Mavzu: XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. Reja: 1.Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya. Maktab va madrasalarda ta’lim mazmuni. 2.Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari – husnixatga doir dastlabki qo‘llanma sifatida. 3.Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning “Odob as-solihin” asari – yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni yorituvchi manba. 1336-1405 Amir Temur bobomiz Bahouddin Naqshbandiyning: “Kam yegin, kam uxla, kam gapir” degan pandu nasihatiga amal qildim. Arkonu davlatga, barcha mulozimlarga aytar so`zim shu bo`ldi: “Kam yenglar- ocharchilik ko`rmasdan boy-badavlat yashaysizlar, kam uxlanglar- mukammallikka erishasizlar, kam gapiringlar-dono bo`lasizlar.” 1336-1405 Madrasalar barpo etdi Samarqandda 1417 Buxoroda G’ijduvonda Ko‘haK etagida, Obirahmat soyining bo‘yida rasadxona binosini qurdirdi Rasadxona kutubxonasi ko‘plab ilmiy asarlar, jahondagi mashhur kishilarning asarlari bilan to‘ldirildi va u erda saqlanayotgan kitoblar soni 150 mingdan ziyod bo‘ldi. Bu haqda tarixchi olim Valter «Ulug‘bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos soldi, er kurrasini o‘lchashni buyurdi va astronomik jadvallar tuzishda ishtirok etdi», deb yozgan edi. O‘sha vaqtlarda Samarqandda Ulug‘bek tevaragida 100 dan ortiq olimlar uyushgan bo‘lib, shunda rasadxona akademiya vazifasini o‘tagan edi. ASARLARI: -“Ziji jadidi Ko‘ragoniy (1018ta yulduz)” — “Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola”, -yulduzlarga bag‘ishlangan “Risolai Ulug‘bek” Ulug‘bek “Bilimga intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir” Madrasasida ilohiyot ilmlari: Qur’on, Hadis, Tafsir, fiqh bilan birga riyoziyot, handasa ilmi, hay’at (falakiyot), tibbiyot, tarix, geografiya, ilmi aruz, ilmi qofiya, arab tili kabi dunyoviy ilmlar o‘rgatilgan. Madrasalarda o‘qish muddatini 15—20 yildan 8 yilga tushirdi. Abdurahmon Jomiy. (1414-1492) Alloma uchta lirik devoni, ta’lim-tarbiya masalalariga oid «Bahoriston», shuningdek, ettita dostonni o‘z ichiga olgan «Haft avrang» («Etti taxt») nomli asarlari bilan jahon madaniyati taraqqiyotida munosib o‘ringa ega bo‘ldi. Buyuk shoir va mutafakkir, so’z mulkining sultoni Ulug‘ mutafakkir o‘zining «Xamsa», «Mahbub-ul-qulub», «Munojot», «Vaqfiya», «Majolis- un-nafois», «Muhokamat-ul- lug‘atayin», shuningdek, Abdurahmon Jomiyning «Arba’in» nomli asarining tarjimasi sifatida yaratilgan «CHihil hadis» («g‘irq hadis») kabi asarlarida ta’lim-tarbiya masalalariga oid qarashlarini ifoda etadi XVII - XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmida Buxoro, Qo`qon va Xiva xonliklarida ilm - fan taraqqiyoti. XV asrning oxiri va XVI asr boshlarida Movorounnahrda 150 yil hukmronlik qilgan temuriylar sulolasai inqirozga uchradi. XV asr oxirida Shayboniyxon Turkistonni so`ngra Buxoro, Samarqand, Farg`ona vodiysini, 1506 yili Hirotni-(Afg`oniston) bosib oldi. Eron shohi bilan urushda Shayboniyxon (1510) halok bo`ldi. XVI asrda Ashtorxoniylar hukmronligi o`rnatildi. O`zaro nizolar avj olib ketdi, natijada Movarouunahrda uchta xonlik, avvalo, Buxoro va Xorazm, XVIII asr oxiriga kelib Qo`qon xonligi qaror topdi. Ammo, xonliklar o`rtasidagi beto`xtov o`zaro urushlar mamlakatni ma`lum darajada xarob eta boshladi, fan va madaniyat sohasida turg`unlik ro`y berdi. Buxoro xoni Abdullaxon davrida boshqa davlatlar bilan har tomonlama aloqalar o`rnatishga erishildi. Jumladan Hindistonda shoh Akbar, SHarqiy Ovro`pada Ivan Grozniy bilan do’stona munosabatlar o’rnatildi. Abdullaxon o’z atrofiga yozuvchi, shoir va olimlarni to’plab ularga homiylik qildi. Shoirlar orasida, Ayniqsa Mushfiqiy o’z madhiyalari, lirik she’r va hajviyalari bilan shuhrat topdi. Abdullaxonning topshirig’i bilan u turli binolar uchun tarixlar bitdi. Abdullaxon 1001 ta rabot va sardoba, ko`plab madrasa, masjid, ko`prik, suv omborlari qurdirdi. U yozuvchi, shoir, olimlarni to`plab ularga homiylik qildi. Saroy muarrixlaridan- Hofiz Tanish dalillar asosida "Abdullanoma" nomli tarixiy asarini yozdi. Tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy "Dastur al-iloj", Muhammad Yusuf Mahhol "Zubdat ul-kahholin" asarlarini, shoir va adiblar