ullanish esa maqtovga sazovordir. Ish uchun rabatlantirishni boshliqlar aniqlashadi, buning ustiga hech kim o’ziga kerakligidan mahrum etilmaydi. Ish kunining davomiyligi 4 soat davom etadi va keyinchalik texnik rivojlanishlar orqali ish kuni yanada qisqarishi mumkin. Kuyosh Shahrining diniy qarashlari balki Kampanellaning o’zining diniy qarashidir: deizm diniy metafizika, afsonaviy komillik hamma urf- odatlar va shartlar chetga surilgan. Kampanella butun dunyoning xuddi Quyosh Shahar kabi bo’lishini xohlaydi. Kampanella falsafasi ajoyib tarzda yangi falsafaning uchta asosiy yo’nalishini o’z ichiga oladi. Bekonga o’xshab Kampanella ham "ilmni tiklanishi"ga kirishadi, ya’ni o’rta asr sxolastikasining harobalaridan yangi universal ilmni yaratishga kirishadi. Leybnits va Shellingni inobatga olmaganda Kampanella eng universal va keng aql sifatida yangi falsafaning namoyondasidir. U o’z davrida unchalik yuqori baholanmagan, chunki uning fikrlari turli yo’nalishlardagi turli xil insonlar tomonidan tahqiqlangan. Baozi birlari uning kommunizmini tan olmasa, baozilarga uning diniy qarashlari yoqimsiz edi. Uzining falsafiy qarashlari bilan Kampanella zamonaviy ilmning oldi kurashchilaridan biri Galileyni juda qattiq himoya qiladi. Grakf Babyof Grakx Babyof (frantso’zcha Sgasssh VaeiG, ismi antik Grakxlar nomidan olingan, haqiqiy ismi Fransua Noel Babyof) frantso’z inqilobchi kommunist-utopist, Direktoriya davrida "tenglik uchun" harakatining yo’lboshchisidir. Babyof kambag’al sobiq soldat oilasida tug’ildi. Russo va Mabli fikrlari bilan tanishish (keyinchalik Morelli) shaxsiy mulkchilik yqq bo’lgan "yuksak tenglik" jamiyatining ishonchli tarafdoriga aylantirdi. 1785 yil Babyof katta er mulkchiligining o’rniga "jamoa xo’jaliklari" yaratish rejasini to’zib chiqdi. Pikardiyadagi inqilobning faol qatnashchilaridan biri bo’ldi. Ortiqcha soliqlarni to’lashga qarshi harakat tashqilotchisi sifatida 1790 yil Parij qamoqxonasida ozodlikdan mahrum etildi, uni qamoqdan J. P. Maratning sahy-harakatlari natijasida chiqarishdi. Keyingi yillarda Babyof qishloq xo’jaligi uchun ko’rsatmani ilgari surdi. Bu ko’rsatmada hech qanday to’lovsiz feodal qonunlarini tkliq likviditsiya qilish , yirik er mulkchiligini yqqotish, o’zoq yillik ijarani taqsimlash, arzon-garovning o’rniga cherkov mulkini musodara qilish, umumiy erlarni ajratish va "agrar (qishloq xo’jaligi) qonuni ni chiqarish. Bu fikrlarni Babyof o’zining "Doimiy kadastr" (1789) deb nomlangan asarida tqliq yoritib berdi. Babyof 1791 yilda Lyudovik XVI ning qochib ketishiga bog’lik holda, respublika qurishda qatnashdi. 1973 yilda Parij kommunasining savdo-sotiq bo’yicha kotibi bo’lib faoliyat yuritdi. "Past tabaqaning yaxshi yashashi" muammosiga etarli e’tibor ajratmaganligi uchun yakobinchi Konvent va maratni qoralab chiqdi. Yakobinchilar diktaturasining malakasi va poytaxtning savdo resurslarining bo’linishi kabi harakatlar Babyofni "yuksak tenglik jamiyati"ni yaratish haqidagi amaliy imkoniyatlari haqidagi fikrga olib keldi. 1793-94 yillarning so’nggida Babyof yolg’on ko’rsatmalar orqali ayblanib, hibsga olindi. 9 termidor davriga kelib ozod qilingach, bir necha hafta o’tgach Babyof termidoriy konventga qarshi ishonchli dushmaniga aylandi va o’zining "Jurnal de la liberta de la press" deb ataluvchi gazetasida unga qarshi maqola chiqardi va keyinchalik "Tribyun dyu pyopl"da ham chop etildi. 1795 yilning fevraliga kelib Babyof yana hibsga olindi. 1795 yil oktyabr oyida umumiy avf orqali ozod qilingach "Tribyun dyu pyopl" asarini yangiladi va Buonarroti F, OA Darte, Sh. Shermenlar qatoriga qqshildi. Shu bilan birga "tenglik uchun" kommunistik harakatining tashqilotchisi va yo’lboshchisi qatoriga qqyildi. 1796 yil bahorda xalq namoyishini tayyorlaydi va "Yashirin direktoriya"ni boshqardi. Bu harakat qatnashchilaridan biri Grizelning xoinligi natijasida harakatning barcha yo’lboshchilari qqlga olinadi. Vandomdagi sud hukmiga binoan Babyof o’limga hukm qilingan. Babyofning fikrlari va uning davomchilari babuvistlarning fikrlari ilmiy kommunizmning tarafdorlari edi. Eski jamiyatdan kommunizmga o’tish davridagi vaqtinchalik inqilobiy diktaturaning to’zilishi zarurati va "toza demokratiya"ni tezlikda ro’yobga chiqarish imkoniyatlari yqqligini Babyof inqilobning tajribasiga suyanib shu fikrga keldi. Babuvizm davomchilarining eng asosiy ko’rinishlaridan biri bu diktatura zarurligini tan olishlaridir. Babyof va uning tarafdorlarining Qo’zg’oloni alaba bilan tugasa, ular "milliy kommuna" rejasini ro’yobga chiqarishni mo’ljallashgan edi. Bu "milliy kommuna" xususiy mulkchilik (egalik)ni o’rnini bosish lozim edi. Morelli Etenn Gabriel - XVIII asr frantso’z arbobi. Morelli haqida bizga ma’lum narsalar juda kam, ma’lum bo’lganlari ham ishonchli emas. U Vitri le Fransua shaharchasida yashagan va qqituvchi bo’lib ishlagan deyishadi. Morelli nomi bilan 7 ta kitob bog’liq bo’lib, bu asarlar 1743-1778 yillar mobaynida nashr qilingan. Morelli asarlaridan eng ajratib turadigan 2 asari mavjud. 1753 yilda Morelli "Baziliada yoki so’zib yuruvchi orollardagi halokat" asarini nashrga berdi va bu asarida Morelli kommunistik utopiyani tasvirlaydi. 1755 yilda esa "Tabiat qonuni yoki uning qonunlarining o’rinbosar ruhi" traktini yaratdi. Russo fikrlarini qo’llab quvvatlagan holda Morellining fikricha, inson tabiatan mehriban, lekin ularni xususiy mulkchilik bo’zadi. Morelli jamiyat kelajagi haqida shunday yozadi "Hech narsa hech kimga tegishli emas" -predmetlardan tashqari qaysiki inson xuddi shu vaqtda foydalanayotgan predmetlardan tashqari (o’zining zaruratlari, kundalik ishi uchun kerak bo’lgan) har bir fuqaro o’zining yoshi, imkoniyati, iqtidoridan kelib chikkan holda jamiyat (kommuna)ga o’zining shaxsiy yordamini qo’shadi. Shu fikrdan kelib chiqib Morelli "Har kimdan - iqtidoriga qarab, har kimga - zaruratiga qarab" shiorini keltirib chiqaradi. Emanoil (Manaleko) Belechanu (1842 yil 1 mayda tug’ilgan) -ruminiyalik zamindor va davlat arbobi, sotsialist-utopist. Kelib chiqishi zodagon bo’lgan Belechanu Skeenl qishloiga (xozirgi Boldeshti- Skeenl) egalik qilardi, Ploeshtidan shimolga qarab 15 km yurganda. Sotsialist - utopist Teodor Dismakt bilan tanishish va Sharl Fure bilan shaxsan tanishligidan Belechanu 1835 yilda o’zining qishloini "Qishloq xo’jaligi va qql mehnati qrtoqligi"ga aylantirishga qaror qildi. bu kommunaning o’zgacha bir varianti bo’lib, Furening sotsial-utopik kontseptsiyasida ishlab chiqarishning tashqillashtirishning eng adolatli usuli hisoblangan. Furening ko’rsatmalariga ko’ra (taxminan 100 kishi bunga Beleachanu ozod qilgan krepostnoylar, dehqonlar, hunarmandlar ham kirgan) birgalikda mehnat qilishgan, erlarni birlashtirishgan, aqliy mehnat va jismoniy mehnatni birgalikda bajarishgan. 