XX asrdagi siyosiy g’oyalar va nazariyalar. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi va global ideologiya muammosi. R e j a 1. XX asrda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy muhit va oqimlar. (Liberalizm va neoliberalizm) 2. Konservatizm va neokonservatizm 3. XX asrda vujudga kelgan qarashlar, nazariyalar (elita, byurokratiya va texnokratiya) 4. Globallashuv jarayonlari va uning mafkuralarda aks etishi. 5.Kosmopolitizm g’oyasi va uning globallashuv jarayonlarida yangicha talqini. Hozirgi davr – dunyoda g’oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham kuchliroq bo’lib borayotgan davrdir. Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson haq-huquqlari va erkinligi, milliy va diniy totuvlik g’oyalari ustuvordir. Shu bilan birga tahdid soladigan, uni o’z ta’siriga olish, uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o’z manfaati yo’lida foydalanishga qaratilgan intilish va harakatlar doimiy havf sifatida saqlanib qolishi muqarrar. Butun xalqni birlashtiradigan bayroq bo’lmish mafkurani shakllantirish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida aql-zakovat, iste’dod, kuch-quvvat ato etgan, yorqin tafakkurga ega bo’lgan buyuk shaxslar Konfutsiy va Maxatma Gandi, Farobiy va Bahouddin Naqshbandiy larning ilgari so’rgan g’oyaviy qarashlarini ko’rish mumkin. XX asr boshlarida jahon mamlakatlari ishlab chiqarish vositalariga umumiy mulkchilika asoslangan hamda hususiy mulkchilikka asoslangan ikkita yirik lagerlarga bo’lina boshladi. Shu bilan birga, bu lagerlarda g’oyaviy mafkuraviy himoya qiladigan ularni suyab turadigan ta’limotlar vujudga keldi va rivojlandi. Bundan tashqari XX asrning 1-yarmida mustamlakaga olingan xalqlarning mustamlakaga oluvchilarga nisbatan milliy ozodlik kurashi kuchaydi, shu bilan birga, bu davrda dunyoda o’z gegemonligini o’rnatish maqsadida hamda shu davrgacha o’z qo’l ostida bo’lgan xalqlarni va millatlarni o’z qaramligida ushlab turish uchun zo’rlik nazariyasi hukmron mavqega ega bo’ldi. XX asrning o’rtalariga kelib ilm-fan, texnika va texnologiyalarni, shuningdek harbiy qurol aslahalarning takomillashuvi jahon xalqlari va mamlakatlari siyosiy maqsadlari va g’oyalarini ham o’zgarishiga olib keldi. Liberalizm – lotincha «libiralis» so’zidan olingan bo’lib, «ozod», «erkin» degan ma’nolarni anglatadi. U XVII – XVIII asrlarda ma’rifatparvarlik g’oyalari negizida burjua sinfi mafkurasi sifatida shakllandi. Bu mafkuraning asosiy qoidalari J.Lokk, T.Gobbs, Sh.Monteskyo, A.Smit, T.Jefferson asarlarida ishlab chiqildi va asoslandi. Liberalizm poydevorini shaxs erkinligi, uning jamiyatdagi barcha institutlarga nisbatan eng oliy qadriyat ekanligi, shaxsning ham o’z oldida, ham jamiyat oldida mas’ulligi, barcha kishilarning o’zini-o’zi ruyobga chiqarish huquqini tan olishligi kabi printsiplar tashqil etadi. Bu mafkura parlament to’zumining, muhim siyosiy muammolarni hal etishda murosai madora, kelishuvning tarafdoridir. U davlatning ko’payib ketgan iqtisodiy va ijtimoiy funktsiyalariga salbiy munosabatdadir. Liberalizm hokimiyatning taqsimlanishi, siyosiy plyuralizm, elitalar raqobati, qonunning ustuvorligini e’tirof etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar ta’sirida XX asrning 30-yillarida liberalizm neoliberalizmga o’sib o’tdi. Unda AQSh prezidenti T.Ro’zveltning «Yangi yo’li» katta o’rin tutdi. Ro’zvelt davlatning iqtisodiy va ijtimoiy roli