XVIII-XIX asrlarda Rosiyadagi mafkuraviy yo’nalishlar va oqimlar

Yuklangan vaqt

2025-01-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

32,7 KB


XVIII-XIX asrlarda Rosiyadagi mafkuraviy yo’nalishlar va oqimlar. Reja: 1. Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari 2. Slavyanofillar va g’arbchilar yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkurviy qarashlari 3. Liberal yo’nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari XVIII-XIX asrlarda Rosiyadagi mafkuraviy yo’nalishlar va oqimlar. Reja: 1. Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari 2. Slavyanofillar va g’arbchilar yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkurviy qarashlari 3. Liberal yo’nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari Rossiya siyosiy–huquqiy va mafkuraviy ta’limoti tarixi va madaniyati o’zining xususiyati va an’analariga egadir. Ular bir qancha omillar tasirida shakllandi. Bu omillar orasida Rossiyaning jug’rofiy-siyosiy holati, uning Sharq bilan Farb o’rtasida joylashganligi, katta xududiy makonga egaligi va iqlimiy sharoitlari, aholi tarkibining xilma-xilligi, xo’jalik faoliyati, ijtimoiy-madaniy turmushi, an’analari va e’tiqodlarini eslatib o’tish kifoyadir. 1. Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillari S.E.Desnitskiy Ya.P.Kozilskiy, N.I.Novikov, A.Ya.Polenov va boshqalar krepostnoy huquq tuzumini tanqid ostiga oldilar. Ularning ayrimlari "Ma’rifatli hukmdor" g’oyasini ham shubha ostiga oldilar. XVIII asr ikkinchi yarmida ma’rifatparvarlik yo’nalishining siyosiy va huquqiy qarashlari o’z ifodasini birinchi rus huquqshunos-professori S.Ch.Desnitskiy (1740-1789) asarlarida topdi: S.Ch.Desnitskiy G.Grotsiyning tabiiy huquq haqidagi qarashlariga xayrixoxlik bildiradi. Ma’rifatparvarlik radikal yo’nalishining namoyondasi A.N.Radihevdir (1749- 1789). U krepostnoy huquqni, mustabid monarxiya davlatini keskin tanqid ostiga oldi. Mustabid monarx hokimiyati mamlakatning taraqqiy etishiga g’ovdir, o’zboshimchalik makonidur, deb baholadi. Radishchev ma’rifatli xukumdor nazariyasini ham rad qildi. A.N.Radishchev "ijtimoiy shartnoma" nazariyasiga asoslanib, xalq shartnomaga amal qilmagan davlatdan voz kechish huquqiga egadir, degan xulosaga keldi. Pyotr I islohotlaridan boshlangan Rossiyaning evropalashtirish harakati jamiyat konservativ kuchlarning qattiq qarshiligiga uchradi. Ular mamlakatni evropalashtirishga mutlaqo qarshi edilar. XIX asrning 30-40 yillarida Rossiya ijtimoiy-siyosiy fikrida slavyanofillar va g’arbchilar nomini olgan oqimlar vujudga keldi. Bu oqimlar Rossyaning tarixiy taqdiri masalalarini muhokama qildilar va o’zaro bahslashdilar. Mamlakatni Rossiya siyosiy–huquqiy va mafkuraviy ta’limoti tarixi va madaniyati o’zining xususiyati va an’analariga egadir. Ular bir qancha omillar tasirida shakllandi. Bu omillar orasida Rossiyaning jug’rofiy-siyosiy holati, uning Sharq bilan Farb o’rtasida joylashganligi, katta xududiy makonga egaligi va iqlimiy sharoitlari, aholi tarkibining xilma-xilligi, xo’jalik faoliyati, ijtimoiy-madaniy turmushi, an’analari va e’tiqodlarini eslatib o’tish kifoyadir. 1. Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari Ma’rifatparvarlik yo’nalishi vakillari S.E.Desnitskiy Ya.P.Kozilskiy, N.I.Novikov, A.Ya.Polenov va boshqalar krepostnoy huquq tuzumini tanqid ostiga oldilar. Ularning ayrimlari "Ma’rifatli hukmdor" g’oyasini ham shubha ostiga oldilar. XVIII asr ikkinchi yarmida ma’rifatparvarlik yo’nalishining siyosiy va huquqiy qarashlari o’z ifodasini birinchi rus huquqshunos-professori S.Ch.Desnitskiy (1740-1789) asarlarida topdi: S.Ch.Desnitskiy G.Grotsiyning tabiiy huquq haqidagi qarashlariga xayrixoxlik bildiradi. Ma’rifatparvarlik radikal yo’nalishining namoyondasi A.N.Radihevdir (1749- 1789). U krepostnoy huquqni, mustabid monarxiya davlatini keskin tanqid ostiga oldi. Mustabid monarx hokimiyati mamlakatning taraqqiy etishiga g’ovdir, o’zboshimchalik makonidur, deb baholadi. Radishchev ma’rifatli xukumdor nazariyasini ham rad qildi. A.N.Radishchev "ijtimoiy shartnoma" nazariyasiga asoslanib, xalq shartnomaga amal qilmagan davlatdan voz kechish huquqiga egadir, degan xulosaga keldi. Pyotr I islohotlaridan boshlangan Rossiyaning evropalashtirish harakati jamiyat konservativ kuchlarning qattiq qarshiligiga uchradi. Ular mamlakatni evropalashtirishga mutlaqo qarshi edilar. XIX asrning 30-40 yillarida Rossiya ijtimoiy-siyosiy fikrida slavyanofillar va g’arbchilar nomini olgan oqimlar vujudga keldi. Bu oqimlar Rossyaning tarixiy taqdiri masalalarini muhokama qildilar va o’zaro bahslashdilar. Mamlakatni qoloqlikdan chiqarish zarurligini anglash Petr I davridan boshlab rus davlatchiligining eng muhim strategik vazifalaridan biri bo’lib qoldi. Keyingi davrlarda ham Rossiyaning Farbiy Evropa ilg’or mamlakatlariga nisbatan orqada qolganligi, iqtisodiy va madaniy, siyosiy va huquqiy ahvolining Evropaga taqqoslab baholash va zarur bo’lgan islohotlarni amalga oshirish muammolari siyosiy fikr diqqat markazida bo’ladi. Rus davlati o’zining hududiy va etnik tarkibi jihatidan Evropa kontinentiga mansub davlat sifatida shakllandi. Bunga xristianlikning ta’siri katta bo’ldi. Xristianlik 988 yil Kiev Rusi knyazi Vladimir davrida qabul qilindi va davlat dini sifatida Rossiya ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o’ynadi. Rus davlati taraqqiyotining hamma bosqichlarida rus davlatchiligining boshlanishi va ildizi Kiev Rusi ekanligi haqidagi g’oya o’qtirilib kelindi. Rossiyaning mo’g’ullar zulmidan ozod qilinishi, Moskva knyazligi zaminida markazlashgan rus davlatining shakllanishi va mustaxkamlanishi davriga kelib Kiev Rusi va Moskva davlati tarixining ildizi bir ekanligi haqidagi g’oya xukumron davlat mafkurasi darajasiga ko’tarildi. Bu g’oya Moskva hukumdorlarining Kiev buyuk knyazlari orqali dunyopodshohi hisoblangan Rim imperatori Avgust bilan vorislik aloqasi borligini va provaslav xristianligining yagona homiysi Moskva hukumdorlaridir, degan fikrni asoslashga xizmat qilishi kerak edi. Moskva qadimiy Rim va Konstantinopoldan keyingi "uchinchi Rim", deb e’lon qilinishi shu bilan izohlanadi. Bu ta’limotni Pskov monastirining monarxi Filofey batafsil ishlab chiqdi. Uning ta’limoti rus davlatining Rim va Vizantiyadan keyingi eng buyuk davlatdir, Moskva hukumdorlari esa xudo tanlagan buyuk hukumdorlar hokimiyatining qonuniy vorislaridir, degan fikrni asoslashga qaratilgan edi. Filofey davlatga hukumdorning mulki sifatida qaraydi. Rossiya davlatchiligi tarixiga xos hususiyatlaridan biri shundaki, bu erda mo’g’ullar zulmidan keyin Moskva podsholigi vujudga kelishi davridan boshlab, siyosiy diqqat hududni kengaytirish va markaziy hokimiyatni mustaxkamlashga qaratilgan. Aholining manfaatlari o’z ahamiyatini yo’qotib bordi. Vaqt o’tishi bilan bu jarayon kuchayib bordi va Rossiyani bu sohada Farbiy Evropadan farqlanishini yaqqol qo’rsata boshladi. Farbiy Evropada feodal munosabatlaridan Yangi davr jamiyati va davlati tomon o’tish jarayoni tezlashdi, inson huquqi va erkinliklari qoloqlikdan chiqarish zarurligini anglash Petr I davridan boshlab rus davlatchiligining eng muhim strategik vazifalaridan biri bo’lib qoldi. Keyingi davrlarda ham Rossiyaning Farbiy Evropa ilg’or mamlakatlariga nisbatan orqada qolganligi, iqtisodiy va madaniy, siyosiy va huquqiy