20 dan ortiq inson Belechanu ochgan maktabida yozuvni, matematikani, siyosiy-iqtisodni, rumin tili va frantso’z tilini o’rganishgan. Valaxiya hokimiyati bu falansterga juda ko’p feodal tartiblarda bo’lgan mamlakatning ko’p qismlariga xavf solmoqda deb bilib, uni noqonuniy deb e’lon qildi. 1837 yil 5 yanvarda bu falanster davlat askarlari tomonidan bo’zilib er bilan yakson etiladi. Belechanu, Diamano va ularning tarafdorlari, davomchilari jazoga tortilgan va surgun qilingan. Jan Jurne (1799-1861) - frantso’z shoir-utopisti. Jurne yoshligidanoq inqilobiy g’oyalar bilan shug’ullangan, karbonarilar yashirin tashqilotining ahzosi bo’lgan, qamoqqa tushgan, lekin sud tomonidan oqlangan. Jurne bir qancha vaqt davomida qishloqda yashagan va dorixona ishlari bilan shug’ullangan, Fure asarlarini o’rganish davomida esa Parijga ko’chib o’tish fikri tug’iladi, u erda falsafachi- sotsialist (hayotining so’nggi damlarini yashayotgan) bilan shaxsan tanishish uchun. Jurne uning bilimlarining tarafdori bo’lib etishib, 1830 yil oxirida furerik targ’ibot bilan shug’ullanishga kirishdi. 1841 yilda opera ko’rsatilayotgan zalda yuqoridagi galereyadan parterga o’zining broshyuralarini otdi, bu bilan u tomoshabinlarni Fure fikrlari (g’oyalari) e’tiborni tortmoqchi edi. Bu qilig’i unga bir necha oy aqli zaiflar uyida qolishiga olib keldi. U erdan ozod bo’lganidan so’ng u bu broshyuralarini nashr ettirdi va restoran va maydonlarda targ’ib etdi, boy odamlar va davlat arboblari bilan shaxsiy uchrashuvlar uyushtirishga kirishdi, furerizmni Belgiya qirolichasiga etib borishini istadi. Anfanten Bartelemi Prosper (1796 yil 8 fevral - 1864 yil 31 avgust) — frantso’z sotsialist va utopisti (sensimonist). Bartelemi Prosper Anfanten Parij va badavlat bankirlar oilasida dunyoga keldi. 1813 yilda u Parijning politexnika maktabiga o’qishga kirdi. 1814 yil mart oyida Oltinchi antifrantso’z koalitsiyasi jangchilari Parijni egallaganda u qarshilik ko’rsatishga harakat qilgan talabalar orasida edi. Buning natijasida Lyudovik XVIII Qo’zg’olon qilgan maktabni yoptirdi va Anfanten muxandis emas may sotuvchisi bo’ldi. Hamkorlik maqsadida u juda ko’p Evropa mamlakatlarida bo’ldi, jumladan Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Niderlandiyada bo’ldi. 1821 yilda u o’zining shaxsiy bankini Sankt-Peterburgda tashqil etdi. Lekin ikki yildan so’ng Parijga kaytdi. Xuddi shu vaqtda u karbonariyalarning yashirin jamiyatiga qqshildi. Karbonarilar orkali matematik Olind Rodriges (Rodrig) bilan tanishuv yaxshilanishi natijasida Akri de Sen-Simon atrofida guruh bo’lib yig’ilgan sotsialist-utopistlar orasiga kirib qoldi. Sensimonizmning targ’iboti Anfantenning sensimonizmga jalb etilishi bu oqimning nafaqat iqtisodiy kontseptsiyasi, balki "yangi xristianlik" bilan bog’lik Anfanten Sen-Simonni unchalik o’zoq vaqt davomida bilmasa-da u o’zini Sen-Simonning haqiqiy shogirdlaridan deb biladi. Sen-Simonning o’limidan so’ng 1825 yilda sensimonik maktabni boshqarish uning eng yaqin shogirdi Rodrigesga o’tdi. Biroq u sekin-asta o’z ishidan chetlasha boshladi va 1829 yilda maktabni Anfanten boshqara boshladi va uning doimiy opponenti Sent-Aman Bazar sensimonizmning yangi intellektual lideri hisoblandi. U yana viloyat sensimonik jamiyatlarga ham tashrif buyurib u erdagi katnashchilar bilan uchrashdi. Lekin sensimonik jamiyat o’zining harakati bilan qaysiki mistitsizm katta rolo o’ynaydigan harakati bilan cherkov sektantlari turiga o’xshab borardi. Anfanten va Bazar esa bu sektalarning ruhoniy otalariga aylandi, amalning kattaligini talashgan holda bir-biri bilan tortishib qolishdi. Ularning tortishuvining eng asosiy punkti ular nikoh va oila haqidagi fikrlarining farqi: Anfanten bu masalada insonlarni doimiy uzining tabiatiga qarab va doimiy bo’lmaganlarga ajratadi. Doimiy bo’lmagan insonlar uning fikriga ko’ra o’zlarining xotinlari yoki erlarini xohlagan vaqtlarida almashtirishlari mumkin. Bazar va uning safdoshlari Anfanten kollektivizmning noto’g’ri printsiplarini targ’ib etmoqda va uning nikoh haqidagi g’oyalari zararli va tartibsiz deb o’ylashadi. Rodrigesning ularni yarashtirish uchun qilgan harakatlari zoe ketdi va natijada oila va nikoh haqidagi turli fikrlilik, shu bilan birga sensimonizm va klassik diniy qarashlarning munosabati "cherkovlar"ning ruhoniy otalarining yakuniy ajrashishiga olib keldi. 1831 yil oxirida yagona sensimonik jamiyatning tugashiga olib keldi. Sensimonik jamiyatni boshqarish Anfanten guruhi "Sen-Simon oqimining oliy boshlii" o’zlarini shunday deb bilib o’zlarining g’oyalarini amaliy qqllashga kirishdilar. Anfanten g’oyalariga ko’ra insonlar "mehnatda va rohatda kamol topish"lari kerak. 1831-1832 yil ular ishlab chiqarish va sarf etish assotsiatsiyani yaratishdi (Anfanten va uning tarafdorlari), ko’p insonli majlislar o’tkazishdi. Buning hammasi uchun juda ko’p mabla zarur edi. Asosiy katta mablani Anfantenning o’zi berardi, bundan tashqari alohida odamlarning ehsonlari ham bor edi, lekin bu mabla 90000 dan 1000000 frankgacha edi. Shunga qaramay Anfanten va uning guruhi ishchilarning hakiqiy talablari va ahvollarini tushunishmas edi. Bu narsa ko’pgina ishlab chiqarshish assotsiatsiyalarining yopilishiga olib keldi. "Oila"ning o’zida yana jins borasida tushunmovchiliklar paydo bo’ldi. Bu safar tushunmovchilik Anfanten va Rodriges orasida bo’ldi. Rodriges ham Bazarga o’xshab Anfantenning oila haqidagi fikrlarini behayolik deb bildi. Anfanten esa safdoshini oila tartib-qoidalaridan ozod bo’la olmaslikda aybladi. Oxir-oqibatda esa Rodriges 1832 yil fevralda jamiyatni tark etishga majbur bo’ldi. Anfanten va uning izdoshlari Parijdan o’zoqda bo’lmagan Anfantenning Menilmontan qo’roniga o’zlatga ketishdi va u erda ozod muhabbatli, "industriallar"ning birgalikdagi mehnati g’oyalariga qaratilgan mexnat jamiyatini yaratishdi. "Oilalar" ahzolari uy ishlari va bo ishlarini o’zaro bo’lib olib bajarishardi, tushlik vaqtida esa hamma bir joyga yiilib ovqatlanishardi, o’zlarining "ruhoniy ota"larining g’oyalarini eshitishardi va diniy qqshiqlar aytishardi. Bu erda Anfanten o’zining jamiyat haqidagi fikrlarini "Yangi kitob"da yoritdi. Bu asar kataxezis va borliq kitobilan iborat bo’lib o’zida diniy, axloqiy, ilmiy va fantastik qarashlarni mujassamlashtirar edi. Sensimonistlar Menilmontda oddiy va mehnatsevarlik bilan umr o’tkazishsa- da, bexayolik g’oyalarining targ’iboti va noqonuniy jamiyat to’zish ayblari bilan ayblanib bu jamiyatning