masalasini qaytadan ko’rib chiqdi. Neoliberallar davlatning iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishi, faol ijtimoiy siyosat olib borishi zarurligini tan oladilar. Ular ijtimoiy adolatni o’rnatishni, monopoliyalarning hokimiyatini cheklashni, moddiy boyliklarni soliq tizimi va davlatning ijtimoiy dasturlari orqali jamiyatning quyi qatlamlari foydasiga qayta taqsimlashni yoqlab chiqadilar. Shuningdek, liberalizmda boshqaruvchi va boshqariluvchilarning o’zaro kelishuvi, siyosiy jarayonda ommaning ishtirok etishi zarurligi, siyosiy qarorlarni qabo’l qilish amaliyotini demokratlashtirish muhim harakterli hususiyatdir. Neoliberalizm namoyondalaridan biri J.Keyns (1883-1946 y.y.)ning fikriga ko’ra iqtisodiyot kapitalizm davrida o’sish va pasayish hossasiga ega bo’lib, buni bartaraf etish uchun davlat iqtisodiyot rivojini muvofiqlashtirib turishi kerak. Davlat esa, Keyns nazariyasiga asosan, moliya sohasida, soliqlar tizimida, davlat qarzi va ularni sarflash borasidagi rolini tan oladi. Ularning fikricha, kapitalizm o’z imkoniyatlarini to’liq yo’qotmagan va davlat so’nggi o’n yilliklarda iqtisodiyotning normal rivojlanishini ta’minlagan. Neoliberalchilarning fikricha, haqiqiy kapitalizm hali yo’q va u liberalizm to’liq shakllangan davrda paydo bo’ldi. Shunday qilib, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iqtisodiy qonunlarga asoslangan bo’lishi kerak. Liberalizm davlat masalasiga avtoritar marksistik qarashlarga qarshi bo’lib, jamiyat va iqtisodiyotda davlatning rolini belgilab beradi. Umuman, liberalizm g’arb demokratiyasining g’oyaviy asosi, AQShda esa AQSh demokratik partiyasining g’oyaviy-nazariy mafkurasidir. Konservatizm – (lotincha conservare so’zidan olingan bo’lib, «saqlash», «qo’riqlash», «bo’zilib ketishdan saqlab qolmoq» degan ma’nolarni anglatadi) murakkab va har tomonlama ko’p qirrali ijtimoiy hodisa. U insonning psixologik sifatlari majmuidan iborat bo’lib (uning siyosiy qarash va qiziqishlaridan qat’i nazar, konservativ deb atash mumkin), shuningdek, siyosiy ideologiya hamda ijtimoiy- siyosiy harakat sifatida namoyon bo’ladi. Kundalik ongda shunday qarashlar shakllanganki, unga muvofiq har qanday shaxs ma’lum bir axloqiy-psixologik sifatlar orqali konservativ bo’lishi mumkin. Bu shundan dalolat beradiki, hayotda inson qiziqqon yoki bosiq, xushyor bo’lishi mumkin. Konservativ g’oyalar Mestr Bonald kabi mutafakkirlarning ilmiy ishlarida o’z ifodasini topgan. Odatda an’ana va yangiliklar haqida gap ketar ekan, konservatorlar albatta, an’analar tarafdori bo’ladi . Tadqiqotchilar orasida «konservatorlik» tushunchasi bo’yicha umumiy qarash yo’q. An’anaviy qarashlarga muvofiq, buyuk frantso’z inqilobi davrida jamiyatda bo’lgan notinchlikdan aziyat chekkan kishilar qatlami konservatizm sifatida baholangan. Berk va Mel tomonidan rivojlantirilgan konservatizm g’oyalari hozirgi kungacha o’z ta’sirini yo’qotmagan. Ba’zan konservatizm har qanday jamiyatda qo’llanishi mumkin bo’lgan g’oyalar sifatida ko’rsatiladi. S.Xantington tomonidan konservatizmga berilgan ta’rif mukammalrok hisoblanadi. «Konservatizm – g’oyalar tizimiga ega bo’lgan, qaerda va qachon bo’lishidan qat’i nazar, tartibni saqlaydigan amaldir». Konservatizm g’oyasini XX asrda Olmoniyada Moller Vander Burg rivojlantirdi. U sobiq sovet jamiyatini saqlab qolish uchun uringan kommunistlarni ham konservatorlar qatoriga qo’shadi. Bu konservatizmning