XVII-XVIII asrlarda Germaniya va Italiyada ma’rifatparvarlik ideologiyasi

Yuklangan vaqt

2025-01-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

45,2 KB


XVII-XVIII asrlarda Germaniya va Italiyada ma’rifatparvarlik ideologiyasi Reja: 1. Evropada ma’rifatparvarlik ideologiyasining vujudga kelishi. 2. Germaniya va Italiyada ma’rifatparvarlik ideologiyachi. 3. Yevropa mamlakatlarida taraqqiyotda ma’rifatparvarlik ideologiyasining tutgan o’rni. 1. Evropada ma’rifatparvarlik ideologiyasining vujudga kelishi. Ma’rifatparvarlik yoki ma’rifatparvarlik harakati jamiyatning ma’naviy – ma’rifiy sohalarida o’rnatilgan ijtimoiy va siyosiy – zulmkorlik siyosatiga qarama – qarshi o’laroq shakllangan ijtimoiy – falsafiy va ommaviy – demokratik harakatlar sifatida amal qiladi. uning maqsadi muayyan jamiya hayotini falsafiy g’oyaviy va ma’naviy - marifiy zo’ravorlikdan, Jaholatparvarlikdan ozod olib, erkin tafakkur, ilg’or ma’naviy – ma’rifiy tizim orqali taraqqiyotning barcha zarur moddiy va ma’naviy jabhalariga tatbiq etishdir, deyiladi faylasuf, Qomusiy lug’atida. O’zbek tilining izohli lug’atida: Ma’rifat kishilarning ong bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan ta’lim – tarbiyadeyiladi. Bu davrda ya’ni Evropada ma’rifatparvarlik feodlizmdan kapitalizmga o’tish uchun zarur o’rin egallagan umummadaniy harakat harakatdan iborat bo’ldi. Ma’rifatparvarlik feodalizmga qarshi yosh burjuaziyava xalq ommasi tomonida olib borilgan kurashning tarkibiy qismi bo’lib qoldi. Ma’rifatparvarlik o’ziga hos harakaterga ega bo’lgan ikkita harakatni o’z ichiga oladi: 1.Ma’rifatparvarlikning ijtimoiy va ahloqiy ideallarini; 2. Bu idnallarni amalga oshirish rejalarini. XVII-XVIII asrlarda Germaniya va Italiyada ma’rifatparvarlik ideologiyasi Reja: 1. Evropada ma’rifatparvarlik ideologiyasining vujudga kelishi. 2. Germaniya va Italiyada ma’rifatparvarlik ideologiyachi. 3. Yevropa mamlakatlarida taraqqiyotda ma’rifatparvarlik ideologiyasining tutgan o’rni. 1. Evropada ma’rifatparvarlik ideologiyasining vujudga kelishi. Ma’rifatparvarlik yoki ma’rifatparvarlik harakati jamiyatning ma’naviy – ma’rifiy sohalarida o’rnatilgan ijtimoiy va siyosiy – zulmkorlik siyosatiga qarama – qarshi o’laroq shakllangan ijtimoiy – falsafiy va ommaviy – demokratik harakatlar sifatida amal qiladi. uning maqsadi muayyan jamiya hayotini falsafiy g’oyaviy va ma’naviy - marifiy zo’ravorlikdan, Jaholatparvarlikdan ozod olib, erkin tafakkur, ilg’or ma’naviy – ma’rifiy tizim orqali taraqqiyotning barcha zarur moddiy va ma’naviy jabhalariga tatbiq etishdir, deyiladi faylasuf, Qomusiy lug’atida. O’zbek tilining izohli lug’atida: Ma’rifat kishilarning ong bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan ta’lim – tarbiyadeyiladi. Bu davrda ya’ni Evropada ma’rifatparvarlik feodlizmdan kapitalizmga o’tish uchun zarur o’rin egallagan umummadaniy harakat harakatdan iborat bo’ldi. Ma’rifatparvarlik feodalizmga qarshi yosh burjuaziyava xalq ommasi tomonida olib borilgan kurashning tarkibiy qismi bo’lib qoldi. Ma’rifatparvarlik o’ziga hos harakaterga ega bo’lgan ikkita harakatni o’z ichiga oladi: 1.Ma’rifatparvarlikning ijtimoiy va ahloqiy ideallarini; 2. Bu idnallarni amalga oshirish rejalarini. Ma’rifatparvarlik g’oyalari tarafdorlari er yuzida “aqlning ustunligini” tan olishadi. Ulardan ko’plari insonlar o’rtasidagi ma’naviy axloqiy qarashlarni, ularning munosabatlarini, insoniy qadriyatlarni ustunligini tan olishadi. Ma’rifatparvarlik ideologiyasi Evropaning ko’pgina mamlakatlarida, shuningdek Frantsiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Rossiya, Polsha va Shimoliy Amerika mustamlakalarida keng tarqaldi. Ma’rifatparvarlik ideologiyasi tomonidan vujudga kelgan axloqiy, ma’naviy - ma’rifiy atmosfera (muhit) davlat va huquq, siyosiy nazariyalar, aniq va gumanitar soharlardagi fanlarni rivojlanishiga olib keldi. Evropada ma’rifatparvarlik asli XVII – asrlarda vujudga kelib, XVIII – asrlarda eng yuqori cho’qqiga chiqdi. 1618-1648 yillarda bo’lib o’tgan 30 yillik urush Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishini izdan chiqardi. 297 ta kichik kinyazliklarga bo’linib ketgan Germaniya, Gollandiya, Angliya,Frantsiya kabi mamlakatlardan ancha orqada qolib ketgan edi, Biroq Germaniyada ma’rifatparvarlik nemis knyazliklariga bog’liq bo’lgan holda sekin-astalik bilan konservatizm tarafdorlari qarashlari va hatti- harakatlari orasidan bo’lsada bosh ko’tarib chiqayotgan va bu davlat tuzilish, huquqiy normalar qatoridagi bilimlar majmui sifatida paydo bo’layotgan edi. Samiul Pufendorf (1632 – 1694 y). Germaniyada huquqshunoslik fanlari rivojlanishi tizimini yaratishga harakat qilgan va uni boshlab bergan kishi bu Samiul Pufendorf (1632 – 1694 y) edi.Uning “Tabiat va xalq huquqlari haqida sakkiz kitob” asari bir yildan so’ng boshqa nom bilan o’qib qo’llanmasi sifatida chop etildi. U davlatning paydo bo’lishi sabablari haqida to’xtalib, uning insoniyat hayotidagi ijobiy o’rnini ko’rsatib o’tadi. U davlat odalarning tinchligi va xotirjamligini saqlashda muhim o’rin egallaydi, degan fikrda bo’lgan, u cherkov va uning qoidalaridan alohida va bo’lmog’i lozimligini bildirgan. Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646 – 1716 y.) Huquqshunos, faylasuf, matematik. Nemis ma’rifatparvarlarining yorqin nomoyondalaridan biri. U yukori darajadagi davlat lavozimlarida ishlagan. Shuningdek, u Rossiya imperatori Pyort I bilan muntazam aloqada bo’lib to’rgan. 1712 yil Pyotr I ning 1 noyabrdagi farmoniga Ma’rifatparvarlik g’oyalari tarafdorlari er yuzida “aqlning ustunligini” tan olishadi. Ulardan ko’plari insonlar o’rtasidagi ma’naviy axloqiy qarashlarni, ularning munosabatlarini, insoniy qadriyatlarni ustunligini tan olishadi. Ma’rifatparvarlik ideologiyasi Evropaning ko’pgina mamlakatlarida, shuningdek Frantsiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Rossiya, Polsha va Shimoliy Amerika mustamlakalarida keng tarqaldi. Ma’rifatparvarlik ideologiyasi tomonidan vujudga kelgan axloqiy, ma’naviy - ma’rifiy atmosfera (muhit) davlat va huquq, siyosiy nazariyalar, aniq va gumanitar soharlardagi fanlarni rivojlanishiga olib keldi. Evropada ma’rifatparvarlik asli XVII – asrlarda vujudga kelib, XVIII – asrlarda eng yuqori cho’qqiga chiqdi. 1618-1648 yillarda bo’lib o’tgan 30 yillik urush Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishini izdan chiqardi. 297 ta kichik kinyazliklarga bo’linib ketgan Germaniya, Gollandiya, Angliya,Frantsiya kabi mamlakatlardan ancha orqada qolib ketgan edi, Biroq Germaniyada ma’rifatparvarlik nemis knyazliklariga bog’liq bo’lgan holda sekin-astalik bilan konservatizm tarafdorlari qarashlari va hatti- harakatlari orasidan bo’lsada bosh ko’tarib chiqayotgan va bu davlat tuzilish, huquqiy normalar qatoridagi bilimlar majmui sifatida paydo bo’layotgan edi. Samiul Pufendorf (1632 – 1694 y). Germaniyada huquqshunoslik fanlari rivojlanishi tizimini yaratishga harakat qilgan va uni boshlab bergan kishi bu Samiul Pufendorf (1632 – 1694 y) edi.Uning “Tabiat va xalq huquqlari haqida sakkiz kitob” asari bir yildan so’ng boshqa nom bilan o’qib qo’llanmasi sifatida chop etildi. U davlatning paydo bo’lishi sabablari haqida to’xtalib, uning insoniyat hayotidagi ijobiy o’rnini ko’rsatib o’tadi. U davlat odalarning tinchligi va xotirjamligini saqlashda muhim o’rin egallaydi, degan fikrda bo’lgan, u cherkov va uning qoidalaridan alohida va bo’lmog’i lozimligini bildirgan. Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646 – 1716 y.) Huquqshunos, faylasuf, matematik. Nemis ma’rifatparvarlarining yorqin nomoyondalaridan biri. U yukori darajadagi davlat lavozimlarida ishlagan. Shuningdek, u Rossiya imperatori Pyort I bilan muntazam aloqada bo’lib to’rgan. 1712 yil Pyotr I ning 1 noyabrdagi farmoniga binoan yashirin holatda yurist maslahatchisi bo’lib tayinlagan. Yillik maosh esa 100 tear etib tayinlangan. Leybnits Pyotr I ni rus Soloni deb hisoblagan. U Rossiya tarixini, davlat boshqarish tizimini chuqur o’rgangan. Rossiya davlatini rivojlanishi haqida qator loyihalar ishlab chiqqan. Uning yozishicha: hayotiy tajribam shuni ko’rsatmoqdaki yaxshi bilimli qolligiya (jamoa) bilan davlatni gullatib yuborish mumkin . U o’zining qarashlarida muayyan bir fikrga kelishi uchun o’zidan oldin o’tgan olimlar va ayniqsa Rim va Grek huquqshunoslari asarlarini chuqur o’rganadi va tahlil qiladi. U ikki ko’rinishdagi adolatni farq qiladi. 