faoliyati to’xtatildi. Sudda barcha sensimonistlar o’zlarini xuddi haqiqiy sektantlardek tutishdi va Anfatenga qo’loq solishni davom ettirishdi, uni o’zlarining "ota"si deb atashib, hatto uning buyrui bilan oqlovchidan ham voz kechishdi. Anfanten sudyaning savoliga o’zini "insoniyat otasi" va "tirik qonun" deb atayman deb javob berdi. Javobgarlikka tortilish va hayotining so’nggi davri 1832 yil sud tartibotlari hukumati jamiyati "nikoh va oilani haqorat qilish"da ayblab tahqiqlab qqyishdi. Anfantenni (shuning bilan birga Shevale va Dyuveyreni ham) bir yillik qamoq jazosi va 100 frank jarima o’lash jazosi bilan jjazolashdi. Ozod bo’lgach esa Anafanten muhandislik ishlari bilan shug’ullanish uchun Misrga yo’l oldi. Suvaysh kanali tarxini chizish va amalda bajarish g’oyalari birinchi bo’lib Anfantenga tegishlidir. Misrda Anfanten va uning bir qancha fikrdoshlari yangi sensimonik jamiyatini yaratdi, lekin bu jamiyat bor yo’i ikki yilgina o’z faoliyatini olib bordi. Chunki bu jamiyat rahbari Anfanten Muhammad Alining islom dinini qabo’l qilish va uning davlatiga ishlash taklifini rad etdi. Anfantenning bir qancha izjoshlari furerizmga o’tib ketishdi, baozilari esa diniy-sotsializm ruhida gapirish va yozishni (Per Leru) davom ettirishdi. Frantsiyaga qaytganidan so’ng Anfanten Parij — Lion temiryo’l yo’nalishi direktori va pochtmeyster lavozimida faoliyat yuritdi. 1841 yil Aljirni o’rganish ilmiy tekshirish guruhiga kiritildi. 1848 yil Anfanten so’nggi marta o’z g’oyasining targ’ibotini qayta tiklashga harakat qildi. So’ngra sotsialistik harakatlar bilan aloqani tamoman o’zib Napaleon Shning bonapartik harakatlarini qo’llab quvvatladi. Ikkinchi imperiyani maqtagan holda Anfanten yangi imperatorni Frantsiyaning sanoat rivojlanishini qo’llab quvvatlashga chaqirdi. Robert Ouen Robert Ouen (1771 yil 14 may — 1858 yil 17 noyabr) — ingliz sotsialisti, XIX asrning birinchi sotsial-reformatorlaridan biri. Robert Ouen 1771 yil Nyutaun (Uels) kichkina shaharchada, kichik do’kondor oilasida dunyoga keldi. Yotti yoshidan boshlab mahalliy maktab qqituvchisi undan o’zining yordamchisi sifatida foydalanar edi, lekin ya’ni ikki yildan so’ng uning maktabdagi ta’limiga yakun yasaldi va u katta shaharlarga baxtini izlab yo’l oldi. Ouen Stemfordda, Londonda va Manchesterda manifaktura magazinlari (do’konlari)da shogird va boshkdruvchi sifatida ishladi, lekin o’zi davomli ta’limni olmadi. Manchesterda yashagan yillari Bu davrda Manchester sanoat inqilobining markaziga aylangan edi, ayniqsa, qooz ishlab chiqarish keng yo’lga qqyilgan edi. Manchesterda Ouen ko’pgina mahalliy jamiyatlar, falsafiy va adabiy jamiyatlarning ahzolari bilan tanishdi, doktor Parsival bilan inoqlashdi va birinchi marta ishchi va sanitar qonunchiligi zaruriyati haqidagi g’oya yuzaga keldi. Ouenning o’zi bu jamiyatda bin qancha ishchi qonuniyatlari haqida mahro’zalar qqidi. Avvalo u ukasidan qarzga po’l olib, bir sherigi bilan birga to’quv mashinalari tayyorlaydigan korxona ochdi. Bu davrda bunaqa mashinalar tezda sanoatga kirardi. Keyinchaliko’zining kichkinagina shaxsiy o’quv kombinatini ochdi va u erda ikki- uch ishchi bilan o’zi birga ishladi. U kimyo bilan qattiq shug’ullandi va qqpol amerikancha paxtani qayta ishlashning yangi usullarini topgach esa Ouen xayolida paxta manufakturasining boshqaruvchisiga, keyinchalik egasiga aylandi. Nyu-Lanarkdagi sotsial tajriba Ouen Glazgo yaqinidagi Nyu-Lanark qishloining tqqimachilik korxonasining badavlat egasi Devid Deylning qizi Karolina Deyl bilan tanishib, u bilan oila quradi. 1799 yil Ouen Nyu-Lanarkka joylashib aynotasining sobiq korxonasining egasi va boshqaruvchisiga (bir qancha manchesterlik kapitalistlar bilan birga) aylandi. U allaqachonlar o’zining sanoat va sotsial tajribalari haqida o’ylar va Nyu-Lanarkka ishlab chiqarish munosabatlarining reformalarining aniq rejalari bilan keldi. O’zining fabrikasini o’rnak qilib ko’rsatgan holda u yollanma ishchilarga amxo’rlik qilish ish beruvchining qiziqishlari bilan hamohang deb ko’rsatadi. O’zining shaxsiy tajribasidan kelib chiqqan holda u "patronat" tizimini ishlab chiqadi. Buning natijasidateoretik tarzda "Ezzau op Le G’ogta1yup oG SagasLeg" (1812 yil) "Harakter tartiblanishi" asari yaraldi. Bunda u inson uni Tashqi tomondan o’rab turgan sharoit va tarbiya mahso’li ekanligini isbotlaydi, tarbiya qanchalik yuqori bo’lsa, inson tabiati takomillashib boradi. XIX asrning birinchi o’n yilligida ishchilarning yaxshi ahvoli va iqtisodiy yutukdari bilan odamlarni hayron qoldirgan Nyu-Laparkdagi Ouen fabrikasiga ko’plab tashrif buyuruvchilar bo’ldi. Uning bu fabrikasiga buyuk knyaz Nikolay Pavlovich, hattoki bo’lajak imperator Nikolay I ham tashrif buyurdi. Ouenning yutuqlaridan hayron qolgan holda har tomondan ishchilarning juda ko’payib ketganligi bilan tushuntirilayotgan ishchi xalqining tang ahvoli haqida eshitib u Ouenni o’zi bilan ikki million britan aholisini ham olib Rossiyaga joylashishni taklif etadi. Lekin Ouen bu taklifni qathiy rad etgan holda Angliyada yashab qoladi. G’ Tajribani kengaytirish harakati Aholining ishsizligi va kambag’alligi ortgani, Angliyaning iqtisodiy ahvolining yomonlashgani bilan bog’liq 1815-1817 yillarda o’tkazilgan muhokama Ouenni targ’ibotchiga aylanishiga turtki bo’ldi. Ouen boshqaruv komitetiga o’z rejasini taqdim etdi. Bu rejaga asosan bu qiyinchiliklarni kambag’allar uchun birgalikda, kapitalistlarsiz ishga yollovchilar ishlaydigan kooperativ jamoa qishloqlarini yaratish orqali engillatish mumkin deydi. Uning bu g’oyalari tushunmovchiliklar va nafratlanishlarga uchradi. Shunda Ouen to’g’ridan-to’g’ri keng ommaga rejasini taqdim etdi. Londondagi 1817 yilda anchagina aholi to’plangan joyda u birinchi marta bir necha oiz gap bilan o’z rejasini bayon etdi. Qancha vaqt cho’zilgan sari aniq muammon bilan bog’liq bo’lgan oddiy reja kengayib, o’sib bordi. Kommunistik jamiyat boshlanishining qayta qurilishi umumkeng tizimda bo’ldi. Bu qayta qurishlarni Ouen ozroq bo’lsada Fure falanglarini eslatadigan mehnat kooperativ jamoalari orqali tasavvur etardi. 