asosiy mazmuniga birmuncha to’g’ri kelmaydi. Negaki o’sha konservatorlar jamiyatda o’zgarish qilishga haqli emas. Lekin ularni bu o’zgarishlarni qay usul bilan amalga oshirilishi tashvishlantiradi. E.Berk bu hakda bunday deydi: «O’zgarishga tayyor bo’lmagan jamiyat o’zini saqlab qolishga qodir emas». Konservatizm hech qachon bir tekis va silliq bo’lmagan. Bu hakda E.Berk «Frantsiya inqilobi haqida o’ylar» asarida bunday deb yozadi: 1) din fuqarolik jamiyatining asosi hisoblanadi va siyosiy-ijtimoiy faoliyatdan yuqori turadi; 2) jamiyat – tarixiy rivojlanish mahsuli. Agar jamiyat o’zgarishga muhtoj bo’lsa, bu o’zgarishlar asta-sekinlik bilan amalga oshirilishi kerak; 3) ijtimoiy hayotda odamlarning his-tuyg’ulari katta ahamiyatga ega; 4) jamiyat shaxsdan yuqori turishi kerak. Shuning uchun shaxsning huquqlari uning burchlari bilan bog’liq; 5) har qanday jamiyat, eng avvalo, har xil qatlamlar, gurux va shaxslar ierarxiyasidan iborat; 6) jamiyat va davlatning mavjud boshqaruv usullari yangi, amalda ishlatilmagan usullardan afzaldir. XX asrda Angliyalik faylasuf Karl Popper konservatizmning yirik nazariyotchisi sifatida tanildi. Konservatizmning asosiy qoidalari quyidagi fikrlarda namoyon bo’ladi: «Biz o’z institutlarimizni doimo yaxshilashga harakat qilmog’imiz lozim, biz ularni butunlay qayta qurishni hech qachon o’z oldimizga maqsad qilib qo’ymaymiz. O’z imkoniyatimizdagi yaxshilanishi lozim bo’lganlarini biz tushunmagan narsalarning biri sifatida qabo’l qilmog’imiz kerak. Biz doimiy ravishda o’zimiz yaratmagan shu qadriyatlar va institutlar ichida hamda ularning atrofida harakat qilmog’imiz lozim». Konservatorlarning nuqtai nazari bo’yicha, davlat doimiy mavjud bo’ladigan organik butunlikdir, uning ayrim qismlari paydo bo’ladi, o’z shaklini o’zgartiradi, yo’qoladi, lekin davlatning o’zi o’zgarmasdir. Konservatizm yo’nalishidan o’sib chiqqan neokonservatizm g’oyalari XX asrning 70-yillarida paydo bo’ladi. Ammo neokonservatizmning shu kungacha aniq ta’rifi yo’q. Neokonservatorlar asosan liberal g’oyalarga tayangan. Bu g’oyalar amalda biror ijobiy natija bermadi. Keng ma’noda, neokonservatizm – turli ijtimoiy- siyosiy yo’nalishlar to’plami. Olmon faylasufi V.Barindning fikricha, «Neokonservatizm turli xil, ba’zan bir-birini inkor qiluvchi g’oyalar majmuasidir». Neokonservatizm 3 yo’nalishdan iborat. Birinchi yo’nalish - libertarizm bo’lib, uning asosini shaxsning har qanday majburlashdan ozodligi g’oyasi tashqil qiladi. Ikkinchi yo’nalish – etnotsentrizm asosida madaniyat va etnos o’rin olgan. Uchinchi yo’nalish – ortodoksal yo’nalishi hisoblanadi. Bunga muvofiq har qanday kelajak avlod o’zining konservativ g’oyalarini o’zi belgilaydi. Nemis olimi Koltenbruner «Mushkul konservatizm» asarida yangi konservatizmning mohiyatini quyidagicha ifodalaydi: - Vorisiylik; Barqarorlik; Tartibot; Davlat avtoriteti; Ozodlik; Tushkunlik. Neokonservatorlarni siyosiy falsafasida ikki g’oya mavjud: 1.Individni davlatga buysundirish. 