ahvolining Evropaga taqqoslab baholash va zarur bo’lgan islohotlarni amalga oshirish muammolari siyosiy fikr diqqat markazida bo’ladi. Rus davlati o’zining hududiy va etnik tarkibi jihatidan Evropa kontinentiga mansub davlat sifatida shakllandi. Bunga xristianlikning ta’siri katta bo’ldi. Xristianlik 988 yil Kiev Rusi knyazi Vladimir davrida qabul qilindi va davlat dini sifatida Rossiya ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o’ynadi. Rus davlati taraqqiyotining hamma bosqichlarida rus davlatchiligining boshlanishi va ildizi Kiev Rusi ekanligi haqidagi g’oya o’qtirilib kelindi. Rossiyaning mo’g’ullar zulmidan ozod qilinishi, Moskva knyazligi zaminida markazlashgan rus davlatining shakllanishi va mustaxkamlanishi davriga kelib Kiev Rusi va Moskva davlati tarixining ildizi bir ekanligi haqidagi g’oya xukumron davlat mafkurasi darajasiga ko’tarildi. Bu g’oya Moskva hukumdorlarining Kiev buyuk knyazlari orqali dunyopodshohi hisoblangan Rim imperatori Avgust bilan vorislik aloqasi borligini va provaslav xristianligining yagona homiysi Moskva hukumdorlaridir, degan fikrni asoslashga xizmat qilishi kerak edi. Moskva qadimiy Rim va Konstantinopoldan keyingi "uchinchi Rim", deb e’lon qilinishi shu bilan izohlanadi. Bu ta’limotni Pskov monastirining monarxi Filofey batafsil ishlab chiqdi. Uning ta’limoti rus davlatining Rim va Vizantiyadan keyingi eng buyuk davlatdir, Moskva hukumdorlari esa xudo tanlagan buyuk hukumdorlar hokimiyatining qonuniy vorislaridir, degan fikrni asoslashga qaratilgan edi. Filofey davlatga hukumdorning mulki sifatida qaraydi. Rossiya davlatchiligi tarixiga xos hususiyatlaridan biri shundaki, bu erda mo’g’ullar zulmidan keyin Moskva podsholigi vujudga kelishi davridan boshlab, siyosiy diqqat hududni kengaytirish va markaziy hokimiyatni mustaxkamlashga qaratilgan. Aholining manfaatlari o’z ahamiyatini yo’qotib bordi. Vaqt o’tishi bilan bu jarayon kuchayib bordi va Rossiyani bu sohada Farbiy Evropadan farqlanishini yaqqol qo’rsata boshladi. Farbiy Evropada feodal munosabatlaridan Yangi davr jamiyati va davlati tomon o’tish jarayoni tezlashdi, inson huquqi va erkinliklari borgan sari kengroq tan olina boshlandi va natijasida oliy hukumdor hokimiyati cheklanib bordi. Rossiyada esa aholining barcha qatlamlarining huquqsizligi XVIII asrning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Rossiyaning siyosiy va huquqiy tarixida birinchi bo’lib imperator Petr III farmoni bilan dvoryanlar majburiy davlat xizmatidan ozod qilindi. Bundan keyin Ekaterina II-XVIII asrning 70-80 yillarida dvoryanlarga ayrim boshqa grajdanlik huquq va erkinliklarni shu jumladan xususiy mulkka egalik qilish huquqini berdi. Rossiya aholisining asosiy qismini tashkil qilgan dehqonlarning krepostnoy qaramlikdan ozod qilish uchun yana 100 yil kerak bo’ldi. Bu Aleksandr II tomonidan 1861 yilda amalga oshirildi. Inson huquqi va erkinliklari, huquqiy qadriyatlar va umuman huquq masalalariga salbiy munosabat aholining huquqsizligini yanada mushkullashtirardi. Shuni ham alohida ta’kidlash zarurki, Rossiya davlati yirik evroaziya mamlakati sifatida rivojlanishida Evropaga tahlid qilish yo’lidan bordi. Petr I islohotlaridan boshlab Rossiyaning asosiy islohotlari mana shu fundamental vazifalarni echishga qaratildi. XVII-XVIII asrlarda Rossiya siyosiy fikri yangi davr Farbiy Evropa g’oyalari tasiri ostida rivojlandi. Siyosiy ta’limotlar asta-sekin dindan ajralib bordi, dunyoviy tus ola boshladi. Bu jarayonning tezlashishga Petr I ning islohotlari katta turtki berdi. Biroq, Evropa ma’rifatparvarligining "ijtimoiy shartnoma:", "tabiiy huquq", "hokimiyatlar bo’linishi" kabi tushunchalari