1817-1824 yillar mabofnida Ouen butun Britaniyani aylanib, juda ko’pblab Nutqlar qqidi, ko’pgina aqolalar va varaqalar yozdi, tinimsiz ravishda o’z g’oyalarini targ’ib etdi. Uning rejalariga befarq bo’lmagan birqancha badavlat va davlat odamlari bo’lsa-da, Ouenning barcha harakatlari zoe ketdi. Hatto 1819 yilda uning tajribasi uchun mablani yiishga komitet to’zildi: komitetga gertsog Kent bilan bir qatorda David Rikardo ham kiritildi. Lekin ular zarur bo’lgan po’lning juda kam miqdorini toplashga muvaffaq bo’lishdi va bu g’oya inqirozga uchradi. O’rnak bo’lish yoki Nutq so’zlash orqali qilingan targ’ibot o’z natijasini bermayotganiga ishonch hosil qilgan Ouen monarxiya hokimiyati va zamindor aristokratlarning yordamiga suyanishga harakat qilgan holda fabrika qonuniyatlari foydasiga harakatli agitatsiyalarini boshlab yubordi. Lekin bu yo’nalishdagi umidlari ham o’zini oqlamadi. Shunda Ouen sanoat ishlab chiqarish sinfiga murojaat qilishga qaror qildi va ishlab chiqarish assotsiatsiyalarining ta’limini o’rganishga yo’naltirishga qaror qildi. Ouenning so’zlariga qaraganda bu assotsiatsiyalarning vazifasi "inson tabiatini haqiqatda tushunish va yaqinlariga bo’lgan muhabbatga qurilgan birlik va kooperatsiya tizimiga bog’liq tashqilot"dan iborat. Teoreyaning yaratilishi Bunday assotsiatsiyalar ta’limiga bo’lgan zaruratni keltirib chiqaradiganlarni u o’zining ikki asarida ko’rsatib o’tdi. U "KerogIo 1e Soipyu oЈ apagk" asarida assotsiatsiya tashqil etishning amaliy rejasini ishlab chiqardi. Avval ouen bu assotsiatsiyaning yoki faqat ishsizlar koloniyasini tashqillashtirish haqida o’ylagan bo’lsa, keyinchalik sanoat tizimining tkdiq qayta to’zish zarurati fikri keldi. U o’sha davr sanoatini noto’g’ri deb tahrif qilgan birinchi sotsialist edi. Sanoat tizimi o’sha davrda Ouenning fikricha uchta noto’g’ri boshlanish asosida qurilgan: ishni ajratish uskunalariga, qaysiki rivojlanishni pasaytiradidiziqishlarning umumiy qarama- qarshiligini keltirib chiqaradigan korxonalar raqobatchiligi va foyda olishga qurilgan edi. Foyda qachlnki talab tenglashsa va takliy o’ssagina bo’ladi, haqiqiy hayotda esa taklif etilayotgan tovar talabdan ko’ra ko’proq bo’lishini jamiyat qiziqishlari talab etardi. Bu qiyinchiliklar qachon yqq bo’ladi, qachonki ishlab chiqarish kuchlaridan foydalanayotgan alohida ishlab chiqaruvchi guruhlar kooperatsiyaga birlashsa, o’zlarining talab va ehtiyojlari, o’zlarining mablai va o’zlarining shaxsiy mehnati yordamida ishlab chiqarsa, shunda qiyinchiliklar o’tadi. Buning natijasida Ouenni eng xavfli xayolparast deb sanay boshlashdi, ayniqsa 1817 yilda u hamma dinlarga qarshi jang boshlaganda. Nyu-Laparqtsa o’zining o’rnini yqqotgandan so’ng, Hattoki ingliz "ilmli jamiyati"dan hafsalasi pir bo’lgandan so’ng Ouen o’g’illari bilan birga Amerikaga ko’chib o’tishdi. 1825 yilda Ouen Amerikada 30 ming akr er sotib olib Vabax daryosi bo’yida Indiana shtatida yangi kommunistik ishlab chiqaruvchi jamiyat barpo etdi. Bu jamiyat tartibi kommunizm tengligi asosida qurildi. Bu ishda unga ta’lim-tarbiya bilan shug’ullanuvchi filantroplar Maklyur va Petr Naaf yordam berdi. Ouenning o’zi esa maxsus saylangan komitet bilan birga koloniyaning barcha ishlarini yuritdi, lekin Tashqi muhit va sharoitni qayta qurish orqali inson tabiatini qayta yaratish harakati omadsizlikka uchraydi. Bu kolonna Ouenning 40 ming funt sterling po’lini yutib yuborib inqirozga uchradi. 1829 yilda u yana o’z vataniga qaytdi. O’zining bor boyligini etti farzandiga bo’lib bergach, o’zi hayotini oddiy darajada olib bordi. 1832 yilda esa u yana Angliyada yangi ish ochdi, bu ishi ham omadsizlik bilan tugasa-da, sotsial-siyosiy tomondan juda katta ahamiyatga ega bo’ldi: u "#sh almashtirish birja"syut tashqil etishga harakat qildi. Har qanday savdo foydasi va po’l aylanmasini yqq qilish uchun Ouen Londonda birja tashqil qildi. Bu birjaga har qanday ishlab chiqaruvchi o’z mahso’lotini olib kelishi mumkin edi va buning evaziga mehnat chiptasini olishardi. Har bir ish soati uchun (mahso’lot ishlab chiqarish uchun) 6 pensdan olishardi. Birja boshida katta muvaffaqiyatlarga erishayotgan edi, birinchi haftada bu birjaga 10000 funt sterling miqdorida mahso’lot olib kelindi va ko’plab do’konlar mehnat chiptalarini po’l o’rnida qabo’l qila boshlagan edi, lekin bir qancha vaqt o’tmasdan qiyinchiliklar kelib chiqa boshladi. Savdogarlar birjaga o’zlarining sotilmay tushib qolgan mahso’lotlarini keltirib birjadan muvaffaqiyatroq narsalarni olishga shoshilishardi, birja juda tez vaqt ichida sotilmay qolgan mahso’lot bilan to’lib toshdi, bu mahso’lotdan foyda olishga umid yqq edi. Mahso’lotni soatbay ish bilan baholanishi va 6 penslik norma tushunmovchiliklar va tortishuvlarga sabab bulardi. Birjaning hech kimga keraksiz mahso’lot bilan to’lishi, mehnat chiptalarining o’z bahosini yqqotishiga va birjaning inqirozga yuz tutishiga olib keldi. 1833-1834 yillar Ouen birinchi umumiy milliy profsoyuz yaratish harakatini boshqardi va bu harakatga yarimmillion ahzoni o’zida qamrab oldi. Tashqiliy ishlarning sustligi, mablaning etishmasligi va hokimiyat tomonidan quvvatlanadigan xo’jayinlarning qarshiligi kabilar profsoyuzni inqilobga olib keldi. Ouen va boshqa ishchilar harakatining boshqaruvchilari tushunmovchiliklar bilan ikki yo’nalishda harakat qilishdi. Hayotining so’nggi damlari 1834 yildan so’ng Ouen jamiyat hayotida muhim rolo o’ynamay qqydi. U juda ko’p yoza boshladi, jurnallar nashrdan chikara boshladi va yana bir jamoa tashqil etishda qatnashib o’z qarashlarini izchil tadbiq etdi. 1858 yil ko’zda 87 yoshida Ouen Liverpo’lga bordi va qatnashayotgan mitingida o’zini yomon his qila boshladi. Bir necha kun yotganidan so’ng u tug’ilgan vatani Nyutaunga borishga qaror qildi. 1858 yilnoyabrda Ouen Nyutaunda vafot etdi. Ouenning ijodiy merosining ahamiyati O’zining hamma omadsizliklariga qaramay Ouen Evropaning akliy rivojlanish tarixida yodda qoladi. U birinchi marta fabrika qonuniyatiga turtki berdi, davlat aralashuvining zaruratini ko’rsatdi va ishsizlik bilan kurash vazifasini aniq qqydi. U savdo foydasini chetga chiqaradigan talabgorni ishlab chikaruvchiga aylantirish vazifasini o’zida qamrab olgan kooperativ harakatning otasi hisoblanadi. Ouenning ishlari XIX asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy fikrlarning ilhomi bo’lib xizmat qildi va kommunizm g’oyalarining ilhomchisi bo’ldi. Ouen g’oyalari Karl Marks, Fridrix Engels kabilar tomnidan ham g’oya sifatida olindi. Kommunalar tajriba va alakalarikibutslarning qurilishiga va 1917 yildan so’ng sovet Rossiyasidagi birinchi kommunistik tajribalarga o’rnak bo’lib xizmat qildi. Ouen kapitalistik sistemaning salbiy tomonlarini boshqa utopistlarga qaraganda yaxshiroq bilardi va sanoat revolyutsiyasi sharoitida mazkur salbiy tomonlarni keskin tanqid qilib chiqqan edi. Ouen Filantropik faoliyat (xayriya ishlari) bilan shug’ullanardi va fabrika qonunchiligining birinchi asoschisi edi. So’ngra u tanqid tiini xususiy mulkka, uni muqaddaslashtiruvchi dinga va barjuacha nikohga qarshi qaratdi. Ouen -ratsionalizmning muxlisi, u ateist edi-yu, lekin baozi jihatlardan deizm tomoniga oib turardi. Sotsial tuzumning insonga hal qiluvchi ta’sirini qayd qilib ko’rsatardi. Tarixni insonning o’z-o’zini bilishida tadrijiy progress deb idealistlarcha talqin qilardi; sotsial illatning ildizi kishilarning nodoshshgida deb bilardi. "Yangi axloqiy (ya’ni sotsialistik) dunyoni" tayyorlovchi tadbirlar orasida Ouen tarbiyaga g’oyat katta ahamiyat berardi. U pedagogika nazariyasi va praktikasiga ko’pgina muvaffaqiyatli g’oyalarni kiritdi. 