2.Millatning ma’naviy va siyosiy birligini, yakdilligini ta’minlash. Ta’kidlash joizki, neokonservatorlar iqtisodiyotda erkin bozor munosabatlari tarafdori bo’lib, shu ma’noda ular liberalistlar bilan hamfikrdirlar. Biroq siyosiy qarorlar u yoki bu individ, gurux manfaatini o’ylab emas, balki millatning mushtarak, umumiy manfaatlarini ko’zlab qabo’l qilinmog’i kerak, deya hisoblaydilar konservatorlar. Bugun dunyodagi mashxur konservativ partiyalarga quyidagilarni kiritish mumkin: - Angliya konservativ partiyasi; - AQSh respublikachilar partiyasi (J.Bush); - Xristian-demokratik yo’nalishdagi G’arbiy Evropa partiyalari; - Kanada konservativ partiyasi; - Avstraliya va Yangi Zelandiya konservativ partiyalari. Angliyadagi neokonservatorlar (tetcherizm) va AQShdagi neokonservatorlar (reyganomika)ning fikricha, davlat liberallar va sotsial-demokratlar davrlarida iqtisodiy yo’naltirish hamda ijtimoiy himoya masalalari bilan ko’proq shug’ullandi, bu esa davlat apparatida byurokratiyani kuchaytirdi, shaxsiy tashabbus va raqobatning rolini pasaytirib yubordi. Shuning uchun ham 1975 yilda Angliya bosh vaziri lavozimiga saylangan Margaret Tetcher o’n yil ichida o’z «tetcherizm siyosati» bilan «temir xonim» nomini olgan bo’lsa-da, Angliyani yuksak taraqqiyotga olib chiqdi. Uning siyosatidagi asosiy tamoyillar quyidagilardan iborat: 1. Tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash; 2. Davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvini minimum darajaga tushirish, xususiy mulkchilikni demokratlashtirish; 3. Har kim o’zini-o’zi moddiy jihatdan ta’minlashi shart, davlat faqat nogironlarga yordam beradi; 4. Ijtimoiy harajatlarni mumkin qadar kamaytirish; 5. Jamiyat uchun zarar keltiradigan ish tashlashlarni qat’iyan ta’qiqlash. Natijada 1982-1987 yillarda Angliya iqtisodiy va madaniy jihatdan G’arbiy Evropada birinchi o’ringa chiqib oldi. Xulosa qilib aytganda, konservatizm mafkurasida oila, din ahloq, ayrim guruxlarning imtiyozli o’rni hakidagi eski davrning qadriyatlari yangi burjua munosabatlari davrining individualizm, bozor erkinligi kabi qadriyatlar bilan chambarchas bog’lanib ketgan. Byurokratiya (“idora xizmatchilarining xokimiyati”) Beber tomonidan an’anaviy emas, balki qattiq nazorat qilinuvchi va ratsional qoidalarga asoslanadigan legalistik (boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi qonunlarga) xususiyatga va axamiyatga ega xukmronlik turiga kiritiladi. Beber byurokratiyaning kelajakdagi roli haqida gapirib, butun demokratiyaning jamiyat va davlat faoliyatidagi aniq istiqboli ommaviy byurokratiya hisoblanadi. Aynan shunday istiqbollar kapitalizm bilan almashinuv kuchiga ega bo’lib, Beberning fikricha, uning o’rniga sotsializm emas, balki jamiyatni ratsional boshqaruv maqsadidagi byurokratlashuv keladi. Bu fikr zamonaviy menedjer revolyutsiyasi va postindo’strial jamiyat nazariyotchilari tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi. Hokimiyatlashuvning texnokratik kontseptsiyasi (grekchadan “texne” va “kratos” - kasb, o’quv va maxorat xokimiyati )negizida ilm odamlarining hokimiyat va boshqaruv ishlaridagi asosiy roli haqidagi ilk g’oyalar yotadi. Aniqroq aytganda, texnokratik nazariyaga ko’ra «jamiyatni mutaxassis – boshqaruvchilar, menejerlar idora etishlari lozim (ko’pincha amalda ham shular boshqarishadi ). Aynan ularning o’zlari jamiyatning haqiqiy ehtiyojlarini, uning eng matlub rivojlanish yo’llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga qodir. Bu boshqarishni ilmiy asosda olib borish imkonini beradi hamda jamiyatning o’sib boruvchi rivojini ta’minlaydi» Texnokratik raxbarlikning zamonaviy kontseptsiyalari shakllanishi F.Bekon, Kondorse va Sen Simonlarning nomlari bilan bog’liq. Ular ilk texnokratik boshqaruv usullari F.Bekonning o’z ilmiy mashg’ulotlarini orol davlatni boshqarish ishlari