1.Umumiy adolat, qaysikim to’g’ri yashashni talab etadigan 2.Partikulyar adolat- rasmiy bo’lmagan adolat. Qaysikim o’ziga “har kimga o’zinikini berish “ va hech “kimga zarar etkazmaslik” kabi ikki qoidaga amal qiluvchi adolat. Keyinchalik u Arestotelni o’rgangandan so’ng partikulyar adolatni taqsimlovchi va tenglashtiruvchi adolatga bo’ldi. Xristian Volf. Nemis ma’rifatparvarlaridan yana biri bu – Xristian Volf bo’lib (1679 – 1757 y.), u davlat va huquq sohasida o’ziga hos fikr va g’oyalarni ilgari surdi Volf o’zining “Ilmiy usulda izohlangan, tabiiy huquq” nomli kitobidagi umumiy tushuncha insonning majburiyatlarini huquq tartibga soladi, qaysikim u majburiyatlarni amalga oshirishni eslatib turish uchun zarur. Haqiqiy qonunlar tabiiy qonunlarni sezilarli darajada ifoda etadi, chunki majburiyatlarni bajarish uchun uni individning erkinligi sifatida tushunish lozim, deydi. Volf davlat bu oilalar o’rtasidagi o’zaro kelishuvchilik mevasi (u bu kelishuvlarni uylar o’rtasida) deb biladi. Xab bir oila alohida o’zi uchun hayotda zarur bo’ladigan sharoitlarni yarata olmaydi. Shu boisdan ham ular o’rtasida kelishuvchilik asosida davlat paydo bo’ladi. Volf nemislarning uchinchi qatlami (bu erda kambag’allar) hali juda zaif bo’lganligi uchun monarxlarga ishonch bilan qarash ulardan jamiyatni rivojlanishi uchun huquqiy normalarni yaratishi so’raladi. binoan yashirin holatda yurist maslahatchisi bo’lib tayinlagan. Yillik maosh esa 100 tear etib tayinlangan. Leybnits Pyotr I ni rus Soloni deb hisoblagan. U Rossiya tarixini, davlat boshqarish tizimini chuqur o’rgangan. Rossiya davlatini rivojlanishi haqida qator loyihalar ishlab chiqqan. Uning yozishicha: hayotiy tajribam shuni ko’rsatmoqdaki yaxshi bilimli qolligiya (jamoa) bilan davlatni gullatib yuborish mumkin . U o’zining qarashlarida muayyan bir fikrga kelishi uchun o’zidan oldin o’tgan olimlar va ayniqsa Rim va Grek huquqshunoslari asarlarini chuqur o’rganadi va tahlil qiladi. U ikki ko’rinishdagi adolatni farq qiladi. 1.Umumiy adolat, qaysikim to’g’ri yashashni talab etadigan 2.Partikulyar adolat- rasmiy bo’lmagan adolat. Qaysikim o’ziga “har kimga o’zinikini berish “ va hech “kimga zarar etkazmaslik” kabi ikki qoidaga amal qiluvchi adolat. Keyinchalik u Arestotelni o’rgangandan so’ng partikulyar adolatni taqsimlovchi va tenglashtiruvchi adolatga bo’ldi. Xristian Volf. Nemis ma’rifatparvarlaridan yana biri bu – Xristian Volf bo’lib (1679 – 1757 y.), u davlat va huquq sohasida o’ziga hos fikr va g’oyalarni ilgari surdi Volf o’zining “Ilmiy usulda izohlangan, tabiiy huquq” nomli kitobidagi umumiy tushuncha insonning majburiyatlarini huquq tartibga soladi, qaysikim u majburiyatlarni amalga oshirishni eslatib turish uchun zarur. Haqiqiy qonunlar tabiiy qonunlarni sezilarli darajada ifoda etadi, chunki majburiyatlarni bajarish uchun uni individning erkinligi sifatida tushunish lozim, deydi. Volf davlat bu oilalar o’rtasidagi o’zaro kelishuvchilik mevasi (u bu kelishuvlarni uylar o’rtasida) deb biladi. Xab bir oila alohida o’zi uchun hayotda zarur bo’ladigan sharoitlarni yarata olmaydi. Shu boisdan ham ular o’rtasida kelishuvchilik asosida davlat paydo bo’ladi. Volf nemislarning uchinchi qatlami (bu erda kambag’allar) hali juda zaif bo’lganligi uchun monarxlarga ishonch bilan qarash ulardan jamiyatni rivojlanishi uchun huquqiy normalarni yaratishi so’raladi. Volf fuqorolar saxovatli, ma’rifatparvar monarxni e’tiborli himoyasi ostida o’zlarini individual imkoniyatlarini erkin amalga oshirishi va to’la baxtli yashashi mumkin, deb biladi. U knyazlarning chegara bilmaydigan absolyut monarxiyasiga qarshi chiqadi. Shuning uchun ham xalqning bunday hokimiyatni ag’dorib tashlashga bo’lgan urinishlariga xayrixohlik bilan qaraydi. Italiya ma’rifatparvarligi. XVIII-XIX asrlarda hukm so’rgan ijtimoiy turg’unlik mamlakatdagi xalqni feodal munosabatlardan noroziligini vujudga keltirdi. Bu paytda paydo bo’layotgan burjuaziya g’yasi kapitalistik munosabaklarni hech qanday to’siqlarsiz rivojlanishini talab qila boshladi. biroq, zaif bujuaziya hali mamlakatdagi eski qarashlar va feodal munosabatlardan to’la xoli bo’la olmadi va ular bilan o’zaro kompronizm asosida ish olib borayotgan edi. Jambattista Vitto (1668 – 1744 y.) Ilmiy sotsiologiya sohasida qator ishlarni amalga oshirgan kishilardan biri edi. Tarix Vito uchun tartibli aylanib kelayotgan odamlar harakatidan iborat. Uning qarashlari o’zining “millatning umumiy tabiati haqida yangi fanning asosi” nomli kitobida aks etgan. O’tgan tarix tsikli uchta faza (bosqich) dan iborat. Boshlanish bosqichi – xudolilik, xudolar davri. U davlatni ham, huquqiy me’yorlarni ham bilmaydi. Bu erda qonun xudolar iborasi haqida xabar beruvchi kishilar kohinlardir. Ikkinchi bosqich – qahramonlar davri. Davlat xuddi aristokratiya hokimiyati sifatida amal qildi va plebeylarni qat’iy bosib turadi. Bu erdagi huquq – qupol qullar huquqidir. Uchinchi oxirgi bosqich – odamlar davri. Ya’ni demokratik respublika tuzilishi yoki adolatli, erkin va ozodlikni, xalq suverenitetini ta’minlovchi monarxlar vaqilliridir. Chezare Bekaria (1738 – 1794 y.) “Jinoyat va jazo haqida kitobining muallifi. tabiiy huquq doktrinasi tarafdori. qachonlardir yuz bergan urushlar individlarni charchatdi va ular o’zlaridagi erkinliklarning muayyan qismini Volf fuqorolar saxovatli, ma’rifatparvar monarxni e’tiborli himoyasi ostida o’zlarini individual imkoniyatlarini erkin amalga oshirishi va to’la baxtli yashashi mumkin, deb biladi. U knyazlarning chegara bilmaydigan absolyut monarxiyasiga qarshi chiqadi. Shuning uchun ham xalqning bunday hokimiyatni ag’dorib tashlashga bo’lgan urinishlariga xayrixohlik bilan qaraydi. Italiya ma’rifatparvarligi. XVIII-XIX asrlarda hukm so’rgan ijtimoiy turg’unlik mamlakatdagi xalqni feodal munosabatlardan noroziligini vujudga keltirdi. Bu paytda paydo bo’layotgan burjuaziya g’yasi kapitalistik munosabaklarni hech qanday to’siqlarsiz rivojlanishini talab qila boshladi. biroq, zaif bujuaziya hali mamlakatdagi eski qarashlar va feodal munosabatlardan to’la xoli bo’la olmadi va ular bilan o’zaro kompronizm asosida ish olib borayotgan edi. Jambattista Vitto (1668 – 1744 y.) Ilmiy sotsiologiya sohasida qator ishlarni amalga oshirgan kishilardan biri edi. Tarix Vito uchun tartibli aylanib kelayotgan odamlar harakatidan iborat. Uning qarashlari o’zining “millatning umumiy tabiati haqida yangi fanning asosi” nomli kitobida aks etgan. O’tgan tarix tsikli uchta faza (bosqich) dan iborat. Boshlanish bosqichi – xudolilik, xudolar davri. U davlatni ham, huquqiy me’yorlarni ham bilmaydi. Bu erda qonun xudolar iborasi haqida xabar beruvchi kishilar kohinlardir. Ikkinchi bosqich – qahramonlar davri. Davlat xuddi aristokratiya hokimiyati sifatida amal qildi va plebeylarni qat’iy bosib turadi. Bu erdagi huquq – qupol qullar huquqidir. Uchinchi oxirgi bosqich – odamlar davri. Ya’ni demokratik respublika tuzilishi yoki adolatli, erkin va ozodlikni, xalq suverenitetini ta’minlovchi monarxlar vaqilliridir. Chezare Bekaria (1738 – 1794 y.) “Jinoyat va jazo haqida kitobining muallifi. tabiiy huquq doktrinasi tarafdori. qachonlardir yuz bergan urushlar individlarni charchatdi va ular o’zlaridagi erkinliklarning muayyan qismini yo’qotgan holda, o’zlarining qolgan qismlariga xotirjam va xavfsiz yashash uchun birikishdi. Germaniya mamlakati geosiyosiy jihatdan qulay hududda joylashgan bo’lib, til, din, madaniyat, urf–odat hamda ma’naviy mushtarak bo’lgan nemis millatining o’rganilayotgan paytda uzoq davr mobaynida siyosiy jihatdan tarqoq bo’lib kelganligi va bu davlatning bir necha katta-kichik gertsogliklarga bo’linib ketganligini ko’rish mumkin. Bu nemis davlatlari orasida Gabsburglar sulolasi hukmronlik qilayotgan Avstraliyaning mavqei baland edi. Keyinchalik Prussiya nemis davlatlari o’rtasida etakchi o’ringa chiqib, Avstriya bilan hukumronlikni qo’lga kiritishi uchun kurash boshladi. Napaleoning bu harakati nemislarda milliy his-tuyg’u, ozodlik g’oyalarini kuchaytirib yubordi. Napaleon davrida etakchi nemis namoyondalaridan biri Fixte bo’lib, u o’zining falsafiy asarlari,vatanparvarlik g’oyalari bilan nemis millatining uyg’onishida katta xizmat ko’rsatdi. Napaleon taxtdan ag’darilgandan so’ng ham Germaniyada mayda nemis davlatlari taxminan 50 yil saqlanib qoladi. Ilg’or nemis mutafakkirlarining nemis federativ davlatini tuzish yo’lidagi urinishlari natija bermadi, chunki birlashtirish g’oyasi Avstriya bilan Prussiyaning federatsiyaga hukmron bo’lishidek tor manfatlariga uncha to’g’ri kelmas edi. O’z navbatida, nemis xalqini birlashtirishga uringan vatanparvarlar qaerda bo’lmasinlar ta’qib ostiga olindilar . Shu kabi sabablar tufayli Germaniyaning turli o’lkalarida va davlatlarida yuz bergan 1848-1849 yillarida inqilob ham nihoyasiga etmadi. Germaniya Angliya kabi Evropada tabiiy er osti boyliklari – ko’mir, temir rudasiga boy mamlakat hisoblanib, sanoat rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlar mavjud edi. Germaniyada fabrika va zavodlar vujudga keldi, sanoat egalari bilan bir qatorda rivojlangan ishchilar sinfi paydo bo’ldi. Eng muhimi, nemis xalqi o’zining mashhur faylasuflari, olimlari hamda urushlarda chiniqqan jasur va intizomli askarlari bilan butun dunyoda mashhur edi. Evropani larzaga solgan bu jang Germaniyada Prussiyaning boshchilik qilishi uchun bo’lgan kurash taqdirini hal qildi. Prussiya Shlezvich va Polshteynnigina emas, balki Germaniya markazidagi mayda nemis davlatlarining erlarini ham