1820 yilga kelganda Ouenning asosiy ideyalari tarkib topdi, bu ideyalar sistemasini u keyin sotsialistik sistema deb atay boshladi. Bu sistemaning printsiplari - mulkning va mehnatning umumiyligi, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatni birga qqshib olib borish, shaxsni har tomonlama kamol topdirish, huquqtsa tenglikdan iborat edi. Ouenning sotsialistik ta’limotida sanoat va dehqonchilik mehnati qqshilib ketadi, lekin dehqonchilik afzalroq ko’riladi. Kelajakdagi sinfsiz jamiyat - o’z-o’zini boshqaruvchi jamoalarning erkin federatsiyasidan iborat bo’lib, bu jamoalardan har biri 300 dan 2000 gacha kishini birlashtiradi. Ouen asosiy e’tiborni taqsimotga berardi. U sotsial revolyutsiyaning zarurligini tushunmasdan, jamiyatni o’zgartish ishida burjua hukumatlariga umid bolardi. U mehnat kommunalari (asosiylari - AQShda 1825 yildan 1829 yilgacha "Yangi garmoniya", Angliyada 1839 yildan 1945 yilgacha "Garmoni-xol") va ayirboshlash bozorlari tashqil etdi; bularning hammasi halokatga uchradi. Ouen buyuk utopistlardan o’z faoliyatini ishchilar sinfi takdiri bilan bolagan birdan-bir kishidir; XIX asrning 30-yillari boshlarida u ingliz kasaba soyuzi va kooperativchilik harakatida aktif qatnashdi; uning ideyalari o’sha vaqtda sindikalizmni bir qadar oldindan bildirgan edi. Garchi Ouen ishilar sinfining tarixiy rolini tushunmagan bo’lsa-da, umrining oxirigacha uning tomonida turdi. Bellers Jon (1654-1725) - ingliz mayda burjua utopisti, filantrop, ekonomist, qiymatning mehnat nazariyasi salaflaridan biri. Merkantilistlarga qarama-qarshi ularoq, Bellers mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishning majud usulini o’zgartish zarurligini ta’kidla ko’rsatgan edi. Kooperatsiya printsipini birinchilar qatorida ilgari surgan edi. "...Ishlab chiqarish kollejlarining to’zilishi haqida takliflar" degan asarida (1695) u ishlab chiqarish vositalariga koolektiv egalki kilishga va mehnatni "mehnat qilmagan kishi ovqat emaydi" printsipiga muvofiq oqilona tashqil etishga asoslangan ishlab chiqarish kooperatsiyasi planini keng bayon qilgan edi. Bellers sotsial straxovaniya va mehnat tarbiyasi zarurligini ta’kidlab ko’rsatgan edi. Blanki Lui Ogyust (1805-81) - frantso’z utopik kommunisti. atokli revolyutsioner, 1830 va 1848 yillardagi revolyutsiyalarning qatnashchisi; ikki marta o’lim jazosiga hukm qilingan, umrining derli yarmini qamokda o’tkazgan Blankining dunyoqarashi XVIII asrdagi ma’rifattchilik filosofiyasi ta’siri ostida, shuningdek utopik sotsializm, boshlicha babuvizm (babyofchilik) ta’siri ostida shakllandi. Umumfilosofik qarashlariga ko’ra materialist bo’lgan Blanki tarixiy taraqqiyotni idealistlarcha izohlab, uni ma’rifatt tarqatishdan kelib chiqadi, deb hisoblardi. Blanki tarixning asosiy mazmunini vahshiylarning absolyut individualizmdan boshlab bir qancha fazalar orqali kommunizmga - "kelajak jamiyatga", "tsvilizatsiya tojiga" tomon harakat qilishdan iborat, deb hisoblardi. Ayni vaqtda Blanki tarixda sotsial kuchlar kurashini ko’rardi, kapitalistik jamiyat ziddiyatlarini keskin tanqid qilardi va sotsial revolyutsiya tarafdori edi. Biroq u ilgari surgan fitna taktikasi xato edi va blankistlar uyushtirgan Qo’zg’olonlarni barbod bo’lishga olib kelgan edi. Revolyutsida revolyutsion partiya boshchilik qilgan mehnatkashlar ommasi qatnashgandagina uning muvaffaqiyat qozonishi mumkinligini Blanki tushunmas edi. Blankizm boshqa mamlakatlardagi, jumladan Rossiyadagi (Narodniklik) revolyutsion harakatiga ta’sir ko’rsatdi. Blankining asosiy asari "Sotsial tantsid" (1885). Brey Jon Frensis (1809-1895) - ingliz sotsialist-utopisti, ekonomist, ishchilar harakatining arbobi. O’z-o’zicha qqib ma’lumot olgan ishchi. U insoniyat taraqqiyotininig harakatlantiruvchi kuchi kishilarning moddiy ehtiyojlarida deb, mehnatkashlar ko’lfat-azoblarining ildizi ayirboshlash sistemasida deb bilardi. U ta’lim berib aytar ediki, qiymatni faqat mehnat yaratadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarni va mehnatni umumlashtirmoq zarur. Kelajakdagi kommunistik jamiyat Ouen idealiga yaqinroq tarzda namoyon bo’ladi. bu jamiyatga ayrim sohalarda to’ziladigan ipshab chiqarish ishchi kooperativlari orqali va ularni birlashtiruvchi rayon va milliy markazlar vositasi bilan hamda mehnat po’llari, ayirboshlash bozorlari va banklar orqali boradi. Bu ideyalar Prudonga va uning maktabiga ta’sir ko’rsatdi. Chartistlar harakatining faol qatnashchisi bo’lgan Brey jamiyatdagi sinfiy ziddiyatlarni hamda kommunizm faqat ishchilar sinfining harakati tufayli qurilishi mumkinligini yaqqol anglardi, lekin kommunizmga reformalar orqali boriladi, deb hisoblardi. "Mehnatga nsbatan adolatsizliklar va ularni bartaraf tsilish vositalari..." (1839) va "Utopiyadai sayohat" (1841) kitoblarida u Angliya va AQSh misolida kapitalizmni qattiq tanqid qildi. Mabli Gabriel Bonno de (1709-1785) - frantso’z tarixchisi va siyosiy mutafakkiri, mol-mulkning mushtarakligiga asoslangan tuzumning qizin himoyachisi. Juda keng adabiy meros qoldirgan Mabli kommunistik tuzumni xayrixohlik bilan tavsiflab bergan, uning fikricha, bu tuzum insoniyat tarixining tongida mavjud bo’lgan va u xususiy mulkning kelib chiqishi barcha ijtimoiy illatlarning sababchisidir, unga asoslangan tuzum esa kishilarning tabiiy tengligiga va sotsial instinktlariga ziddir, deb hisoblagan. Ammo Mabli kommunistik tartiblarga qaytishni imkoniyatsiz hisoblab, mulkiy tengsizlikni yumshatishning tenglamachilik programmasini ilgari surgan. Mabli kishilar adolatsiz, aqlga to’g’ri kelmaydigan konunlarga bo’ysunayotganliklariga ishonch hosil qilgach, xalqning revolyutsiya qilishga haqi borligini ehtirof etadi. Biroq revolyutsiyani u kommunistik ideyaga erishishning asosiy sharti deb hisoblamaydi, faqat mahdudroq maqsadlarga erishish vositasidir, deydi. Mabli izchil sotsialist-utopist emas edi. Lekin ning sotsial filosofiyasining ko’p tomonlari sotsialistik ideyalarning yoyilishiga ko’maklashdi. Asosiy asari "Qonun chitsaruvchilik hatsida yoki tsonun Printsiplari" (1776). Mele Jan (1664-1729) - materialist filosof, frantso’z utopik sotsializmida revolyutsion yo’nalishning asoschisi. Melening shampanlik qishloq