Rossiyada o’ziga xos yo’lda talqin qilindi, yoki umuman tatbiq qilinmadi. Ma’rifatparvar absolyutizm g’oyasining tarafdorlari: F.Prokopovich. V.N.Tatihev, I.T. Pososhkov va boshqalar davlat bu "umumiy ma’faat", "umumxalq foydasi" uchun xizmat qiluvchi, o’z fuqarolarining orzu istaklariga quloq soluvchi kuchdir, degan g’oyani asoslashga harakat qildilar. Shu bilan bir vaqtda rus tarixiy jarayonining o’ziga xos xususiyatlari va demokratik institutlarning yo’qligi ijtimoiy o’zgarishlar faqat yuqoridan, davlatning in’omi sifatida amalga oshiriladi, bunday davlatning eng qulay shakli absolyut monarxiyadir, degan xulosa chiqarishni taqozo qilar edi. XVIII-asrning ikkinchi yarmida Rossiya siyosiy fikri yangi bosqichga ko’tarildi. Unda frantsuz ma’rifatparvarligi ta’siri ostida davlatning idora qiluvchi borgan sari kengroq tan olina boshlandi va natijasida oliy hukumdor hokimiyati cheklanib bordi. Rossiyada esa aholining barcha qatlamlarining huquqsizligi XVIII asrning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Rossiyaning siyosiy va huquqiy tarixida birinchi bo’lib imperator Petr III farmoni bilan dvoryanlar majburiy davlat xizmatidan ozod qilindi. Bundan keyin Ekaterina II-XVIII asrning 70-80 yillarida dvoryanlarga ayrim boshqa grajdanlik huquq va erkinliklarni shu jumladan xususiy mulkka egalik qilish huquqini berdi. Rossiya aholisining asosiy qismini tashkil qilgan dehqonlarning krepostnoy qaramlikdan ozod qilish uchun yana 100 yil kerak bo’ldi. Bu Aleksandr II tomonidan 1861 yilda amalga oshirildi. Inson huquqi va erkinliklari, huquqiy qadriyatlar va umuman huquq masalalariga salbiy munosabat aholining huquqsizligini yanada mushkullashtirardi. Shuni ham alohida ta’kidlash zarurki, Rossiya davlati yirik evroaziya mamlakati sifatida rivojlanishida Evropaga tahlid qilish yo’lidan bordi. Petr I islohotlaridan boshlab Rossiyaning asosiy islohotlari mana shu fundamental vazifalarni echishga qaratildi. XVII-XVIII asrlarda Rossiya siyosiy fikri yangi davr Farbiy Evropa g’oyalari tasiri ostida rivojlandi. Siyosiy ta’limotlar asta-sekin dindan ajralib bordi, dunyoviy tus ola boshladi. Bu jarayonning tezlashishga Petr I ning islohotlari katta turtki berdi. Biroq, Evropa ma’rifatparvarligining "ijtimoiy shartnoma:", "tabiiy huquq", "hokimiyatlar bo’linishi" kabi tushunchalari Rossiyada o’ziga xos yo’lda talqin qilindi, yoki umuman tatbiq qilinmadi. Ma’rifatparvar absolyutizm g’oyasining tarafdorlari: F.Prokopovich. V.N.Tatihev, I.T. Pososhkov va boshqalar davlat bu "umumiy ma’faat", "umumxalq foydasi" uchun xizmat qiluvchi, o’z fuqarolarining orzu istaklariga quloq soluvchi kuchdir, degan g’oyani asoslashga harakat qildilar. Shu bilan bir vaqtda rus tarixiy jarayonining o’ziga xos xususiyatlari va demokratik institutlarning yo’qligi ijtimoiy o’zgarishlar faqat yuqoridan, davlatning in’omi sifatida amalga oshiriladi, bunday davlatning eng qulay shakli absolyut monarxiyadir, degan xulosa chiqarishni taqozo qilar edi. XVIII-asrning ikkinchi yarmida Rossiya siyosiy fikri yangi bosqichga ko’tarildi. Unda frantsuz ma’rifatparvarligi ta’siri ostida davlatning idora qiluvchi hukmdor hokimiyati bilan shaxs va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabati, shaxs qadr-qimmati, uning tabiiy huquqlari kabi muammolar taxlil qilina boshlandi. Siyosiy fikrda konservativ, ma’rifatparvarlik va uning radikal yo’nalishlarini ko’ramiz. Konservativ yo’nalishning ko’zga ko’ringan nomoyondasi M.M.Herbatov (1733-1790) cheklanmagan monarxiya davlat shaklini, krepostnoy tuzumni saqlab qolish g’oyasini himoya qilib chiqdi. 