butunlay qo’shib oldi. Avstriya Vena kongresi qarorlari asosida tuzilgan 39 yo’qotgan holda, o’zlarining qolgan qismlariga xotirjam va xavfsiz yashash uchun birikishdi. Germaniya mamlakati geosiyosiy jihatdan qulay hududda joylashgan bo’lib, til, din, madaniyat, urf–odat hamda ma’naviy mushtarak bo’lgan nemis millatining o’rganilayotgan paytda uzoq davr mobaynida siyosiy jihatdan tarqoq bo’lib kelganligi va bu davlatning bir necha katta-kichik gertsogliklarga bo’linib ketganligini ko’rish mumkin. Bu nemis davlatlari orasida Gabsburglar sulolasi hukmronlik qilayotgan Avstraliyaning mavqei baland edi. Keyinchalik Prussiya nemis davlatlari o’rtasida etakchi o’ringa chiqib, Avstriya bilan hukumronlikni qo’lga kiritishi uchun kurash boshladi. Napaleoning bu harakati nemislarda milliy his-tuyg’u, ozodlik g’oyalarini kuchaytirib yubordi. Napaleon davrida etakchi nemis namoyondalaridan biri Fixte bo’lib, u o’zining falsafiy asarlari,vatanparvarlik g’oyalari bilan nemis millatining uyg’onishida katta xizmat ko’rsatdi. Napaleon taxtdan ag’darilgandan so’ng ham Germaniyada mayda nemis davlatlari taxminan 50 yil saqlanib qoladi. Ilg’or nemis mutafakkirlarining nemis federativ davlatini tuzish yo’lidagi urinishlari natija bermadi, chunki birlashtirish g’oyasi Avstriya bilan Prussiyaning federatsiyaga hukmron bo’lishidek tor manfatlariga uncha to’g’ri kelmas edi. O’z navbatida, nemis xalqini birlashtirishga uringan vatanparvarlar qaerda bo’lmasinlar ta’qib ostiga olindilar . Shu kabi sabablar tufayli Germaniyaning turli o’lkalarida va davlatlarida yuz bergan 1848-1849 yillarida inqilob ham nihoyasiga etmadi. Germaniya Angliya kabi Evropada tabiiy er osti boyliklari – ko’mir, temir rudasiga boy mamlakat hisoblanib, sanoat rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlar mavjud edi. Germaniyada fabrika va zavodlar vujudga keldi, sanoat egalari bilan bir qatorda rivojlangan ishchilar sinfi paydo bo’ldi. Eng muhimi, nemis xalqi o’zining mashhur faylasuflari, olimlari hamda urushlarda chiniqqan jasur va intizomli askarlari bilan butun dunyoda mashhur edi. Evropani larzaga solgan bu jang Germaniyada Prussiyaning boshchilik qilishi uchun bo’lgan kurash taqdirini hal qildi. Prussiya Shlezvich va Polshteynnigina emas, balki Germaniya markazidagi mayda nemis davlatlarining erlarini ham butunlay qo’shib oldi. Avstriya Vena kongresi qarorlari asosida tuzilgan 39 davlatdan iborat Germaniya ittifoqining tarqatib yuborilishiga majbur bo’ldi. Uning o’rniga 1866-yilda Prussiya boshchiligida 22 nemis davlatidan iborat Shimoliy Germaniya ittifoqi tuzildi. Ularning hammasi monarxiya tuzilishi, o’z sulolalari va hukumatlarini, aloxida armiyalarini, qonunlari va sud tizimlari saqlab qoldi. Bismark ittifoq kontsleri-bundeskantsler lavozimini egalladi. Zamondoshlarining habariga ko’ra, Bismark juda qisqa muddatda hammasi bo’lib 5 soat ichida Shimoliy ittifoqi konstitutsiyasini ishlab chiqdi. Bu konstitutsiya asosiy matnidagi ba’zi bir o’zgarishlarni hisobga olmaganda 50 yildan ko’proq vaqt davomida, ya’ni Germaniyada 1919 yil Veymar konstituttsiyasi qabul qilinguniga qadar amal qilib keldi. 1866 yil Sadovadagi g’alabadan so’ng Bismark Evropada o’sha davrda katta mavqeiga ega bo’lgan Frantsiyaga qarshi urushga qizg’in tayyorgarlik ko’ra boshladi, chunki Napoleon III ma’muriyati Germaniyaning yagona milliy davlat bo’lib birlashishini aslo xohlamas edi. Diplomatiya nuqtaiy nazaridan ham Bismark bu urishga puxta tayyorgarlik ko’rdi. Angliya asrlar davomida Frantsiya raqibi bo’lganligi sababli Bismarkning yaqin kelgusida Frantsiya bilan bo’ladigan urushda xayrixohlik bildirdi. Bismarkning o’ta ustalik bilan ish ko’rishi Avstriya, hatto Rossiya ham nisbatan betaraflik mavqeini bildirdi. Bismark Germaniya davlat tepasida turib birlashtarishni tugallash uchun Frantsiyani tor-mor etishga qoror qildi. Bundan tashqari, u bosqinchilik rejalarini ham o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Uning rejasiga ko’ra, Elzas va Lotaringiya Frantsiyadan tortib olinib, Germaniyaga qo’shilishi kerak edi. Frantsiya-Prussiya urushi (1870-1871) va bu urushda Prussiyaning g’alabasi tufayli Germaniyaning birlashtirilishi nixoyasiga etdi. Prussiyani yaxshi qurollangan va ko’p sonli armiyasi Fransuz qo’shinlariga qaqshatqich zarba berdi va Frantsiyani kata qisimni bosib oldi. 1870 yil sentyabrida imperator Napaleon III ning IIimperiyasi quladi va Frantsiya respublikasi deb e’lon qilindi. 1871 yil Versal qasrining xashamatli zallaridan birida Germaniyaning Prussiya atrofida birlashganligi tantanala vaziyatda e’lon qilindi. Prussiya qiroli Velgelim I Germaniya imperatori keyzeri deb shu tantanali marosimda davlatdan iborat Germaniya ittifoqining tarqatib yuborilishiga majbur bo’ldi. Uning o’rniga 1866-yilda Prussiya boshchiligida 22 nemis davlatidan iborat Shimoliy Germaniya ittifoqi tuzildi. Ularning hammasi monarxiya tuzilishi, o’z sulolalari va hukumatlarini, aloxida armiyalarini, qonunlari va sud tizimlari saqlab qoldi. Bismark ittifoq kontsleri-bundeskantsler lavozimini egalladi. Zamondoshlarining habariga ko’ra, Bismark juda qisqa muddatda hammasi bo’lib 5 soat ichida Shimoliy ittifoqi konstitutsiyasini ishlab chiqdi. Bu konstitutsiya asosiy matnidagi ba’zi bir o’zgarishlarni hisobga olmaganda 50 yildan ko’proq vaqt davomida, ya’ni Germaniyada 1919 yil Veymar konstituttsiyasi qabul qilinguniga qadar amal qilib keldi. 1866 yil Sadovadagi g’alabadan so’ng Bismark Evropada o’sha davrda katta mavqeiga ega bo’lgan Frantsiyaga qarshi urushga qizg’in tayyorgarlik ko’ra boshladi, chunki Napoleon III ma’muriyati Germaniyaning yagona milliy davlat bo’lib birlashishini aslo xohlamas edi. Diplomatiya nuqtaiy nazaridan ham Bismark bu urishga puxta tayyorgarlik ko’rdi. Angliya asrlar davomida Frantsiya raqibi bo’lganligi sababli Bismarkning yaqin kelgusida Frantsiya bilan bo’ladigan urushda xayrixohlik bildirdi. Bismarkning o’ta ustalik bilan ish ko’rishi Avstriya, hatto Rossiya ham nisbatan betaraflik mavqeini bildirdi. Bismark Germaniya davlat tepasida turib birlashtarishni tugallash uchun Frantsiyani tor-mor etishga qoror qildi. Bundan tashqari, u bosqinchilik rejalarini ham o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Uning rejasiga ko’ra, Elzas va Lotaringiya Frantsiyadan tortib olinib, Germaniyaga qo’shilishi kerak edi. Frantsiya-Prussiya urushi (1870-1871) va bu urushda Prussiyaning g’alabasi tufayli Germaniyaning birlashtirilishi nixoyasiga etdi. Prussiyani yaxshi qurollangan va ko’p sonli armiyasi Fransuz qo’shinlariga qaqshatqich zarba berdi va Frantsiyani kata qisimni bosib oldi. 1870 yil sentyabrida imperator Napaleon III ning IIimperiyasi quladi va Frantsiya respublikasi deb e’lon qilindi. 1871 yil Versal qasrining xashamatli zallaridan birida Germaniyaning Prussiya atrofida birlashganligi tantanala vaziyatda e’lon qilindi. Prussiya qiroli Velgelim I Germaniya imperatori keyzeri deb shu tantanali marosimda qatnashayotgan barcha nemis monarxlari va Germaniya namoyondalari tomonidan e’tirof etildi. Shimoliy Germaniya ittifoqi qatnashchilari va Janubiy German davlatlari o’z hukumatlari bilan Germaniya imperiyasi tarkibaga kirdilar. Elzas hamda Lotaringiyaning bir qismi Frantsiyadan ajratib olindi va Germaniya imperiyasiga qo’shildi. 1840–yillarda Germaniyada temir yo’llar qurilishi va paraxodchilikning rivojlanishi jadallashdi. Berlinda paravozsozlik zavodlari barpo etilda. 40 yillarning oxiriga borib, Berlin Evropaning yirik sonoat markazlaridan biriga aylandi. Ammo sanoat rivoji jixatidan Germaniyada hali Angiliya va Frantsiyadan ancha orqada bo’lib, Evropada uchinchi o’rinda turar edi. Germaniyaning sanoat jixatdan orqada qolishida uning tarqoqligi asosiy sabablardan biri edi. Sanoat rivojlanishi bilan bir qatorda qishloq xo’jaligi ham taraqqiy etdi. Germaniyada dexqonlar shaxsan er egalariga emas edilar, ammo pomeshchiklarga ko’p miqdorda pul majburiyatlari to’lashga majbur edi. Chunki, kapitalizm va bozor iqtisodiyotiga o’tishda badavlat dexqonlar o’z majburiyatlarini pomeshchiklardan shartli ravishda sotib olish ancha og’ir edi: bir payitning o’zida barcha yillik to’lovlardan 25 barovar ortiq miqdorda pulni to’lash mumkin edi. Shu sababli 1815 yildan 1845 yilgacha o’tgan 30 yil mobaynida barcha dexqonlarning faqat 25 foizigina o’z majburiyatlarini sotib ololdilar. Prussiyadagi barcha yillarning yarmidan ko’prog’i pomeshchiklarga qarshi edi. Prussiya pomeshchiklari yoki yunkerlari ( yunker-nemischa “yun ger” so’zidan olingan bo’lib, yosh xo’jayin demakdir) ning katta miqdorida yirik qishloq xo’jaligi rivojlanar, javdar, kartoshka etishtirilar va ulardan spirt-aroq olish uchun vinochilik zavodlari qurilmoqda edi. Raqobatga dosh bera olmay, o’z eridan ajralgan yoki arzimas erni o’zlariga saqlab qolgan banroklar yunkerlarga yollanib ishlashga majbur edi. Badavlat, “yirik” dexqonlar yoki grossbauerlar (nemischa “gross”- yirik va “bauer”- dexqon demakdir) ham o’z xo’jaliklarida batraklarni yollar edilar. Shunday qilib, Prussiyada va keyinchalik butun Germaniya bo’ylab qishloq xo’jaligi o’ziga xos yo’l bilan rivojlandi. Zamona zayli bilan er egalari pomeshchiklar o’z xo’jaliklarini yangicha usulda, zamonaviy agrotexnika usullari asosida rivojlantirdilar. Bu usul mohiyatan islohatchilikka asoslangan bo’lib, bir qatnashayotgan barcha nemis monarxlari va Germaniya namoyondalari tomonidan e’tirof etildi. Shimoliy Germaniya ittifoqi qatnashchilari va Janubiy German davlatlari o’z hukumatlari bilan Germaniya imperiyasi tarkibaga kirdilar. Elzas hamda Lotaringiyaning bir qismi Frantsiyadan ajratib olindi va Germaniya imperiyasiga qo’shildi. 