kyuresining "Vasiyat" jamiyat va uning takdiri haqidagi ta’limotning o’z zamoniga yarasha birinchi namunasidir. Dinni va cherkovni fosh qilish Meleni izchil ravishda materialistik va ateistik xulosalarga olib keladi; sotsial adolatsizlikni tanqid qilish unda kollektiv mulkka asoslangan jamiyat qurishga da’vat etish bilan qqshilib ketadi. Mele uning so’zlarini "shahar va qishloq aholisi" eshitishini istardi. Mehnatkashlarning birlashuvi, ularning zolimlarga qarshi Qo’zg’oloni, Melening fikricha, xalqning o’z ishidir va u yangi jamiyatga o’tishning boshlanichch zarur shartidirki, bu jamiyatda boylar va kambag’allar, zolimlar va mazlumlar, bekorchilar va oir mehnat bilan holdan toygan kishilar bo’lmaydi. Uning "Vasiyat" asari faqat 1864 yilda to’la nashr etildi. Biroq XVIII asrda Frantsiyada bu asarning qqlyozma nusxalari tarqatildi; XVIII asrning birinchi yarmidagi deistlardan Vol’terlaya tortib to ma’rifattchi materialistlargacha va babyofchi Mareshaltacha frantso’z ijtimoiy fikrining eng turli-tuman vaqillari Melening kitobxonlari va uning g’oyalarining propagandistlari edilar. ulardan har biri Meledan o’z fikriga va sinfiy manfaatlariga muvofiq keladigan narsalarni ajratib olardi. Melening dunyoqarashi XVIII asrdagi frantso’z materializmi va sotsializmining g’oyaviy sarchashmalaridan biridir. Morelli (XVIII asr) - "Ratsionalistik kommunizm" deb ataluvchi sobit qadam vaqili. Asosiy asari - "Tabiat kodeksi" (1755); bu traktat kollektiv mulk hukm suradigan jamiyat printsiplarini asoslashga baishlangan. Morelli o’zining nazariy sistemalarida ratsionalizmga asoslanadi, oqilona sotsial tartibotni qarama-qarshi quyadi. O’z zamonasi tuzumini u nooqilona tuzum deb, yanglishlar natijasi deb qaraydi. Oqilona tuzumni Morelli ishlab chiqarishni va taqsimotni tartibga soladigan yagona xo’jalik plani asosida boshqariladigan markazlashgan xo’jalik kommunasi tarzida tasavvur qiladi. Morelli tabiat va aqlning buyruqlariga muvofiq keladigan jamiyatning uch asosiy qonunini ifodalab bergan: xususiy mulkni bekor qilish; "yashash huquqi" va "mehnat qili huquqi"; barcha fuqarolarning mehnat qilishga majburligi. Morelli qqpol tenglamachilik kommunizmining tipik vakilidir. U ovqatlanishda mo’htadillik uchun va zeb-ziynatni tahqiqlash uchun jon qo’ydiradi, turmushdagi mayda-chuyda narsalargacha va Xdtto eru xotinlik munosabatlarigacha ma’lum chegara qqyishni ko’zda tutadi. Morelli XVIII asr va XIX asrlardagi ko’p utopist sotsialistlarga: Babyof, Kabe, Blanki va b.larga xiyla ta’sir ko’rsatgan. Nalbandyan Mikael Lazarevich (1829-1866) - arman materialist mutafakkiri, revolyutsion demokrat, sotsialist utopist, ma’rifattchi, shoir va publitsist. Moskva universitetining tabiiyot fako’ltetini tamomlagan, progressiv arman jurnali "Shimol yodusi"ga hamkorlik qilgan. Chet elda bo’lgan choida Gertsen gruppasi bilan aloqa bolagan; umumrus ozodlik kurashida aktiv qatnashgan. O’z faoliyatida Nalbandyan rus-arman do’stligini uning sotsial filosofiyasining ko’p tomonlari sotsialistik ideyalarning yoyilishiga ko’maklashdi. Asosiy asari "Qonun chitsaruvchilik hatsida yoki tsonun Printsiplari" (1776). Mele Jan (1664-1729) - materialist filosof, frantso’z utopik sotsializmida revolyutsion yo’nalishning asoschisi. Melening shampanlik qishloq kyuresining "Vasiyat" jamiyat va uning takdiri haqidagi ta’limotning o’z zamoniga yarasha birinchi namunasidir. Dinni va cherkovni fosh qilish Meleni izchil ravishda materialistik va ateistik xulosalarga olib keladi; sotsial adolatsizlikni tanqid qilish unda kollektiv mulkka asoslangan jamiyat qurishga da’vat etish bilan qqshilib ketadi. Mele uning so’zlarini "shahar va qishloq aholisi" eshitishini istardi. Mehnatkashlarning birlashuvi, ularning zolimlarga qarshi Qo’zg’oloni, Melening fikricha, xalqning o’z ishidir va u yangi jamiyatga o’tishning boshlanichch zarur shartidirki, bu jamiyatda boylar va kambag’allar, zolimlar va mazlumlar, bekorchilar va oir mehnat bilan holdan toygan kishilar bo’lmaydi. Uning "Vasiyat" asari faqat 1864 yilda to’la nashr etildi. Biroq XVIII asrda Frantsiyada bu asarning qqlyozma nusxalari tarqatildi; XVIII asrning birinchi yarmidagi deistlardan Volterdaya tortib to ma’rifattchi materialistlargacha va babyofchi Maretaltacha frantso’z ijtimoiy fikrining eng turli-tuman vaqillari Melening kitobxonlari va uning g’oyalarining propagandistlari edilar. ulardan har biri Meledan o’z fikriga va sinfiy manfaatlariga muvofiq keladigan narsalarni ajratib olardi. Melening dunyoqarashi XVIII asrdagi frantso’z materializmi va sotsializmining g’oyaviy sarchashmalaridan biridir. Morelli (XVIII asr) - "Ratsionalistik kommunizm" deb ataluvchi sobit qadam vaqili. Asosiy asari - "Tabiat kodeksi" (1755); bu traktat kollektiv mulk hukm suradigan jamiyat printsiplarini asoslashga baishlangan. Morelli o’zining nazariy sistemalarida ratsionalizmga asoslanadi, oqilona sotsial tartibotni qarama-qarshi quyadi. O’z zamonasi tuzumini u nooqilona tuzum deb, yanglishlar natijasi deb qaraydi. Oqilona tuzumni Morelli ishlab chiqarishni va taqsimotni tartibga soladigan yagona xo’jalik plani asosida boshqariladigan markazlashgan xo’jalik kommunasi tarzida tasavvur qiladi. Morelli tabiat va aqlning buyruqlariga muvofiq keladigan jamiyatning uch asosiy qonunini ifodalab bergan: xususiy mulkni bekor qilish; "yashash huquqi" va "mehnat qili huquqi"; barcha fuqarolarning mehnat qilishga majburligi. Morelli qqpol tenglamachilik kommunizmining tipik vaqilidir. U ovqatlanishda mo’htadillik uchun va zeb-ziynatni tahqiqlash uchun jon qo’ydiradi, turmushdagi mayda-chuyda narsalargacha va Hatto eru xotinlik munosabatlarigacha ma’lum chegara qqyishni ko’zda tutadi. Morelli XVIII asr va XIX asrlardagi ko’p utopist sotsialistlarga: Babyof, Kabe, Blanki va b.larga xiyla ta’sir ko’rsatgan. Nalbandyan Mikael Lazarevich (1829-1866) - arman materialist mutafakkiri, revolyutsion demokrat, sotsialist utopist, ma’rifattchi, shoir va publitsist. Moskva universitetining tabiiyot fako’ltetini tamomlagan, progressiv arman jurnali "Shimol yodusi"ga hamkorlik qilgan. Chet elda bo’lgan choida Gertsen gruppasi bilan aloqa bolagan; umumrus ozodlik kurashida aktiv qatnashgan. O’z faoliyatida Nalbandyan rus-arman do’stligini Mustahkamlash g’oyasiga asoslanib, arman xalqining ozodligini rus antikrepostnik revolyutsiyasining alabasi bilan bolagan, burjua millatchilarga va liberallarga qathiy suratda qarshi chiqqan. O’z falsafiy qarashlari jihatidan Nalbandyan materialist bo’lib, materializmni dialektika bilan qqshishga urinardi. Bilish nazariyasida Nalbandyan hissiy narsa bilan ratsional narsaning, deduktsiya