2. Slavyanofillar va g’arbchilar yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkurviy qarashlari Slovyanofillar Rossiya o’ziga xos rivojlanish yo’liga egadir va shu yo’ldan borishi zarur, deb chiqdilar. Bularning yirik namoyondalari A.S.Xomyakov, I.V. Krievskiy, Yu.F.Samarin, I.S.Aksakov va boshqalar. Rossiya o’zining patrialxal dehqon obhinasi, ijtimoiy va ma’naviy psixologik an’analari bilan Evropadan ajralib turadi, bu milliy xususiyatni saqlash va rivojlantirish zarur deb biladilar. Slavyanofillar Farbning iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tajribasini o’rganish va joriy qilish ijtimoiy va davlat tizimida ijobat islohatlar o’tkazishga mutlaqo qarshi chiqdilar. Ular mustabid monarx hokimiyati tarafdori edilar. Farbchilar oqimining namoyondalari A.I.Gertsen, T.N.Granovskiy, Yu.P Ogarev, V.P.Botkin va boshqalar Rossiyada ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar o’tkazish zarurligini, Farbiy Evropa mamlkatlari erishgan yutuqlarning o’zlashtirish va ularga amal qilish g’oyalarini targ’ib qildilar. 3. Liberal yo’nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus siyosiy va huquqiy fikrida liberalizm g’oyalari rivoj topa boshladi. Liberal yo’nalish vakillari Rossiya va Farbiy Evropa davlatlarining rivojlanish yo’llari birdir, degan g’oyani asosladilar. Ular mustabid monarxiyani konstitutsion monarxiya bilan almashtirishga qaratilgan islohatlarni amalga oshirishni talab qilib chidilar. Bu talablarning asoslashda ular tabiiy huquq nazariyasiga, Kant va Gegelning huquq falsafasiga murojat qildilar. Bu yo’nalish namoyondalari B.N.Chicherin, P.I.Novgorodtsev, I.A.Il’in, K.D.Kavelin, S.A.Muromtsev, M.M.Kovalevskiy va boshqalar. hukmdor hokimiyati bilan shaxs va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabati, shaxs qadr-qimmati, uning tabiiy huquqlari kabi muammolar taxlil qilina boshlandi. Siyosiy fikrda konservativ, ma’rifatparvarlik va uning radikal yo’nalishlarini ko’ramiz. Konservativ yo’nalishning ko’zga ko’ringan nomoyondasi M.M.Herbatov (1733-1790) cheklanmagan monarxiya davlat shaklini, krepostnoy tuzumni saqlab qolish g’oyasini himoya qilib chiqdi. 2. Slavyanofillar va g’arbchilar yo’nalishi vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkurviy qarashlari Slovyanofillar Rossiya o’ziga xos rivojlanish yo’liga egadir va shu yo’ldan borishi zarur, deb chiqdilar. Bularning yirik namoyondalari A.S.Xomyakov, I.V. Krievskiy, Yu.F.Samarin, I.S.Aksakov va boshqalar. Rossiya o’zining patrialxal dehqon obhinasi, ijtimoiy va ma’naviy psixologik an’analari bilan Evropadan ajralib turadi, bu milliy xususiyatni saqlash va rivojlantirish zarur deb biladilar. Slavyanofillar Farbning iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tajribasini o’rganish va joriy qilish ijtimoiy va davlat tizimida ijobat islohatlar o’tkazishga mutlaqo qarshi chiqdilar. Ular mustabid monarx hokimiyati tarafdori edilar. Farbchilar oqimining namoyondalari A.I.Gertsen, T.N.Granovskiy, Yu.P Ogarev, V.P.Botkin va boshqalar Rossiyada ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar o’tkazish zarurligini, Farbiy Evropa mamlkatlari erishgan yutuqlarning o’zlashtirish va ularga amal qilish g’oyalarini targ’ib qildilar. 