1840–yillarda Germaniyada temir yo’llar qurilishi va paraxodchilikning rivojlanishi jadallashdi. Berlinda paravozsozlik zavodlari barpo etilda. 40 yillarning oxiriga borib, Berlin Evropaning yirik sonoat markazlaridan biriga aylandi. Ammo sanoat rivoji jixatidan Germaniyada hali Angiliya va Frantsiyadan ancha orqada bo’lib, Evropada uchinchi o’rinda turar edi. Germaniyaning sanoat jixatdan orqada qolishida uning tarqoqligi asosiy sabablardan biri edi. Sanoat rivojlanishi bilan bir qatorda qishloq xo’jaligi ham taraqqiy etdi. Germaniyada dexqonlar shaxsan er egalariga emas edilar, ammo pomeshchiklarga ko’p miqdorda pul majburiyatlari to’lashga majbur edi. Chunki, kapitalizm va bozor iqtisodiyotiga o’tishda badavlat dexqonlar o’z majburiyatlarini pomeshchiklardan shartli ravishda sotib olish ancha og’ir edi: bir payitning o’zida barcha yillik to’lovlardan 25 barovar ortiq miqdorda pulni to’lash mumkin edi. Shu sababli 1815 yildan 1845 yilgacha o’tgan 30 yil mobaynida barcha dexqonlarning faqat 25 foizigina o’z majburiyatlarini sotib ololdilar. Prussiyadagi barcha yillarning yarmidan ko’prog’i pomeshchiklarga qarshi edi. Prussiya pomeshchiklari yoki yunkerlari ( yunker-nemischa “yun ger” so’zidan olingan bo’lib, yosh xo’jayin demakdir) ning katta miqdorida yirik qishloq xo’jaligi rivojlanar, javdar, kartoshka etishtirilar va ulardan spirt-aroq olish uchun vinochilik zavodlari qurilmoqda edi. Raqobatga dosh bera olmay, o’z eridan ajralgan yoki arzimas erni o’zlariga saqlab qolgan banroklar yunkerlarga yollanib ishlashga majbur edi. Badavlat, “yirik” dexqonlar yoki grossbauerlar (nemischa “gross”- yirik va “bauer”- dexqon demakdir) ham o’z xo’jaliklarida batraklarni yollar edilar. Shunday qilib, Prussiyada va keyinchalik butun Germaniya bo’ylab qishloq xo’jaligi o’ziga xos yo’l bilan rivojlandi. Zamona zayli bilan er egalari pomeshchiklar o’z xo’jaliklarini yangicha usulda, zamonaviy agrotexnika usullari asosida rivojlantirdilar. Bu usul mohiyatan islohatchilikka asoslangan bo’lib, bir necha yil davomida qishloq xalq xo’jaligining rivojlangan tarmoqlaridan biriga aylanishiga olib kelishi kerak edi. Odatda bu usulni qishloq xo’jaligi taraqqiyotining “prusscha yo’li” deb ham atashadi. Ammo Germaniyaning siyosiy jixatdan tarqoqligi va undagi eskicha tadbirlar mamlakat taraqqiyotining eng asosiy to’siqlardan biri edi. Saqlanib qolgan 39 ta davlatdan har biri o’zicha mustaqil edi; ularning o’lchov birligi, o’z tanga puli va tosh- tarozisi mavjud edi; ichki bojxonalar, nemis davlatlari o’rtasida sun’iy chegaralar mamlakat ichkarisida savdo sotiqni qiyinlashtirdi. Ko’pgina nemis davlatlarining, shu jumladan Prussiyaning ham er mulklari bir necha qisimlardan iborat edi, bu esa vaziyatni chigallashtirar edi. Zamondoshlar Germaniyaning bu ahvolini “tanasi arqon biln tang’ib tashlangan odam” ga o’xshatar edilar. Germaniyada sanoat taraqqiyoti, savdo-sotiqni rivojlanishi o’rta tabaqalarni boyishi Bilan ishchilar sinfining ham shakillanishiga olib keldi. Angiliya va Frantsiyada bo’lgani kabi sanoat to’ntarilishi engil sanoatda, yangi mashinalar va dasgoxlarning to’qimachilik sanoatida qo’llanilishi yangi kasb-hunarlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ishchilarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ishchilarning yuqori malakali va malakasiz toifalarga bo’linishi tabiiy hol edi. Shu sababli bir tamonlama, yuqori malakali ishchilarga zavod fabrikalarda extiyoj ortib borsa, ikkinchidan, malakasiz yoki malakali uncha yuqori bo’lmagan ishchilarga deyarli extiyoj yo’q edi. Shu sababli ishsizlik ham bozor iqtisodiyoti va yollanma mexnatdan foydalanish davrida tabiiy xolga aylanib qoldi. Seliziyadagi to’quvchilar qo’zg’oloni Frantsiya Lion shahrida 1831-1834 yillarda yuz bergan to’quvchilir qo’zg’aloniga solishtirish mumkin. Seliziyadagi to’quvchilar qo’zg’aloni Germaniyada ham ishchilar sinfining paydo bo’layotgani va ularning o’z xaq xuquqlarining talab qilishga qodir ekanliklaridan dalolat bermoqda edi. Yirik nemis burjiaziyasi bilan bir qatorda nemis demokratlari paydo bo’ldilarki, ular birlashgan Germaniyada asosan respublika tizimini barqaror qilish, barcha odamlarning qonun oldida barobar javobgar ekanini siyosiy jixatdan teng xuquqliligini ta’minlanishini talab qilar edilar. Bu demokratlar ana shunday g’oyalarni targ’ib qilayotgan vatanparvar shoir va yozuvchilar ta’sirida edilar. Ammo ularning ko’pchiligi ta’qiblardan qochib Angiliya, Frantsiya, Shvetsariyadan boshpana izlashga majbur bo’ldilar. necha yil davomida qishloq xalq xo’jaligining rivojlangan tarmoqlaridan biriga aylanishiga olib kelishi kerak edi. Odatda bu usulni qishloq xo’jaligi taraqqiyotining “prusscha yo’li” deb ham atashadi. Ammo Germaniyaning siyosiy jixatdan tarqoqligi va undagi eskicha tadbirlar mamlakat taraqqiyotining eng asosiy to’siqlardan biri edi. Saqlanib qolgan 39 ta davlatdan har biri o’zicha mustaqil edi; ularning o’lchov birligi, o’z tanga puli va tosh- tarozisi mavjud edi; ichki bojxonalar, nemis davlatlari o’rtasida sun’iy chegaralar mamlakat ichkarisida savdo sotiqni qiyinlashtirdi. Ko’pgina nemis davlatlarining, shu jumladan Prussiyaning ham er mulklari bir necha qisimlardan iborat edi, bu esa vaziyatni chigallashtirar edi. Zamondoshlar Germaniyaning bu ahvolini “tanasi arqon biln tang’ib tashlangan odam” ga o’xshatar edilar. Germaniyada sanoat taraqqiyoti, savdo-sotiqni rivojlanishi o’rta tabaqalarni boyishi Bilan ishchilar sinfining ham shakillanishiga olib keldi. Angiliya va Frantsiyada bo’lgani kabi sanoat to’ntarilishi engil sanoatda, yangi mashinalar va dasgoxlarning to’qimachilik sanoatida qo’llanilishi yangi kasb-hunarlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ishchilarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ishchilarning yuqori malakali va malakasiz toifalarga bo’linishi tabiiy hol edi. Shu sababli bir tamonlama, yuqori malakali ishchilarga zavod fabrikalarda extiyoj ortib borsa, ikkinchidan, malakasiz yoki malakali uncha yuqori bo’lmagan ishchilarga deyarli extiyoj yo’q edi. Shu sababli ishsizlik ham bozor iqtisodiyoti va yollanma mexnatdan foydalanish davrida tabiiy xolga aylanib qoldi. Seliziyadagi to’quvchilar qo’zg’oloni Frantsiya Lion shahrida 1831-1834 yillarda yuz bergan to’quvchilir qo’zg’aloniga solishtirish mumkin. Seliziyadagi to’quvchilar qo’zg’aloni Germaniyada ham ishchilar sinfining paydo bo’layotgani va ularning o’z xaq xuquqlarining talab qilishga qodir ekanliklaridan dalolat bermoqda edi. Yirik nemis burjiaziyasi bilan bir qatorda nemis demokratlari paydo bo’ldilarki, ular birlashgan Germaniyada asosan respublika tizimini barqaror qilish, barcha odamlarning qonun oldida barobar javobgar ekanini siyosiy jixatdan teng xuquqliligini ta’minlanishini talab qilar edilar. Bu demokratlar ana shunday g’oyalarni targ’ib qilayotgan vatanparvar shoir va yozuvchilar ta’sirida edilar. Ammo ularning ko’pchiligi ta’qiblardan qochib Angiliya, Frantsiya, Shvetsariyadan boshpana izlashga majbur bo’ldilar. 