bilan induktsiyaning birligiga asoslanardi, umumiy tushunchalar va ideyalarning tabiatini idealistlarcha tushunishni tanqid qilardi. Nalbandyan Kant, Fixte, Gegel’ filosofiyasini, ayniqsa ularning siyosiy qarashlarini himoya qilardi; bu ideyalarni u yirik shoir va yozuvchi sifatida o’zining badiiy faoliyatida gavdalantirardi. Nalbandyanning ideyalari XIX asrdagi arman progressiv madaniyatining manbalaridan biri bo’lib qoldi. Asosiy asarlari: "Ikki satr" (1861), "Dehtsonchilik to’gri yo’ldir" (1862), "Gegel va uning zamoni" (1863) va boshqalar. Sen-Simon de Ruvrua Anri Klod (1760-1825) - frantso’z utopist sotsialisti. Frantso’z burjua revolyutsiyasi vaqtida yakobinchilarga qqshildi; ABARBODShda mustaqillik uchun urushda qatnashdi. Sen-Simon frantso’z materialistlarining fikrlariga qqshilib, deizmga va idealizmga qarshi chiqtsi, ularga "fizitsizmni", ya’ni tabiatni o’rganishni qarama-qarshi qqydi. U determinizmni qattiq turib himoya qildi, uni insoniyat jamiyati taraqqiyotiga joriy etdi va tarixiy qonuniyat ideyasini asoslashga alohida e’tibor berdi. Tarix ham xuddi tabiiyot ilmi singari, ijobiy fan bo’lmoi lozim, deb hisoblardi u. Sen-Simonning fikricha, har bir ijtimoiy sistema tarixda ola tashlangan qadamdir. Biroq u ilmiy bilimlarning, axloq va dinning ilgarilab ketishini ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlari deb hisoblardi. Tegishincha tarix taraqqiyotining uch fazasini: teologik (dinning hukmronlik davri), bu davr qo’ldorlik va feodal jamiyatlarini o’z ichiga oladi, metafizik (feodal va diniy sistemalarning emirilish davri) va pozitiv fazani (kelajakdagi ijtimoiy tuzumni) bosib o’tadi. Tarixga idealistik qarashidanqathiy nazar, ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektivligi haqidagi g’oya, jamiyat taraqqiyotida mulkning va sinflarning roli haqidagi farazlar Sen-Simonning o’lkan xizmatidir. Sen-Simonning sotsiologik kontseptsiyasi oldin o’tgan tarixning qonuniyatli natijasi sifatida yangi ijtimoiy tuzum barpo etishning tarixiy zarurligini asoslash maqsadlariga xizmat qiladi. Sen- Simonning fikricha, kelgusi jamiyat ilmiy va planli ravishda tashqil etilgan yirik sanoatga asoslanadi, ammo unda xususiy mulk va sinflar saqlanib qoladi. Unda fan va sanoat, olimlar va sanoatchilar hukmron rolini o’ynaydilar. Sen-Simon ishchilarni ham, fabrikantlarni ham, savdogar va bankirlarni ham sanoatchilar qatoriga qqshgan. Hammaning mehnat qilish huquqi taominlanmoi lozim; har bir kishi qobiliyatiga yarasha ishlaydi. Kelgusi jamiyatda kishilarni boshqarish o’rnini narsalarni saranjomlash va ishlab chiqarishga rahbarlik qilish egallaydi. Sen-Simon qarashlarining utopik harakteri ayniqsa shunda yaqqol ko’rindiki, u yangi jamiyatni yaratuvchi proletariatning va eski jamiyatni qayta qurish vositasi bo’lgan revolyutsiyaning tarixiy rolini tushunmasdi. "Pozitiya" (ijobiy) filosofiyani propaganda qilish yo’li bilan kishilarning hayotini oqilona tashqil etishga erishish mumkinligiga soddafahmlik bilan umid bolardi. Sen-Simonning vafotidan keyin uning ta’limotini B. P. Anfanten (1796-1864) va S. A. Bazar (1791-1832) propaganda qildilar. Biroq ko’p o’tmay sen-simonchilar maktabi aynib diniy sektaga aylanib ketdi va Sen-Simon ta’limotining zaif tomonlarini himoya qila boshladi. Sen-Simonning asosiy asarlari: "Jenefada istitsomat tsshuvchining zamondoshlarga maktublari" (1802), "Inson hatsidagi fan ocherki" (1813-16), "Butun olam tortilishi hatsidagi asar" (1313-22), "Sanoat sistemasi to’grisida" (1821), "Sanoatchilarning maslaknomasi" (1823-24), "Yangi xristianlik" (1825). Fure Fransua Mari Sharl (1772-1837) - frantso’z utopik sotsialisti. Fure burjua jamiyatini chuqur va yaqqol tanqid qilib chikdi, frantso’z revolyutsiyasi ideologlarining ideyalari bilan voqelik o’rtasidagi ziddiyatlarni, qashshoqlik bilan boylik o’rtasidagi antagonizmni ochib tashladi. Sotsialistik tuzumni asoslaganda u frantso’z materialistlarining insonning kamol topishida muhitning va tarbiyaning hal qiluvchi rolo o’ynashi haqidagi qoidalariga suyanadi. Insonning barcha ehtiroslari va intilishlari o’z-o’zicha yaxshidir. Inson aybli emas, balki u yashaydigan jamiyat ayblidir. Shu sababli shunday ijtimoiy tuzum yaratmoq kerakki, bu tuzum inson ehtiroslarini, ularning rivojlanishini, eravnaq topishini to’la qondirishga yordam beradigan bo’lsin. Furening tavirlashicha, bo’lusi jamiyatning asosiy yacheykasi bir necha ishlab chiqarish seriyalari (guruhlari)dan iborat falanga (jamoa)dir. Har bir falanga ahzosi mehnat qilish hukuqiga ega. Falangada kishini mayib qiluvchi tor kasabachilik barham topgan bo’ladi; har bir falanga ahzosi ish kuni davomida mehnatning bir turidan ikkinchi turiga bir necha bor etib, har bir turda 1.5-2 soatdan ishlaydi. Ana shularning hammasi tufayli mehnat ehtiyojga aylanadi, ho’zo’r- halovat predmeti bo’lib qoladi. Natijada jamiyat mehnat unumdorligining yuksak darajasiga va moddiy nehmatlarning mo’l-ko’lligiga erishadi. Falangada taqsimot mehnatga va talantga qarab amalga oshiriladi. Boshqa utopik sotsialistlar singari Fure uchun ham shu narsa harakterliki, u proletariatning tarixiy rolini tushunmas, mavjud jamiyatni o’zgartirish vositasi bo’lgan revolyutsiyadan bosh tortar edi. U o’z maqsadlarini sotsialistik ideyalarni xalq orasida, jumladan kapitalistlar orasida tinch propaganda qilish yo’li bilan amalga oshirmoqchi bulardi. Furening asosiy asarlari: "To’rt harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi" (1808), "Umumiy birlik nazariyasi''' (1822), "Yangi sanoat dunyosi va ijtshloiy dunyo" (1829). Chernishevskiy Nikolay Gavrilovich (1828-1889) - rus revolyutsion demokrati, materialist, filosof, tanqidchi va sotsialist-utopist. Saratovda ruhoniy oilasida tug’ilgan. Peterburg universitetini tamomlagach (1850), Saratov gimnaziyasida muallim bo’lib ishladi. 1853-62 yillarda "Sovremennik" jurnalining xodimi va rahbari bo’lgan. 1862 yilda hibsga olinib, Petropavlovsk qalhasiga qamalgan, so’ngra katorga ishlariga hukm qilingan va Sibirga abadiy surgun etilgan. 