3. Liberal yo’nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus siyosiy va huquqiy fikrida liberalizm g’oyalari rivoj topa boshladi. Liberal yo’nalish vakillari Rossiya va Farbiy Evropa davlatlarining rivojlanish yo’llari birdir, degan g’oyani asosladilar. Ular mustabid monarxiyani konstitutsion monarxiya bilan almashtirishga qaratilgan islohatlarni amalga oshirishni talab qilib chidilar. Bu talablarning asoslashda ular tabiiy huquq nazariyasiga, Kant va Gegelning huquq falsafasiga murojat qildilar. Bu yo’nalish namoyondalari B.N.Chicherin, P.I.Novgorodtsev, I.A.Il’in, K.D.Kavelin, S.A.Muromtsev, M.M.Kovalevskiy va boshqalar. B.N.Chicherin (1828-1904) qalamiga mansub asarlar orasida "Xuquq falsafasi" va 5 jildlik "Siyosiy ta’limotlar tarixi" alohida o’rin olgan. B.N.Chicherin ta’limotiga ko’ra, inson o’z tabiati bilan eng sezgir va o’z qadr- qimmatini onglashga qodir mavjudotdir. Uni oddiy qurolga aylantirish mumkin emas. Kishilik jamiyatlarining barchasini harakatlanuvchi kuchi mana shu ongdir. Huquq g’oyasi mana shu ongdan kelib chiqadi va borgan sari kengayib ongda hukumronlik qila boshlaydi. Biroq odam jamiyatda yashaydi va uzluksiz o’z erki doirasini kengaytirishga intiluvchi boshqa odamlar bilan to’qnashadi. "Shundan, deydi Chicherin, ularning har biriga nima tegishliligini aniqlash va o’zaro tortishuvlarni bartaraf qilish uchun muayyan qoidalar o’rnatish zarurati paydo bo’ladi. Huquq kishilik jamoasining ilk bosqichlarida mana shunday paydo bo’ladi va o’sish, murakkablashish natijasida eng yuqori bosqich tomon rivojlanadi. Huquq bu erkinlikni umumiy qonun ostida o’zaro cheklovchi, barcha kishilik jamiyatlarining ajralmas belgisidir". Shunday qilib Chicherin huquqning paydo bo’lishi va yashash sabalarini jamiyatda mavjud ikki qarama-qarshi elementdadir deb ko’rsatadi: Erkdan iborat shaxsning ruxiy tabiati va erkinlikni cheklovchi qonunda ifodasini topgan ijtimoiy omil. Bularning o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish asosiy masaladir. B.N.Chicherin huquq falsafasining ahamiyati va rolini ko’rsatishga urindi. Uning fikricha, huquqning falsafiy asoslari amaliyot uchun ko’rgazma vazifasini o’taydi, chunki "huquq sohasi ijobiy qonunchilik bilangina cheklanmaydi". Amaldagi qonunlar odamlar ehtiyoji va qarashlarining o’zgarishi bilan o’zgarib boradi va inson irodasi bilan yaratilganligi uchun yaxshi va yomon bo’lishi mumkin. Ularni odamlar baholaydilar. Qonun chiqaruvchining o’zi ham qonunlarga baho beradi. Qonun chiqaruvchi o’zining ko’rgazmalariga itoat qilishi shart bo’lgan odamlarning huquq va majburiyatlarini belgilashda nimaga asoslanishi kerak? U bunday ko’rgazmani amaldagi huquqning o’zidan ololmaydi, chunki uning o’zini baholash va o’zgartirish kerak. Buning uchun boshqa yuqori darajadagi tasavvur va tushunchalar kerak bo’ladi. Qonun chiqaruvchi hayotiy tajriba ko’rgazmalari bilan ham kifoyalana olmaydi, chunki ular bir-biriga qarama-qarshi tushunishni talab qiladigan har xil element, manfaat va talablardan iboratdir. Amaldagi qonunlarning B.N.Chicherin (1828-1904) qalamiga mansub asarlar orasida "Xuquq falsafasi" va 5 jildlik "Siyosiy ta’limotlar tarixi" alohida o’rin olgan. B.N.Chicherin ta’limotiga ko’ra, inson o’z tabiati bilan eng sezgir va o’z qadr- qimmatini onglashga qodir mavjudotdir. Uni oddiy qurolga aylantirish mumkin emas. Kishilik jamiyatlarining barchasini harakatlanuvchi kuchi mana shu ongdir. Huquq g’oyasi mana shu ongdan kelib chiqadi va borgan sari kengayib ongda hukumronlik qila boshlaydi. Biroq odam jamiyatda yashaydi va uzluksiz o’z erki doirasini kengaytirishga intiluvchi boshqa odamlar bilan to’qnashadi. "Shundan, deydi Chicherin, ularning har biriga nima tegishliligini aniqlash va o’zaro tortishuvlarni bartaraf qilish uchun muayyan qoidalar o’rnatish zarurati paydo bo’ladi. Huquq kishilik jamoasining ilk bosqichlarida mana shunday paydo bo’ladi va o’sish, murakkablashish natijasida eng yuqori bosqich tomon rivojlanadi. Huquq bu erkinlikni umumiy qonun ostida o’zaro cheklovchi, barcha kishilik jamiyatlarining ajralmas belgisidir". Shunday qilib Chicherin huquqning paydo bo’lishi va yashash sabalarini jamiyatda