1789 yildan Germaniyaning ijtimoiy-siyosiy ahvoli XIX asrning dastlabki o’n yilliklariga qadar o’zgarmay kelayotgan edi. Biroq, qo’shni mamlakatlarda yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy voqeliklar bu Germaniyaga ham, shuningdek nemis xalqi ongiga ham muayyan ma’noda o’z ta’sirini ko’rsatayotgan edi. Jumladan, Baden, Saksoniya, Pfaltseda dehqonlar harakatining avj olishi, nemis shaharlarida aholining turli norozilik kayfiyatidagi chiqishlari, 1793 yil bahorida Sileziya hududida to’quvchilar tomonidan ko’tarilgan qo’zg’alon va hatto Mayn gertsogligining Respublika deb e’lon qilinishi yuqorida qayd etilgan fikrimizdan dalolat beradi. Biroq, Germaniyada ziyoli qatlamning orzu-istaklari bo’lib kelayotgan bir necha holatlarning: umummiliy birlikka erishish, davlat huquqiy tizimini demokratlashtirish, krepostnoy huquqini bekor qilinishidek muammolarning mavjudligi va ularning echilishi uchun qilinayotgan harakatlar mamlakat ijtimoiy- siyosiy hayotida muhim xususiyatga ega edi. Bu muammolarning echimi endigina shakllanib kelayotgan va hali juda katta kuchga ega bo’lmagan, eski feodal tuzumga nisbatan progressiv qarashlarni o’zida aks ettirgan kapitalistik munosabtlarning kirib kelayotganligi va nemis burjua sinfining shakllanishi yuqorida ko’rsatib o’tilgan muammolarning qanday hal qilinishiga ham ko’p tomonlama bog’liq edi. Shu bilan birga nemis burjua sinfi feodal munosabatlarni batamom tugatish uchun keng mehnatkash ommasining kuchiga to’la tayanib qolishdan qo’rqar edilar. Chunki, nemis burjua sinfi endi shakllanayotgan va yuqori qatlam sifatida bir tomondan, feodal munosabatlarni tugatishga harakat qilayotgan bo’lsa, ikkinchidan yangi o’zlari bilan birga paydo bo’layotgan ishchilar sinfi noroziligining kuchayib ketishi hamda bu norozilik o’zlariga ham qarshi qaratilishi mumkin, deb o’ylar edilar. Shu sababli, ular o’z g’oyalarini barchaga ham tushunarli bo’lavermagan falsafiy tilga o’girdilar va usha davrdagi vaziyatni bir qadar yumshatishga oliy qadriyat sifatida harakat qildilar. Bu bilan ular o’zlarining qat’iyatsizligini biroz bo’lsada yashirdilar. XIX asrning birinchi yarmida nemis liberalizmining yorqin namoyondlari Fridrix Dalman, Robert fon Mol, Karl Rottek, Karl Velker, Iogan Got Fixte, Yulius Fryobel va boshqalar bo’lib, ular o’zalrining qarashlari va faoliyati orqali Germaniyaning siyosiy va ma’naviy muhitiga kata ta’sir ko’rsatganlar. Nemis 1789 yildan Germaniyaning ijtimoiy-siyosiy ahvoli XIX asrning dastlabki o’n yilliklariga qadar o’zgarmay kelayotgan edi. Biroq, qo’shni mamlakatlarda yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy voqeliklar bu Germaniyaga ham, shuningdek nemis xalqi ongiga ham muayyan ma’noda o’z ta’sirini ko’rsatayotgan edi. Jumladan, Baden, Saksoniya, Pfaltseda dehqonlar harakatining avj olishi, nemis shaharlarida aholining turli norozilik kayfiyatidagi chiqishlari, 1793 yil bahorida Sileziya hududida to’quvchilar tomonidan ko’tarilgan qo’zg’alon va hatto Mayn gertsogligining Respublika deb e’lon qilinishi yuqorida qayd etilgan fikrimizdan dalolat beradi. Biroq, Germaniyada ziyoli qatlamning orzu-istaklari bo’lib kelayotgan bir necha holatlarning: umummiliy birlikka erishish, davlat huquqiy tizimini demokratlashtirish, krepostnoy huquqini bekor qilinishidek muammolarning mavjudligi va ularning echilishi uchun qilinayotgan harakatlar mamlakat ijtimoiy- siyosiy hayotida muhim xususiyatga ega edi. Bu muammolarning echimi endigina shakllanib kelayotgan va hali juda katta kuchga ega bo’lmagan, eski feodal tuzumga nisbatan progressiv qarashlarni o’zida aks ettirgan kapitalistik munosabtlarning kirib kelayotganligi va nemis burjua sinfining shakllanishi yuqorida ko’rsatib o’tilgan muammolarning qanday hal qilinishiga ham ko’p tomonlama bog’liq edi. Shu bilan birga nemis burjua sinfi feodal munosabatlarni batamom tugatish uchun keng mehnatkash ommasining kuchiga to’la tayanib qolishdan qo’rqar edilar. Chunki, nemis burjua sinfi endi shakllanayotgan va yuqori qatlam sifatida bir tomondan, feodal munosabatlarni tugatishga harakat qilayotgan bo’lsa, ikkinchidan yangi o’zlari bilan birga paydo bo’layotgan ishchilar sinfi noroziligining kuchayib ketishi hamda bu norozilik o’zlariga ham qarshi qaratilishi mumkin, deb o’ylar edilar. Shu sababli, ular o’z g’oyalarini barchaga ham tushunarli bo’lavermagan falsafiy tilga o’girdilar va usha davrdagi vaziyatni bir qadar yumshatishga oliy qadriyat sifatida harakat qildilar. Bu bilan ular o’zlarining qat’iyatsizligini biroz bo’lsada yashirdilar. XIX asrning birinchi yarmida nemis liberalizmining yorqin namoyondlari Fridrix Dalman, Robert fon Mol, Karl Rottek, Karl Velker, Iogan Got Fixte, Yulius Fryobel va boshqalar bo’lib, ular o’zalrining qarashlari va faoliyati orqali Germaniyaning siyosiy va ma’naviy muhitiga kata ta’sir ko’rsatganlar. Nemis libralizmi orasida Vilgelm fon Gumbold va Lorents Shtey g’oyalarini alohida ta’kidlab o’tish joiz. Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835 y.y.). 1792 yilda yozilgan “ Davlat faoliyatiga chegara qo’yish tajribasi” nomli siyosiy asarida davlat masalasiga insonparvarlik individualizmi nuqtai-nazaridan yondoshadi. Ushbu asarning asosiy mazmuni davlatda insonning o’z o’rnini topish masalasidir. U davlat va jamiyatni belgilariga ko’ra tabaqalanish chegarasi sifatida quyidagi faktlarni keltirib o’tgan. Bular: milliy tashkilotlar tizimi (tashkilotlar, uyushmalar va boshqa birlashmalar) hamda davlat institutlari va xizmatlari; tabiiy va umumiy huquq hamda bevosita davlat tomonidan yaratiladigan pozitiv huquq; inson va fuqaro. Gumboldt jamiyat va davlat o’rtasida chegara belgilar ekan, ularning bir xil darajada emasligini ta’kidlaydi. Uning nuqtai nazaricha, jamiyat davlatga nisbatan, inson va fuqaroga nisbatan kengroq tushunchadir. Shuning uchun ham tabiiy va umumiy huquq davlat tomnidan qabul qilinadigan qonunlarni ishlab chiqishda yagona asos bo’lib xizmat qilishi lozim. Davlatning mavjud bo’lishidan asosiy maqsad jamiyatga xizmat qilishdir. Lekin uning nazarida, jamiyat tushunchasining mohiyatini, jamiyatning har bir a’zosi, ya’ni individ tashkil etadi. Shuning uchun “davlat tuzumi inson kamolotining vositasi, xolos” degan tezis amal qiladi. Gumboldt minimal davlat kontseptsiyasi tarafdori bo’lgan dastlabki burjua liberalistlaridan biridir. Uning fikricha davlatning funktsiyalari iloji boricha tor doirada bo’lishi lozim. Davlat hokimiyati doirasi qanchalik keng bo’lsa, individlar ittifoqining erkinligi shunchalik tor bo’ladi. Davlatning kuchayishi insonlarda tug’ilajak erkinlikning o’sishiga to’siq bo’ladi. U davlat funktsiyalarining kengayishga qarshi chiqqan bo’lsada, uning ayrim ijtimoiy himoya funktsiyalarining zarurligini tan oladi. Shuning uchun u fuqarolarni davlatga, qonunlarga hurmat va itoatli bo’lishga chaqiradi. Davlatning zaruratini tushungan Gumboldt boshqa anarxist ta’limotchilaridan farq qiladi. Nemis mutafakkirining bu sohadagi g’oyalari hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Nemis mutaffakkirlaridan biri Lorents Shteyn (1815-1890y.y.)ning ham qarashlari o’sha davrdagi davlat, huquq, boshqaruv, jamiyat sohasida ilg’or qarashlardan biri bo’ldi. U davlat, huquq, boshqaruv, jamiyat haqida bir qancha izlanishlar olib bordi. Uning “1789 yildan to hozirgi kungacha frantsiyada ijtimoiy libralizmi orasida Vilgelm fon Gumbold va Lorents Shtey g’oyalarini alohida ta’kidlab o’tish joiz. Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835 y.y.). 1792 yilda yozilgan “ Davlat faoliyatiga chegara qo’yish tajribasi” nomli siyosiy asarida davlat masalasiga insonparvarlik individualizmi nuqtai-nazaridan yondoshadi. Ushbu asarning asosiy mazmuni davlatda insonning o’z o’rnini topish masalasidir. U davlat va jamiyatni belgilariga ko’ra tabaqalanish chegarasi sifatida quyidagi faktlarni keltirib o’tgan. Bular: milliy tashkilotlar tizimi (tashkilotlar, uyushmalar va boshqa birlashmalar) hamda davlat institutlari va xizmatlari; tabiiy va umumiy huquq hamda bevosita davlat tomonidan yaratiladigan pozitiv huquq; inson va fuqaro. Gumboldt jamiyat va davlat o’rtasida chegara belgilar ekan, ularning bir xil darajada emasligini ta’kidlaydi. Uning nuqtai nazaricha, jamiyat davlatga nisbatan, inson va fuqaroga nisbatan kengroq tushunchadir. Shuning uchun ham tabiiy va umumiy huquq davlat tomnidan qabul qilinadigan qonunlarni ishlab chiqishda yagona asos bo’lib xizmat qilishi lozim. Davlatning mavjud bo’lishidan asosiy maqsad jamiyatga xizmat qilishdir. Lekin uning nazarida, jamiyat tushunchasining mohiyatini, jamiyatning har bir a’zosi, ya’ni individ tashkil etadi. Shuning uchun “davlat tuzumi inson kamolotining vositasi, xolos” degan tezis amal qiladi. Gumboldt minimal davlat kontseptsiyasi tarafdori bo’lgan dastlabki burjua liberalistlaridan biridir. Uning fikricha davlatning funktsiyalari iloji boricha tor doirada bo’lishi lozim. Davlat hokimiyati doirasi qanchalik keng bo’lsa, individlar ittifoqining erkinligi shunchalik tor bo’ladi. Davlatning kuchayishi insonlarda tug’ilajak erkinlikning o’sishiga to’siq bo’ladi. U davlat funktsiyalarining kengayishga qarshi chiqqan bo’lsada, uning ayrim ijtimoiy himoya funktsiyalarining zarurligini tan oladi. Shuning uchun u fuqarolarni davlatga, qonunlarga hurmat va itoatli bo’lishga chaqiradi. Davlatning zaruratini tushungan Gumboldt boshqa anarxist ta’limotchilaridan farq qiladi. Nemis mutafakkirining bu sohadagi g’oyalari hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Nemis mutaffakkirlaridan biri Lorents Shteyn (1815-1890y.y.)ning ham qarashlari o’sha davrdagi davlat, huquq, boshqaruv, jamiyat sohasida ilg’or qarashlardan biri bo’ldi. U davlat, huquq, boshqaruv, jamiyat haqida bir qancha izlanishlar olib bordi. Uning “1789 yildan to hozirgi kungacha frantsiyada ijtimoiy harakatlar tarixi”, “Boshqaruv haqida ta’limot” kabi asarlarida Germaniyada davlat va huquq haqidagi fanning hozirgi kun va istiqboli bayon etilgan. Shteyn ta’limotida jamiyat mustaqil, o’ziga ijtimoiy uyushma sifatida gavdalanadi. Individlar birlikda harakat qilar ekanlar, undagi insonlar bir-birlariga nisbatan doimo va har taraflama qaram bo’ladilar. Jamiyatning o’ziga xos xususiyati esa undagi