Bobur, Solih, Majlisiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiylar ijod qildilar. Shu davrlarda Muhammad Balxiyning "Subxonqulixonnoma", Mir- Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydullanoma", Muhammad Vali Samarqandiyning 200 nafar adib haqida ma’lumot beruvchi "Muzakkirul asxob" nomli asarlari, Sayido Nasafiyning Naqshbandiyga bag`ishlab yozgan qasidalari, So`fi Olloyor va Boborahim Mashrabning she’rlari yuzaga keldi. Bu davrda ko`proq adabiyot, tarix, me’morchilik, tasviriy san’at rivojlandi. Ayniqsa, Abulg`oziyning "Shajarai turk" asari mashhur edi. Abdulg`oziy 1645-1663 yillarda hukmronlik qilgan. Hukmdor, olim, tarixchi va adib bo`lgan. U Xorazmda ilm-fanni taraqqiy ettirish maqsadida o`z saroyiga binokorlar, tabib, shoir va boshqalarni to`playdi. Xonlik tarixini yaratishga kirishadi. "Shajarai tarokima" (1661), "Shajarai turk" (1664) va tabobatga oid “Manofe’ ul-inson" (1644) kabi asarlarni yaratadi. Xorazm tarixchilik maktabiga asos soldi. XVIII asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida So`fi Ollayor ancha mashhur bo`lib, uning asarlari maktab va madrasalarda o`quv qo`llanmasi sifatida ishlatilgan. U fiqxga oid "Siroj ul-ojizin", "Sabot ul-ojizin", "Murod ul-orifin", "Najot ul-tolibin" asarlarini yaratadi. "So`fi Olloyor" nomi bilan mashhur bo`lgan "Sabot ul-ojizin" asari maktablarda savod chiqarilishi bilan o`qitilar edi. Bu davrda ijod etgan Fazliy Namangoniy, Mushfiqiy, Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Nodira, Shermuhammad Munis va Ogahiy, Kiromiy, Mulla Shermuhammad, Akmal, Muhammad Aminxoja Kosoniy, Mavlono Nodirlar o`z zamonasining zabardast siymolaridan edilar. Ko`plab me’morchilik obidalari qurildi. Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, handasa, mantiq-to`g`ri tafakkur qilish, qiroat, tafsir, shariat, hikmat, islom tarixi va aqidalariga oid nazariy bilimlar, ish yuritish, savdo - sotiqqa oid o`nlab ilmiy bilimlar, dunyoviy va diniy bilimlar o`rgatilar edi. barcha madrasalarda majburiy fan sifatida "Qur’on", "tafsir“-(islom an`anasida arabchadan sharh tusnuntirish ya`ni Qur`on oyatlarini sharhlash), "Odob as-solihin", "Sabot ul-ojizin", "Kimyoi saodat", “Hadis" kabilar o`qitilardi. O`qish muddati 15-20 yilni tashkil etgan. Masjid yonidagi maktablarda bolalarga 7 yil alifbe, abjad-(qadimgi arab alifbosi), Qur’on, chor kitob-4-kitobfarz, sunnat, namoz, va ro`za haqida), Xoja Hofiz, Mirzo Bedildan savod o`rgatilgan. O`zbek bolalari o`qiydigan maktablarda "Kitobi Fuzuliy", "Lisonut - tayr", "Devoni Alisher Navoiy", "Huvaydo", "Qissai devona Mashrab", “Sabot ul-ojizin" kitoblari o`qitilgan. Savod chiqqandan barcha maktablarda Sufi Olloyor o`qitilgan. Lug`atshunoslik, tarixnavislik, she’riyat rivojlandi. Ko`plab asarlar fors, arab boshqa tillardan tarjima qilindi. Munis Xorazmiy (1778 - ) shoir, tarixchi, tarjimon va f olimdir. Maktab, madrasada o`qiydi. Mumtoz adabiyotni o`rganadi. Uning ijodida "Savodi ta’lim" asari ta’limiy jihatdan muhim o`rin tutadi. Asarning 1 - qismida xat mashq qilishga tayyorgarlik, kerakli o`quv anjomlari haqida gapiriladi. 2-qismida esa xat mashqi xususida amaliy ta’lim beriladi. Munis Xorazmiy o`z she’rlarida xalqning orzu istaklarini aks ettiradi, ma’rifatparvarlik g`oyalarini olg`a suradi, xalqni bilimli, adolatli bo`lishga da’vat etadi. U tarbiyaviy qarashlarida do`stlik, vafo masalasiga e’tibor beradi. Umuman, Munis Xorazmiy o`zining pedagogik qarashlarida rostgo`ylik, do`stlik, vafo, adolat, shirinsuzlikni ulug`ladi, xalqni savodli bo`lishga, ilm o`rganishga chaqiradi. Muhammad Sodiq Qoshg`ariy (1740-1843) Qoshg`arda kambag`al dehqon oilasida tug`iladi. Uning qoldirgan merosidan pedagog - olim ekanligini bilib olamiz. Uning "Odob as-solihin" (Yaxshi kishilar odobi), "Zubdat al - masoyil" (Masalalarning qaymog`i), "Ko`makdoshlarning durdonasi", "Xojalar tazkirasi" asarlari bizgacha yetib kelgan. "Odob as-solihin" muqaddima, 7 bob hamda har bir bob 4 fasldan iborat. Asarda odob qoidalari: salomlashish va ruxsat so`rash, muloqot odobi, uxlash va yo`l yurish, suhbatda o`zini tutish, er-xotin odobi, tozalik qoidalari, mehmon kutish, ziyofat va ovqatlanish odobi, safar qoidalari bayon etiladi.