mavjud ikki qarama-qarshi elementdadir deb ko’rsatadi: Erkdan iborat shaxsning ruxiy tabiati va erkinlikni cheklovchi qonunda ifodasini topgan ijtimoiy omil. Bularning o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish asosiy masaladir. B.N.Chicherin huquq falsafasining ahamiyati va rolini ko’rsatishga urindi. Uning fikricha, huquqning falsafiy asoslari amaliyot uchun ko’rgazma vazifasini o’taydi, chunki "huquq sohasi ijobiy qonunchilik bilangina cheklanmaydi". Amaldagi qonunlar odamlar ehtiyoji va qarashlarining o’zgarishi bilan o’zgarib boradi va inson irodasi bilan yaratilganligi uchun yaxshi va yomon bo’lishi mumkin. Ularni odamlar baholaydilar. Qonun chiqaruvchining o’zi ham qonunlarga baho beradi. Qonun chiqaruvchi o’zining ko’rgazmalariga itoat qilishi shart bo’lgan odamlarning huquq va majburiyatlarini belgilashda nimaga asoslanishi kerak? U bunday ko’rgazmani amaldagi huquqning o’zidan ololmaydi, chunki uning o’zini baholash va o’zgartirish kerak. Buning uchun boshqa yuqori darajadagi tasavvur va tushunchalar kerak bo’ladi. Qonun chiqaruvchi hayotiy tajriba ko’rgazmalari bilan ham kifoyalana olmaydi, chunki ular bir-biriga qarama-qarshi tushunishni talab qiladigan har xil element, manfaat va talablardan iboratdir. Amaldagi qonunlarning nisbiy kuchi va qadr-qimmatini aniqlash uchun umumiy tarozi va o’lchov, ya’ni yo’l ko’rsatuvchi qo’llanma bo’lishi kerak. Bu vazifani faqat falsafa bajara oladi. Odamlarning huquq va majburiyatlarini qonunda aqilga muvofiq belgilash uchun huquq nima, uning man’bai qaerda va undan qanday talablar kelib chiqadi, kabi masalalarni bilish kerak. Bu muammolar inson shaxsi bilan uzviy bog’liq. Buning aniqlash inson tabiati, uning xususiyatlari va hayotiy maqsadlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Bu masalalarning barchasi huquq falsafasi doirasiga kiradi, deydi Chicherin. U Gegel huquq falsafasiga asoslanadi. Shaxs va jamiyat masalalarini taxlil qilishda B.N.Chicherin o’zining individualizm kontseptsiyasini bayon qiladi. Insonning aql-zakovatli mavjudod ekanligi erkin irodada namoyon bo’ladi. Mana shu tufayli inson shaxs sifatida tan olinadi va unga huquqlar beriladi. Shaxs barcha ijtimoiy munosabatlarning ildizi va belgilovchi asosidir. Qonunning erkinlikka nisbatan munosabati ikii xil bulishi mumkin: majbur qilish (davlat qonunini) va ixtiyoriy (ahloqiy qonun). Birinchisi tashqi erkinlik doirasidan tashkil topgan tashqi harakatlarga taaluqli, shulargina majbur qilinishga mansubdir; ikkinchisi ichki erkinlikdan chiqadigan intilishlarga murojat qiladi. Birinchisidan huquq paydo bo’ladi, ikkinchisi ahloq ma’nbaini tashkil qiladi. Chicherin huquqning sub’ektiv huquq va ob’ektiv huquq ma’noda tushunish lozim deydi. Sub’ektiv huquq bu ahloqiy imkoniyat, boshqacha aytilsa, qonun doirasida erkin harakat qilish imkoniyati. Ob’ektiv huquq erkinlikni belgilovchi qonunning o’zi. Bu ikki ma’noning birlashtirish natijasida huquqning umumiy tarifini beradi. "Huquq qonun bilan belgilangan erkinlikdir". B.G.Chicherin ijobiy huquq zaminida tabiiy huquq yotishi kerak degan g’oyani olg’a suradi. Tabiiy huquq inson aql-idrokidan kelib chiqadigan, majburiy bo’lmagan umumiy yuridik normalar tizimidir. Tabiiy huquqning adolat, tenglik va erkinlik kabi normalari ijobiy qonunlar uchun asosiy o’lchov va qo’llanma bo’lishi kerak, deydi Chicherin. B.G.Chicherin jamiyat tuzilishi haqida fikr yuritar ekan, 4 birlikni ajratadi: oila, fuqarolar ittifoqi (fuqarolar jamiyati, individlarning tashqi erkinlik sohasi), cherkov ittifoqi (ichki erkinlik va vijdon, insonning xudo bilan muloqatda bo’lishi nisbiy kuchi va qadr-qimmatini aniqlash uchun