har bir a’zo o’zining xohish irodasiga tayanib harakat qiladi. Bu ta’limot orqali u jamiyatda erkinlik yo’qligini ta’kidlaydi. Shteynning qat’iy xulosasi quyidagicha: jamiyat amal qiladigan tamoyil bu erksizlikdir. “Davlat, -deydi Shteyn – bu barchaning xohish irodasi natijasida paydo bo’lgan. Shuning uchun u faqat jamiyatga xizmat qilishi kerak. Bunday tashkilot davlat bo’lgani uchun faqat ungagina erkinlik berilmog’i lozim. Erkinlik bu shunday tamoyilki, davlat unga doimo tayanadi”. Shteynning fikricha, jamiyat va davlat doimo bir-biriga ta’sir etadi. Bunda jamiyat davlatni o’zining tamoyillariga xos ravishda moslashtirishga harakat qilsa, davlat esa, aksincha, o’ziga mos bo’lgan ijtimoiy tuzumni yaratishga harakat qiladi. Davlat jamiyatdan ustun turar ekan, jamiyatning “xo’jayini” va “ustozi” bo’lishi kerak. Faqat davlatning ijro etuvchi hokimiyati qonun chiqaruvchi hokimiyatga aniq va og’ishmay bo’ysungan taqdirda davlat o’zining asosiy vazifasini bajargan bo’lur. Bunday subardinatsiya oddiy davlatni huquqiy davlatga aylantiradi va sifatini saqlashni kafolatlaydi. Shteyn qarashlarini o’rganar ekanmiz, uning huquqiy davlat tarafdori ekanligini ko’ramiz. “Boshqaruv huquqi konstitutsiya va qonunlarga tayanishi kerak”, deydi u. Biroq, u bunday davlatni konstitutsion monarxiya shaklida ko’radi. Konstitutsiyaviy monarxiyada ijro etuvchi hokimiyat qonun chiqaruvi hokimiyatga bo’ysunishi nazorat qiluvchi bu-monarxdir. Faqat monarxgina jamiyatda insonlarning manfaatlarini ta’minlab berishi mumkin. Konstitutsiyaviy monarxiyada ijtimoiy islohatlar ham o’tkazilishi lozim, degan fikrda bo’ladi. Bunday islohatlar natijasida quyi tabaqa aholisining maqomi, ularning unumdorligi, saviyasi va hayotiy tajribalari ortadi. Shteynning davlat mehnatkashlar foydasiga ijtimoiy islohatlar amalga oshirish lozimligi haqidagi g’oyalari ko’plab inqilob tarafdorlari tomonidan qoralandi. Bu davrda yashagan nemis g’oyaviy idealistlaridan biri Iogan Got Fixte (1726-1814y.y.) ning faoliyatini ham ko’rish mumkin. Uning g’oyaviy va siyosiy harakatlar tarixi”, “Boshqaruv haqida ta’limot” kabi asarlarida Germaniyada davlat va huquq haqidagi fanning hozirgi kun va istiqboli bayon etilgan. Shteyn ta’limotida jamiyat mustaqil, o’ziga ijtimoiy uyushma sifatida gavdalanadi. Individlar birlikda harakat qilar ekanlar, undagi insonlar bir-birlariga nisbatan doimo va har taraflama qaram bo’ladilar. Jamiyatning o’ziga xos xususiyati esa undagi har bir a’zo o’zining xohish irodasiga tayanib harakat qiladi. Bu ta’limot orqali u jamiyatda erkinlik yo’qligini ta’kidlaydi. Shteynning qat’iy xulosasi quyidagicha: jamiyat amal qiladigan tamoyil bu erksizlikdir. “Davlat, -deydi Shteyn – bu barchaning xohish irodasi natijasida paydo bo’lgan. Shuning uchun u faqat jamiyatga xizmat qilishi kerak. Bunday tashkilot davlat bo’lgani uchun faqat ungagina erkinlik berilmog’i lozim. Erkinlik bu shunday tamoyilki, davlat unga doimo tayanadi”. Shteynning fikricha, jamiyat va davlat doimo bir-biriga ta’sir etadi. Bunda jamiyat davlatni o’zining tamoyillariga xos ravishda moslashtirishga harakat qilsa, davlat esa, aksincha, o’ziga mos bo’lgan ijtimoiy tuzumni yaratishga harakat qiladi. Davlat jamiyatdan ustun turar ekan, jamiyatning “xo’jayini” va “ustozi” bo’lishi kerak. Faqat davlatning ijro etuvchi hokimiyati qonun chiqaruvchi hokimiyatga aniq va og’ishmay bo’ysungan taqdirda davlat o’zining asosiy vazifasini bajargan bo’lur. Bunday subardinatsiya oddiy davlatni huquqiy davlatga aylantiradi va sifatini saqlashni kafolatlaydi. Shteyn qarashlarini o’rganar ekanmiz, uning huquqiy davlat tarafdori ekanligini ko’ramiz. “Boshqaruv huquqi konstitutsiya va qonunlarga tayanishi kerak”, deydi u. Biroq, u bunday davlatni konstitutsion monarxiya shaklida ko’radi. Konstitutsiyaviy monarxiyada ijro etuvchi hokimiyat qonun chiqaruvi hokimiyatga bo’ysunishi nazorat qiluvchi bu-monarxdir. Faqat monarxgina jamiyatda insonlarning manfaatlarini ta’minlab berishi mumkin. Konstitutsiyaviy monarxiyada ijtimoiy islohatlar ham o’tkazilishi lozim, degan fikrda bo’ladi. Bunday islohatlar natijasida quyi tabaqa aholisining maqomi, ularning unumdorligi, saviyasi va hayotiy tajribalari ortadi. Shteynning davlat mehnatkashlar foydasiga ijtimoiy islohatlar amalga oshirish lozimligi haqidagi g’oyalari ko’plab inqilob tarafdorlari tomonidan qoralandi. Bu davrda yashagan nemis g’oyaviy idealistlaridan biri Iogan Got Fixte (1726-1814y.y.) ning faoliyatini ham ko’rish mumkin. Uning g’oyaviy va siyosiy qarashlari “Huquq haqida ta’limot”, “Davlat haqida ta’limot” kitoblarida o’z aksini topdi. U idealist. Huquq tushunchasi fikricha-aqlli odamlar o’rtasidagi munosabatlaridan iborat tushunchadir. U qachonki, bunday odamlar bir-biri bilan o’zaro munosabatlarda bo’lgan taqdirdagina amal qiladi. Fixte bunday huquq avvalo, jamoaviy shartnomalar paydo bo’lishi, so’ngra oxir-oqibat odamlarning fuqaroviy davlat shartnomasi tuzishiga va davlat paydo bo’lishiga olib keladi. U o’zining g’oyaviy qarashlarida hech qachon inson qadriyatlarining uyg’unligidan, tabaqaviy imtiyozlarning inkor etilishidan, aholini tinch va osuda hayot kechirishidan, ya’ni Kant tomonidan ilgari surilgan “Abadiy tinchlik” g’oyasidan, shuningdek uning bu sohadagi fikrdoshi sifatida undan og’ib ketmaydi. Kenigsberg universitetining falsafa fanlari professori Immanuil Kant (1724- 1804 y.y.) Germaniyada birinchilardan bo’lib liberalizm asosini tizimlashtirgan va mamlakatda iqtisodiy-siyosiy erkinlikning o’rnatilishi tarafdori bo’lgan. Kantning “davlat va huquq” haqida ta’limoti hamda siyosiy-huquqiy qarashlari uning “Kosmopolitik nuqtai nazaridan umumiy tarix g’oyalari”, “Mutloq dunyo sari”, “Huquq haqida ta’limotining metafizik asosi” kabi asarlarida bayon etilgan. Ma’rifatga yo’g’rilgan va tabiiy huquq maktabining inidividualizmiga asoslangan Kant quyidagi ijtimoiy tamoyilni ko’rsatadi. Har bir shaxs mutloq qadr – qimmatga ega. Shaxs ma’lum bir rejalarni amalga oshirishda, garchi umumfoydaga qaratilgan rejalar bo’lsada, lekin u vosita bo’lib xizmat qilmasligi lozim. Shaxs axloqiy ong sub’ektidir, u boshqa tabiiy mavjudotlardan mutloq farq qiladi. Shuning uchun inson faqat axloqiy qonunlarga tayanishi lozim. Bu qonun hech qanday tashqi vaziyatlar va sabablarga bog’liq bo’lmaydi. Kantning fikricha, huquq umummajburiy xarakterga ega bo’lishi lozim. Lekin, bunga qanday erishish mumkin? Buning uchun avvalo uning tarkibiga majburlov choralarini singdirish lozim. Aks holda, insonlarning huquq normalariga itoat qilishga, shuningdek huquqbuzarlikning oldini olishga va buzilgan huquqni tiklashga erishib bo’lmaydi. Agar huquq majburlov chorasi bilan birga faoliyat yuritmas ekan, u jamiyatda o’zini vazifasini bajarish imkoniyatgia ega bo’lmaydi. Lekin, shuni ham inobatga olish kerakki, umumiy qonunlarni mutloq imperativ xarakterga ega bo’lishi, uning shartlariga to’g’ri kelmaydi. Huquqqa bunday xususiyatlarni singdirish, faqat qarashlari “Huquq haqida ta’limot”, “Davlat haqida ta’limot” kitoblarida o’z aksini topdi. U idealist. Huquq tushunchasi fikricha-aqlli odamlar o’rtasidagi munosabatlaridan iborat tushunchadir. U qachonki, bunday odamlar bir-biri bilan o’zaro munosabatlarda bo’lgan taqdirdagina amal qiladi. Fixte bunday huquq avvalo, jamoaviy shartnomalar paydo bo’lishi, so’ngra oxir-oqibat odamlarning fuqaroviy davlat shartnomasi tuzishiga va davlat paydo bo’lishiga olib keladi. U o’zining g’oyaviy qarashlarida hech qachon inson qadriyatlarining uyg’unligidan, tabaqaviy imtiyozlarning inkor etilishidan, aholini tinch va osuda hayot kechirishidan, ya’ni Kant tomonidan ilgari surilgan “Abadiy tinchlik” g’oyasidan, shuningdek uning bu sohadagi fikrdoshi sifatida undan og’ib ketmaydi. Kenigsberg universitetining falsafa fanlari professori Immanuil Kant (1724- 1804 y.y.) Germaniyada birinchilardan bo’lib liberalizm asosini tizimlashtirgan va mamlakatda iqtisodiy-siyosiy erkinlikning o’rnatilishi tarafdori bo’lgan. Kantning “davlat va huquq” haqida ta’limoti hamda siyosiy-huquqiy qarashlari uning “Kosmopolitik nuqtai nazaridan umumiy tarix g’oyalari”, “Mutloq dunyo sari”, “Huquq haqida ta’limotining metafizik asosi” kabi asarlarida bayon etilgan. Ma’rifatga yo’g’rilgan va tabiiy huquq maktabining inidividualizmiga asoslangan Kant quyidagi ijtimoiy tamoyilni ko’rsatadi. Har bir shaxs mutloq qadr – qimmatga ega. Shaxs ma’lum bir rejalarni amalga oshirishda, garchi umumfoydaga qaratilgan rejalar bo’lsada, lekin u vosita bo’lib xizmat qilmasligi lozim. Shaxs axloqiy ong sub’ektidir, u boshqa tabiiy mavjudotlardan mutloq farq qiladi. Shuning uchun inson faqat axloqiy qonunlarga tayanishi lozim. Bu qonun hech qanday tashqi vaziyatlar va sabablarga bog’liq bo’lmaydi. Kantning fikricha, huquq umummajburiy xarakterga ega bo’lishi lozim. Lekin, bunga qanday erishish mumkin? Buning uchun avvalo uning tarkibiga majburlov choralarini singdirish lozim. Aks holda, insonlarning huquq normalariga