1883 yilda Astraxanga borib istiqomat qilishga, so’ngra Saratovga qaytishga ruhsat oladi va Saratovda vafot etadi. Chernishevskiy Rossiyada 60-yillardagi revolyutsion demokratik harakatning yo’lboshchisi, rus sotsial-demokratlarining atoqli salaflaridan biri bo’lib, "dehqonlar revolyutsiyasi g’oyasini, ommaning hamma eski hokimiyatlarni ag’darib tashlash uchun kurash olib borishi g’oyasini" ilgari urgan kishi. Uning asarlarini qqib, rus revolyutsionerlarining butun bir avlodi tarbiyalandi. Chernishevskiyning dunyoqarashi Gertsen va Belinskiy g’oyalari. Shuningdek nemis klassik filosofiyasi, ayniqsa Feyerbax filosofiyasi ta’siri ostida tarkib topdi. Lekin Chernishevskiy filosofiyaning sotsial rolini tushunishda FeyerbAxdan o’tib ketdiyu o’z nazariy qarashlarini u tamomila "Faqir-fuqarolar"ni, mehnatkashlarni krepostniklik va burjua qo’lligidan ozod qilish uchun kurash ishiga baishladi. Gneseologiyada Chernishevskiy aniq materialistik pozitsiyada turib, agnostitsizmni qattiq tanqid qildi. Chernishevskiy bilish manbai insonning sezgi organlariga ta’sir qiluvchi ob’ektiv olamda deb bilardi. U praktikaga katta e’tibor berib, uni har qanday nazariyaning sinov toshi deb atardi. Chernishevskiy Gegel dilektikasining, FeyerbAxdan farqli ularoq, materialistik ruxda qayta ishlab chiqishga intildi. Bir qancha sohalarda (siyosiy iqtisod, tarix, estetika, badiiy tanqid) u nazariy va amaliy muammolarga dialektik qarashning ajoyib namunalarini ko’rsatdi. Chernishevskiy o’zi yashab, kurashgan krepostniklik voqeligi sharoitida Marks materializmi darajasiga ko’tarila olmas edi. Chernishevskiyning materializmi bir qancha muhim kamchiliklardan (antropologizm, praktikani, bilish protsessini tor tushunish va h.k) xoli emas. Biroq revolyutsion demokratizm unga anropologizmning ko’p zaif tomonlarini bartaraf qilishga yordam berdi. Bir qancha masalalarda u ijtimoiy hayotni materialistik nuqtai nazardan tushuntirib berishga yaqinlashib borgan edi. Bu avvalo uning o’z zamonasi jamiyatining sinfiy harakterini tushunishida, sinflar kurashini taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ehtirof qilishida ko’ringan edi. Chernishevskiy shuningdek kishilarning ideologiyasi va ongi ular hayotining iqtisodiy sharoitlari bilan bog’liq ekanligini ham ko’ra bildi. U jamiyat tarixida mehnatkashlarning manfaatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, xalq ommasini tarixning asosiy harakat qiluvchi shaxsi deb hisoblardi. Rus va G’arbiy Evropa liberalizmining kontrrevolyutsion mohiyatini fosh qilish uning xizmati edi. Dehqonlar reformasi davrida Chernishevskiy liberallarning krepostniklar oldida xushomadgo’ylik qilishini fosh etdi. Chernishevskiy eski dehqon jamoasi orqali sotsializmga o’tishni xayol qilardi; u ham, Gertsen kabi, narodniklarning asoschisi bo’ldi. Faqat proletariat sotsializm qurishga qodir ekanligini Chernishevskiy bilmas edi va hali bilish ham mumkin emasdi. Lekin hamma utopistlarga qaraganda Chernishevskiy o’z nazariyasida ilmiy sotsializmga juda yaqinlashib borgan edi, chunki u revolyutsiyaga umid bolardi. Chernishevskiyning utopik sotsializmi uning revolyutsion demokratizmi bilan ambarchas bog’lik edi. Chernishevskiy sotsializm faqat rivojlangan texnika asosida barpo etilishi mumkinligini va faqat xalq ommasining o’zi uning ijodchisi bo’la olishini tushunardi. Chernishevskiy siyosiy iqtisod sohasida ham samarali ishladi. Uning "mehnatkashlar siyosiy iqtisodining" asosiy g’oyasi "mulkdor bilan yumushchining sifatlarini ayni bir shaxsda to’la birlashtirish" g’oyasidir. Mehnat, der edi u, "sotqin tovar" bo’lishdan to’tashi kerak. "Sanoatning voqelikka estetik munosabatlari" asarida (1855) Chernishevskiy idealistik estetikani chuqur tanqid qilib, realistik sanoatning asosiy printsiplarini ifodalab berdi. Chernishevskiyning adabiy-tanqidiy asarlari Belshskiy va Dobrolyubov asarlari singari, ilor rus adabiyoti, rassomligi, mo’zikasiga katta ta’sir ko’rsatdi; bu asarlar hozirga qadar o’z ahamiyatini saklab elmoqda. Chernishevskiy yirik yozuvchi, "Nima tsilmots kerak?" (1863), "Mutsaddima" (1867-69) va boshqa asarlarning muallifi. Asarlari : "Rus adabiyotining Gogol’ davri ocherklari" (1855-56), "Jamoa mulkiga qarshi falsafiy xato fikrlarni tantsid" (1858), "Fshosofiyada antropologik printsip" (1860), "Inson bilimining xarakteri" (1885) va boshqalar. Utopik sotsializm (grek. II— yqq; 1oro& — o’rin, ya’ni o’rni yqq demakdir) — jamiyat haqidagi ta’limotning ilmiy bilimdan oldingi taraqqiyot bosqichi, bu bosqich mol-mulkning mushtarakligiga, hamma uchun majburiy mehnatga va mahso’lotlarni teng taqsimlashga asoslanar edi. "Utopiya" terminini ideal jamiyatni bildirish uchun birinchi bo’lib T. Mor ishlatgan (ideal jamiyat barpo etilgan uydirma orolni u shunday deb atagan). Keyinchalik bu termin uydirma, amalga oshirib bo’lmaydigan ijtimoiy tartiblarni tavsiflashda qqllanila boshlagan. Xususiy mulkka asoslangan mavjud tuzumni tanqid qilar, ideal kelajak tuzum manzarasini tasvirlab ko’rsatar, ijtimoiy mulk zarurligini nazariy jihatdan asoslashga urinar ekanlar, sotsialist-utopistlar ko’pgina genial ideyalarni va farazlarni aytganlar. Xuddi shuning uchun ham utopik sotsializm ingliz siyosiy iqtisodi va nemis klassik filosofiyasi bilan bir qatorda ilmiy sotsializmning g’oyaviy manbalaridan biridir. Xususiy mulkni qoralash va mol-mulkning mushtarakligini ko’klarga ko’tarib mao’tashni Qadimgi Gretsiya va Rimning ayrim yozuvchilarida, o’rta asr "eretik"larida, feodalizmdavridagi baozi dehqon Qo’zg’olonlarining programmalarida va dehqon ideologlarida ham uchratish mumkin, bu esa antagonistik jamiyatlardagi tengsizlikka va kishini kishi tomonidan ekspluatatsiya qilishga tabiiy reaktsiya bo’lgan edi. Kapitalizm paydo bo’lib, rivojlanib borgani sariva proletariatning ozmi-ko’pmi rivojlangan o’tmishdoshlari shakllanib borgan sari utopik sotsializm ham tobora ko’proq tarixiy realizm belgilariga ega bo’la boradi, nazariya sifatida murakkablashadi, tarmoqlanib, turli maktablar va yo’nalishlarni tashqil etadi. Utopik sotsializmning sistematik rivojlanishi kapitalizm tug’ilib kelayotgan davrda, Uy’onish va Reformatsiya davrida boshlanadi. (Chexiyada — Ya. Guska, Gurmaniyada — Myuntser, Angliyada -Mor, Italiyada - Kampanella va boshqalar). Utopik sotsializm Evropadagi burjua revolyutsiyalari davrida yanada rivojlanib, bu davrda proletariat o’tmishdoshlarining ideologiyasi bo’lib qoldi (Frantsiyada — Mel’e, Mabli, Morelli, babuvizm. Angliyada — Lilbern, Uinstenli). Kapitalizm gurkirab taraqqiyot qilayotgan davrda utopik sotsializm juda rivojlanib ketdi, chunki bu davrda burjua revolyutsiyasi ideologlarining xom xayollari ko’kka sovurilgan, kapitalistik jamiyatning ziddiyatlari esa tobora yaqqol ko’rina boshlagan edi. (Frantsiyada - Sen-Simon va Fur’e, Angliyada - Ouen). Biroq tarixni tushunishda materialistik pozitsiyalarda turish va jamiyatni sotsialistik asosda o’zgartirishning haqiqiy kuchini ochib berish utopik sotsializmning hech bir vaqiliga muyassar bo’lmadi. Buning ustiga ular mavjud ijtimoiy munosabatlarni o’zgartishning real yo’llarini tushunmas, revolyutsiyalardan voz kechar, sotsializm g’oyalarini propaganda qilish yordami bilan ishonar edilar.