umumiy tarozi va o’lchov, ya’ni yo’l ko’rsatuvchi qo’llanma bo’lishi kerak. Bu vazifani faqat falsafa bajara oladi. Odamlarning huquq va majburiyatlarini qonunda aqilga muvofiq belgilash uchun huquq nima, uning man’bai qaerda va undan qanday talablar kelib chiqadi, kabi masalalarni bilish kerak. Bu muammolar inson shaxsi bilan uzviy bog’liq. Buning aniqlash inson tabiati, uning xususiyatlari va hayotiy maqsadlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Bu masalalarning barchasi huquq falsafasi doirasiga kiradi, deydi Chicherin. U Gegel huquq falsafasiga asoslanadi. Shaxs va jamiyat masalalarini taxlil qilishda B.N.Chicherin o’zining individualizm kontseptsiyasini bayon qiladi. Insonning aql-zakovatli mavjudod ekanligi erkin irodada namoyon bo’ladi. Mana shu tufayli inson shaxs sifatida tan olinadi va unga huquqlar beriladi. Shaxs barcha ijtimoiy munosabatlarning ildizi va belgilovchi asosidir. Qonunning erkinlikka nisbatan munosabati ikii xil bulishi mumkin: majbur qilish (davlat qonunini) va ixtiyoriy (ahloqiy qonun). Birinchisi tashqi erkinlik doirasidan tashkil topgan tashqi harakatlarga taaluqli, shulargina majbur qilinishga mansubdir; ikkinchisi ichki erkinlikdan chiqadigan intilishlarga murojat qiladi. Birinchisidan huquq paydo bo’ladi, ikkinchisi ahloq ma’nbaini tashkil qiladi. Chicherin huquqning sub’ektiv huquq va ob’ektiv huquq ma’noda tushunish lozim deydi. Sub’ektiv huquq bu ahloqiy imkoniyat, boshqacha aytilsa, qonun doirasida erkin harakat qilish imkoniyati. Ob’ektiv huquq erkinlikni belgilovchi qonunning o’zi. Bu ikki ma’noning birlashtirish natijasida huquqning umumiy tarifini beradi. "Huquq qonun bilan belgilangan erkinlikdir". B.G.Chicherin ijobiy huquq zaminida tabiiy huquq yotishi kerak degan g’oyani olg’a suradi. Tabiiy huquq inson aql-idrokidan kelib chiqadigan, majburiy bo’lmagan umumiy yuridik normalar tizimidir. Tabiiy huquqning adolat, tenglik va erkinlik kabi normalari ijobiy qonunlar uchun asosiy o’lchov va qo’llanma bo’lishi kerak, deydi Chicherin. B.G.Chicherin jamiyat tuzilishi haqida fikr yuritar ekan, 4 birlikni ajratadi: oila, fuqarolar ittifoqi (fuqarolar jamiyati, individlarning tashqi erkinlik sohasi), cherkov ittifoqi (ichki erkinlik va vijdon, insonning xudo bilan muloqatda bo’lishi va ahloqiy qonunning bajarilishi sohasi), davlat ijtimoiy ittifoqlar rivojining eng yuqori bosqichi. Chicherin fikriga ko’ra, davlat barcha ittifoqlar ichida eng ustivoridir. Lekin u boshqa ittifoqlar mustaqilligiga to’sqinlik qilmasligi kerak. Barcha ittfoqlar muassasaga emas, shaxsga, erkin odamlarga tayanadi. Ittifoqlarning maqsadi ham shundadir. "Shaxslar muassasalar uchun emas, mussasalar shaxslar uchun. Muassasalarning takomillashtirish ham shunga bog’liq". B.I.Chicherinning ta’limoti rus mustabid tuzumini isloh qilishga, konstitutsion monarxiyaning joriy qilish zarurligini asoslashga qaratilgan edi. B.N.Chicherin g’oyalari rus huquqiy fikr rivojida chuqur iz qoldirdi. va ahloqiy qonunning bajarilishi sohasi), davlat ijtimoiy ittifoqlar rivojining eng yuqori bosqichi. Chicherin fikriga ko’ra, davlat barcha ittifoqlar ichida eng ustivoridir. Lekin u boshqa ittifoqlar mustaqilligiga to’sqinlik qilmasligi kerak. Barcha ittfoqlar muassasaga emas, shaxsga, erkin odamlarga tayanadi. Ittifoqlarning maqsadi ham shundadir. "Shaxslar muassasalar uchun emas, mussasalar shaxslar uchun. Muassasalarning takomillashtirish ham shunga bog’liq". B.I.Chicherinning ta’limoti rus mustabid tuzumini isloh qilishga, konstitutsion monarxiyaning joriy qilish zarurligini asoslashga qaratilgan edi. B.N.Chicherin g’oyalari rus huquqiy fikr rivojida chuqur iz qoldirdi.