itoat qilishga, shuningdek huquqbuzarlikning oldini olishga va buzilgan huquqni tiklashga erishib bo’lmaydi. Agar huquq majburlov chorasi bilan birga faoliyat yuritmas ekan, u jamiyatda o’zini vazifasini bajarish imkoniyatgia ega bo’lmaydi. Lekin, shuni ham inobatga olish kerakki, umumiy qonunlarni mutloq imperativ xarakterga ega bo’lishi, uning shartlariga to’g’ri kelmaydi. Huquqqa bunday xususiyatlarni singdirish, faqat davlatning vakolatiga kiradi. Kantning fikricha, davlatchilik oxir-oqibatda imperativ talablarga zarurat sezadi. Chunki, davlatga bo’lgan ehtiyoj individ, guruh, jamiyatning umumiy ehtiyojlaridan emas, balki, ularning aqliy-amaliy hatti- harakatlaridan vujudga kelgan. Bundan shu narsa angalanadiki, Kant davlatni oldida fuqarolarni moddiy ta’minlash, ularni madaniy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, mehnat, soliq, ta’lim masalalarida qayg’urish majburiyati yo’q, deb biladi. Bu masalalar davlatning oldida turgan vazifalarga kirmaydi. Insonlar haqiqiy baxtga erishishlari uchun tabiiy shart-sharoitlarga tayanadilar, bunda mamlakatdagi davlatning boshqaruv shakli muhim hisoblanmaydi. Davlatning asosiy maqsadi esa uning mutlaq mulkka erishishi va konstitutsiyaviy tamoyillarga mos ravishda faoliyat ko’rsatishda deb biladi. Ushbu fikrga asoslanib, biz Kantning “huquqiy davlat” kontseptsiyasini yaratuvchilaridan deb bilamiz. Kant davlatning faqat huquqqa tayanishi, o’z faoliyatini amalga oshirishda huquq doirasida amal qilishi haqida ko’p marta ta’kidlagan. Ushbu holatdan chekinish esa davlatga qimmatga tushadi. Davlat huquq va erkinliklarga itoat etmasa, pozitiv qonunlarning muhofazasini ta’minlamasa, u o’z fuqarosi oldida obro’ e’tibor va ishonchini yo’qotib qo’yishi mumkin. Insonlar bunday davlatdan bora-bora begonalashib ketadilar. Huquq doirasidan erkinlikka kelsak, Kantning tanqid qilishi erkinligini birinchi o’ringa qo’yadi. Davlatning fuqarosi hukumdorning ruxsati bilan o’z fikrini ochiq-oydin izhor etilishi lozim. Bunda hukumdor o’zining qanday hatti-harakati jamiyatga nisbatan adolatsiz bo’layotganidan xabardor bo’lib turadi. Huquq masalasiga kelganda, Kant uning uch kategoriyasini farqlaydi: tabiiy, ijobiy va adolatli huquq. Feodal tartibsizliklarga qarshi Kant hamma uchun umummajburiy bo’lgan qonunlarni ko’ndalang qo’yadi. Uch mulkchilikdan, taraflarning teng xususiy, huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan tartibni yoqlaydi. Ommaviy huquqning markaziy instituti davlatda konstitutsiyani qabul qilishda xalqning ishtiroki hisoblanadi. Bu o’z mazmuniga ko’ra xalq suverenitetini rivojlanib boruvchi demokratik g’oyalari sanaladi. Har bir individ o’z xatti-harakatlarini faqat o’zi belgilaydi. Xalqning oliy qadriyati davlat fuqarolarining erkinligi, tengligi va mustaqilligi deb biladi. Kant xalq suvereniteti tamoyilini targ’ib qilish bilan birga, davlatning vakolatiga kiradi. Kantning fikricha, davlatchilik oxir-oqibatda imperativ talablarga zarurat sezadi. Chunki, davlatga bo’lgan ehtiyoj individ, guruh, jamiyatning umumiy ehtiyojlaridan emas, balki, ularning aqliy-amaliy hatti- harakatlaridan vujudga kelgan. Bundan shu narsa angalanadiki, Kant davlatni oldida fuqarolarni moddiy ta’minlash, ularni madaniy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, mehnat, soliq, ta’lim masalalarida qayg’urish majburiyati yo’q, deb biladi. Bu masalalar davlatning oldida turgan vazifalarga kirmaydi. Insonlar haqiqiy baxtga erishishlari uchun tabiiy shart-sharoitlarga tayanadilar, bunda mamlakatdagi davlatning boshqaruv shakli muhim hisoblanmaydi. Davlatning asosiy maqsadi esa uning mutlaq mulkka erishishi va konstitutsiyaviy tamoyillarga mos ravishda faoliyat ko’rsatishda deb biladi. Ushbu fikrga asoslanib, biz Kantning “huquqiy davlat” kontseptsiyasini yaratuvchilaridan deb bilamiz. Kant davlatning faqat huquqqa tayanishi, o’z faoliyatini amalga oshirishda huquq doirasida amal qilishi haqida ko’p marta ta’kidlagan. Ushbu holatdan chekinish esa davlatga qimmatga tushadi. Davlat huquq va erkinliklarga itoat etmasa, pozitiv qonunlarning muhofazasini ta’minlamasa, u o’z fuqarosi oldida obro’ e’tibor va ishonchini yo’qotib qo’yishi mumkin. Insonlar bunday davlatdan bora-bora begonalashib ketadilar. Huquq doirasidan erkinlikka kelsak, Kantning tanqid qilishi erkinligini birinchi o’ringa qo’yadi. Davlatning fuqarosi hukumdorning ruxsati bilan o’z fikrini ochiq-oydin izhor etilishi lozim. Bunda hukumdor o’zining qanday hatti-harakati jamiyatga nisbatan adolatsiz bo’layotganidan xabardor bo’lib turadi. Huquq masalasiga kelganda, Kant uning uch kategoriyasini farqlaydi: tabiiy, ijobiy va adolatli huquq. Feodal tartibsizliklarga qarshi Kant hamma uchun umummajburiy bo’lgan qonunlarni ko’ndalang qo’yadi. Uch mulkchilikdan, taraflarning teng xususiy, huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan tartibni yoqlaydi. Ommaviy huquqning markaziy instituti davlatda konstitutsiyani qabul qilishda xalqning ishtiroki hisoblanadi. Bu o’z mazmuniga ko’ra xalq suverenitetini rivojlanib boruvchi demokratik g’oyalari sanaladi. Har bir individ o’z xatti-harakatlarini faqat o’zi belgilaydi. Xalqning oliy qadriyati davlat fuqarolarining erkinligi, tengligi va mustaqilligi deb biladi. Kant xalq suvereniteti tamoyilini targ’ib qilish bilan birga, uni keng talqin qilinishiga qarshi chiqadi. Uning isboti tariqasida fuqarolarni aktiv hamda passiv (saylov huquqidan mahrum bo’lganlar) kabi turlarga ajratadi. Passiv fuqarolar- faqat yashash uchun qayg’urishlari, ya’ni boshqalarning topshiriqlarini bajaruvchilari hisoblangan jamiyatning quyi qatlamidir. Kantning takidlashicha, har qanday davlat uch hokimiyatdan tashkil topadi. Bular: qonun chiqaruvchi (xalqning irodasiga tegishli), ijro etuvchi (qonun chiqaruvchi oliy hokimiyatga va qonun hukumdorga bo’ysinuvchi), sud(ijro etuvchi hokimiyat tomonidan tayinlanadigan) hokimiyat. Bu hokimiyatlarning subardinatsiyasi va o’zaro kelishuv natijasida despotizmdan qutilish hamda davlatning inqilobiga erishish mumkin. Davlatning boshqaruv shakli nuqtai nazaridan: avtokratiya(absolyutizm), aristokratiya va demokratiya. Kantning fikricha, xalq ustidan hukumronlik qilishning uslubi va metodlari davlat boshqaruvi muammosining markazida turadi. Shu nuqtai nazardan boshqaruv shaklining Respublika va despotik shaklini ko’rsatadi. Respublika shaklida qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyatdan ajratilgan bo’ladi, dispotik shaklida esa, aksincha, qo’shilgan bo’ladi. Kant eng maqbul davlat sifatida konstitutsiyaviy monarxiyani ko’rsatadi. Georg Vilgelm Fridrix Gegel falsafiy va siyosiy qarashlar tarixida salmoqli hissa qo’shgan buyuk mutafakkirdir. Gegelning ijodiy faoliyati davomida davlat va huquq haqidagi muammolar markaziy o’rinda turgan. Uning bu sohalardagi qarashlari, ilgari surgan nazariyalari “Germaniya konstitutsiyasi”, “Tabiiy huquqni tadqiq etishning ilmiy usullari, amaliy falsafada uning o’rni va pozitiv huquq haqidagi fanga munosabati”, “Tarix falsafasi” kitobida bayon etilgan bo’lib, bu kitoblarda o’z aksini topgan. Gegelning huquqiy falsafasiga ko’ra, “huquq” tushunchasi quyidagi asosiy ma’nolarni anglatadi: 1) Erkinlik sifatidagi huquq (“huquq g’oyasi”) 2) Erkinlikning bir shakli va muayyan darajada sifatidagi huquq(“maxsus huquq”) 3) Qonun sifatidagi huquq (“maxsus huquq”) Gegel ta’limotiga ko’ra, huquq rivojlanish bosqichi uch asosda tashkil topadi: -mavhum huquq; -odob; -axloq; uni keng talqin qilinishiga qarshi chiqadi. Uning isboti tariqasida fuqarolarni aktiv hamda passiv (saylov huquqidan mahrum bo’lganlar) kabi turlarga ajratadi. Passiv fuqarolar- faqat yashash uchun qayg’urishlari, ya’ni boshqalarning topshiriqlarini bajaruvchilari hisoblangan jamiyatning quyi qatlamidir. Kantning takidlashicha, har qanday davlat uch hokimiyatdan tashkil topadi. Bular: qonun chiqaruvchi (xalqning irodasiga tegishli), ijro etuvchi (qonun chiqaruvchi oliy hokimiyatga va qonun hukumdorga bo’ysinuvchi), sud(ijro etuvchi hokimiyat tomonidan tayinlanadigan) hokimiyat. Bu hokimiyatlarning subardinatsiyasi va o’zaro kelishuv natijasida despotizmdan qutilish hamda davlatning inqilobiga erishish mumkin. Davlatning boshqaruv shakli nuqtai nazaridan: avtokratiya(absolyutizm), aristokratiya va demokratiya. Kantning fikricha, xalq ustidan hukumronlik qilishning uslubi va metodlari davlat boshqaruvi muammosining markazida turadi. Shu nuqtai nazardan boshqaruv shaklining Respublika va despotik shaklini ko’rsatadi. Respublika shaklida qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyatdan ajratilgan bo’ladi, dispotik shaklida esa, aksincha, qo’shilgan bo’ladi. Kant eng maqbul davlat sifatida konstitutsiyaviy monarxiyani ko’rsatadi. Georg Vilgelm Fridrix Gegel falsafiy va siyosiy qarashlar tarixida salmoqli hissa qo’shgan buyuk mutafakkirdir. Gegelning ijodiy faoliyati davomida davlat va huquq haqidagi muammolar markaziy o’rinda turgan. Uning bu sohalardagi qarashlari, ilgari surgan nazariyalari “Germaniya konstitutsiyasi”, “Tabiiy huquqni tadqiq etishning ilmiy usullari, amaliy falsafada uning o’rni va pozitiv huquq haqidagi fanga munosabati”, “Tarix falsafasi” kitobida bayon etilgan bo’lib, bu kitoblarda o’z aksini topgan. Gegelning huquqiy falsafasiga ko’ra, “huquq” tushunchasi quyidagi asosiy ma’nolarni anglatadi: 1) Erkinlik sifatidagi huquq (“huquq g’oyasi”) 2) Erkinlikning bir shakli va muayyan darajada sifatidagi huquq(“maxsus huquq”) 3) Qonun sifatidagi huquq (“maxsus huquq”) Gegel ta’limotiga ko’ra, huquq rivojlanish bosqichi uch asosda tashkil topadi: -mavhum huquq; -odob; -axloq; -mavhum huquq haqidagi ta’limot o’z ichiga mulkchilik va shartnoma muammolarini oladi; -odob haqidagi ta’limot qasd va ayb, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va vijdon muammolarini o’rganadi. Gegel fuqarolik jamiyati hamda siyoisy davlat haqidagi farqni ko’rsatib o’tadi. Fuqarolik jamiyati hamda siyosiy davlat haqidagi farqni ko’rsatib o’tadi. Fuqarolik bosqichida haqiqiy erkinlikka hali erishilmagan bo’ladi. Fuqarolik jamiyati tuzilmasida uch qatlam mavjud: 1. Subardinatsiya (er egalari-dvoryanlar va dehqonlar); 2. Ishlab chiqarish qatlami (fabrikada ishlovchi, sotuvchilar, hunarmandlar); 3. Umumiy qatlam (mansabdor shaxs). Fuqarolik jamiyati talqin qilishda Gegel qonun odil, sudlov, politsiya faoliyati haqidagi muammolarga to’xtaladi. Bu institutlar umumiy manfaatlarga xizmat qilish bilan birgalikda davlatning kuch qudratini ham tashkil etadi. U siyosiy davlat boshqaruvini tanqid ostiga olib davlatning (politsiyaning) shaxsiy ishlariga aralishishning chegarasi bo’lishi kerakligini aytadi. Gegel fuqarolik jamiyati masalasi haqida to’xtalib o’tar ekan, avvalo uning vujudga kelishiga sabab, xususiy mulkchilik hukmronligi natijasida insonlarning tengligini ta’minlash maqsadida paydo bo’lgan, deb e’tirof etadi. Uning fikriga qaraganda davlat ong, erkinlik, huquq kabi g’oyalarni ilgari suruvchi tushuncha hisoblanadi. “Davlat bu xudoning erdagi amridir” va u ongga xizmat qiladi, deydi u. Garchi Gegel reaktsion mohiyatga ega bo’lgan davlatlar mavjudligini tan olsada (bunda u davlatlarning ichki va tashqi siyosatini, xalqqa nisbatan bo’lgan munosabatlarini e’tiborga oladi) bunday davlatlarni huquq falsafasining doirasiga kiritmaydi. Gegel ongga asoslangan haqiqiy davlatni tan oladi. Gegel ham huquqiy davlat tarafdoridir. Erkinlik esa huquqiy davlatga erishish demakdir. Gegelning ongli davlatida individlarning huquq va erkinliklari monarxiyasi, ularning jamoasi, jamiyat, davlat va ularning organlari xuddi organik jarayon sifatida harakat qiladi. Gegelning fikricha davlat g’oyasi uch ma’noni bildiradi: -mustaqil davlat ko’rinishidagi tushuncha (bu o’rinda davlat tizimi, davlatning ichki huquqi nazarda tutiladi); -davlatlar o’rtasidagi munosabatlarda tashqi davlat g’oyasi; -mavhum huquq haqidagi ta’limot o’z ichiga mulkchilik va shartnoma muammolarini oladi; -odob haqidagi ta’limot qasd va ayb, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va vijdon muammolarini o’rganadi. Gegel fuqarolik jamiyati hamda siyoisy davlat haqidagi farqni ko’rsatib o’tadi. Fuqarolik jamiyati hamda siyosiy davlat haqidagi farqni ko’rsatib o’tadi. Fuqarolik bosqichida haqiqiy erkinlikka hali erishilmagan bo’ladi. Fuqarolik jamiyati tuzilmasida uch qatlam mavjud: 1. Subardinatsiya (er egalari-dvoryanlar va dehqonlar); 2. Ishlab chiqarish qatlami (fabrikada ishlovchi, sotuvchilar, hunarmandlar); 3. Umumiy qatlam (mansabdor shaxs). Fuqarolik jamiyati talqin qilishda Gegel qonun odil, sudlov, politsiya faoliyati haqidagi muammolarga to’xtaladi. Bu institutlar umumiy manfaatlarga xizmat qilish bilan birgalikda davlatning kuch qudratini ham tashkil etadi. U siyosiy davlat boshqaruvini tanqid ostiga olib davlatning (politsiyaning) shaxsiy ishlariga aralishishning chegarasi bo’lishi kerakligini aytadi. Gegel fuqarolik jamiyati masalasi haqida to’xtalib o’tar ekan, avvalo uning vujudga kelishiga sabab, xususiy mulkchilik hukmronligi natijasida insonlarning tengligini ta’minlash maqsadida paydo bo’lgan, deb e’tirof etadi. Uning fikriga qaraganda davlat ong, erkinlik, huquq kabi g’oyalarni ilgari suruvchi tushuncha hisoblanadi. “Davlat bu xudoning erdagi amridir” va u ongga xizmat qiladi, deydi u. Garchi Gegel reaktsion mohiyatga ega bo’lgan davlatlar mavjudligini tan olsada (bunda u davlatlarning ichki va tashqi siyosatini, xalqqa nisbatan bo’lgan munosabatlarini e’tiborga oladi) bunday davlatlarni huquq falsafasining doirasiga kiritmaydi. Gegel ongga asoslangan haqiqiy davlatni tan oladi. Gegel ham huquqiy davlat tarafdoridir. Erkinlik esa huquqiy davlatga erishish demakdir. Gegelning ongli davlatida individlarning huquq va erkinliklari monarxiyasi, ularning jamoasi, jamiyat, davlat va ularning organlari xuddi organik jarayon sifatida harakat qiladi. Gegelning fikricha davlat g’oyasi uch ma’noni bildiradi: -mustaqil davlat ko’rinishidagi tushuncha (bu o’rinda davlat tizimi, davlatning ichki huquqi nazarda tutiladi); -davlatlar o’rtasidagi munosabatlarda tashqi davlat g’oyasi; - umumjahon tarixi g’oyasi. Gegel nazariyasi bo’yicha muayyan bir erkinlikni ifodalovchi davlat bu individual davlatdir. Bunday davlat hokimiyatning bo’linish tamoyiliga asoslangan holda ish olib boradi. Biroq, bu davlat konstitutsion monarxiya shaklida bo’lishi lozim. Uning fikricha siyosiy davlat quyidagi uch hokimiyatga bo’linadi: - qonun chiqaruvchi; - vakillik hokimiyati; - hukmdor hokimiyat; Gegel xalq suverenitetining demokratik g’oyasini tanqid qiladi. U vorislik konstitutsiyaviy monarxiya suverenitetini yoqlaydi. Yaxshi tashkil etilgan konstitutsiyaviy monarxiyada monarx o’z vakolatini belgilar ekan davlat ishlarini hal qilishda qabul qilingan qonunlarga qo’shimcha ravishda monarx “Men xohlayman” iborasini kiritishning o’zi kifoya. Vakillik hokimiyati tarkibiga Gegel sud hokimiyatining vazifasi monarx qarorlarini ijro etish, mavjud qonunlar va tashkilotlarni qo’llab-quvvatlashdan iborat. Hukumat a’zolari hamda davlat mansabdor shaxslari xalqning o’rta qatlamidan, ya’ni ziyoliylardan iborat bo’lishi kerak deydi, u. Uning tavsiflashicha qonun chiqaruvchi hokimiyat bu umumiy belgilovchi va o’rnatuvchi hokimiyatdir. Qonun chiqaruvchi kengash ikki palatadan iborat bo’ladi. Yuqori palata vorislik tamoyiliga asosan er-mulk egalaridan tashkil topadi, deputatlar palatasi esa fuqarolik jamiyatining qolgan qatlamlaridan tashkil topib, ovoz berish yo’li bilan emas, balki jamoat korporatsiya tashkilotlari tomonidan nomzodlikka taqdim etiladi. Gegel palatalarda ommaviy muzokaralar o’tkazish, erkin fikr bildirish, so’z erkinligi bo’lishligi tamoyilini yoqlab chiqdi. Davlat g’oyasining yuqori nuqtasi bu uning suverenitetidir. Davlatlar bir- birlariga nisbatan mustaqil, erkin va daxlsiz bo’lmog’i lozim. Bu bilan u davlatlar o’rtasidagi munosabatlarda tenglik g’oyasini ilgari surdi. Shu bilan birga Gegel suverenitet deganda, davlatning barcha axloqiy masalalarda ham erkinligi tushuniladi. - umumjahon tarixi g’oyasi. Gegel nazariyasi bo’yicha muayyan bir erkinlikni ifodalovchi davlat bu individual davlatdir. Bunday davlat hokimiyatning bo’linish tamoyiliga asoslangan holda ish olib boradi. Biroq, bu davlat konstitutsion monarxiya shaklida bo’lishi lozim. Uning fikricha siyosiy davlat quyidagi uch hokimiyatga bo’linadi: - qonun chiqaruvchi; - vakillik hokimiyati; - hukmdor hokimiyat; Gegel xalq suverenitetining demokratik g’oyasini tanqid qiladi. U vorislik konstitutsiyaviy monarxiya suverenitetini yoqlaydi. Yaxshi tashkil etilgan konstitutsiyaviy monarxiyada monarx o’z vakolatini belgilar ekan davlat ishlarini hal qilishda qabul qilingan qonunlarga qo’shimcha ravishda monarx “Men xohlayman” iborasini kiritishning o’zi kifoya. Vakillik hokimiyati tarkibiga Gegel sud hokimiyatining vazifasi monarx qarorlarini ijro etish, mavjud qonunlar va tashkilotlarni qo’llab-quvvatlashdan iborat. Hukumat a’zolari hamda davlat mansabdor shaxslari xalqning o’rta qatlamidan, ya’ni ziyoliylardan iborat bo’lishi kerak deydi, u. Uning tavsiflashicha qonun chiqaruvchi hokimiyat bu umumiy belgilovchi va o’rnatuvchi hokimiyatdir. Qonun chiqaruvchi kengash ikki palatadan iborat bo’ladi. Yuqori palata vorislik tamoyiliga asosan er-mulk egalaridan tashkil topadi, deputatlar palatasi esa fuqarolik jamiyatining qolgan qatlamlaridan tashkil topib, ovoz berish yo’li bilan emas, balki jamoat korporatsiya tashkilotlari tomonidan nomzodlikka taqdim etiladi. Gegel palatalarda ommaviy muzokaralar o’tkazish, erkin fikr bildirish, so’z erkinligi bo’lishligi tamoyilini yoqlab chiqdi. Davlat g’oyasining yuqori nuqtasi bu uning suverenitetidir. Davlatlar bir- birlariga nisbatan mustaqil, erkin va daxlsiz bo’lmog’i lozim. Bu bilan u davlatlar o’rtasidagi munosabatlarda tenglik g’oyasini ilgari surdi. Shu bilan birga Gegel suverenitet deganda, davlatning barcha axloqiy masalalarda ham erkinligi tushuniladi.