bilan birga olib boruvchi g’oyat nufo’zli olimlar qatlami tomonidan katta hayrihoxlik bildirilgan «Yangi Atlantidada» asarida aniq yoritib bergan. Texnokratik aqliy yo’nalishlar va ko’zatishlarning keyingi ko’tarilish bosqichi A.Sen Simon ijodi bilan bog’liq. Sen Simon «Jeneva aholisining zamondoshlariga xatlari»da yozishicha, zamonaviy fanlar shuning uchun ham foydaliki, u bashorat qilish imkoniyatini beradi, shuning uchun olimlar boshka odamlar va kasblardan yuqori turadilar. Sanoatchilar bilan birga ular jamiyatning gullaridir va millat ulardan maxrum qilinsa, bir lahzada jonsiz tanaga aylanadi. Hammasidan ko’ra texnokratik bilimlar vakillari bo’lgan – ximiklar, fiziklar va matematiklar foydalidirlar. XX asrning oxiri va XXI asrning boshlarida dunyo mamlakatlari bo’ylab globallashuv jarayoni yuz berdi. Ayni shu jarayon barcha sohalarda o’z aksini topmoqda. Ayniqsa, globallashuv jarayoni axborot oqimini kuchayishiga, turli fikr va ma’lumotlarning tez orada dunyo mamlakatlari bo’ylab tarqab ketishiga sabab bo’lmoqda. Ma’lumki, axbrot oqimining zudlik bilan dunyoning istalgan burchagiga etib borishi ma’lumot qabul qilgan shaxsning turmush tarziga, uning hayotiga o’ziga xos ma’noda ta’sir etmoqda. Axborotni tahlil etish, talqin qilish muayyan qiyinchilarni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan omillar hisoblanadi. Kishi ongi shakllangan, muayyan fikr va tafakkurga ega bo’lgan shaxs uni tahlil etadi va ma’lum ma’noda xulosa chiqoradi. Yosh, ongi hali uncha shakllanmagan yoshlar esa uni to’g’ridan – to’g’ri qabul qilishi va uning orqasidan ergashishi ham mumkin. Hatto, bunday yoshlar ushbu fikr, g’oya yoki mafkuraning faol targ’ibotchisiga ham aylanishi mumkin. I.A. Karimov tomonidan aytilgan “Mafkuraviy poligonlar – yadro poligonlaridan ham kuchliroqdir”, degan iborasi, aynan mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi, ularning ta’siri, o’ning o’ziga xos xususiyatlari haqida aytilgan, desak yanglishmagan bo’lamiz. Bugungi kunda davlatlar o’rtasidagi kurash yangicha usul - g’oyaviy kurash ko’rinishida namoyon bo’la boshladi. Dunyoda turli mohiyatga ega bo’lgan g’oyalar va mafkuralar bor ekan uni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin. Bu avvalo o’zining mohiyati bilan inson va uning manfaatlariga xizmat qiladigan, umum insoniy qadriyatlar va tamoyillarga tayangan mafkuralar bo’lsa, ikkinchi tomondan, muayyan tor doiralar manfaatiga xizmat qiladigan, mohiyatan umuminsoniy qadriyatlar va tamoyillarga zid bo’lgan mafkuralradn iborat. Kosmopolitizm – qadimgi gretsiyada paydo bo’lgan. Bugungi kunda u yangicha ko’rinish va talqinga ega. Kosmpolitizm g’oyasi bir paytlar Gretsiyada umum greklar davlatini va fuqarolarini biriktirishga qaratilgan va dunyo Gretsiyadan iborat, deb qaralgan bo’lsa, bugungi kunda u dunyo fuqarosi, degan ma’noni o’zida aks ettirmoqda. Albatta, milliy madaniyat, til, mentalitet, davlat yoki siyosiy tashkilotlarni umum ko’rinishda biriktirishga qaratilmagan bunday g’oya yana ayrim mafkurachilar tomonidan ilgari surilmoqda. Bugungi kunda dunyo mafkuraviy manzarasi tubdan o’zgarib bormoqda. Bu avvalo, XX asrning ikkinchi yarmida dunyoga gegemonlik qilishga harakat qilgan, zo’ravonlik asosida tashkil topgan sotsialistik mafkuraning tanazzulga uchrashi, uning o’rnida turli mafkuraviy jarayonlarning o’rin olganligida ko’rinadi. Dunyo mamlakatlari bo’ylab yuz berayotgan globallashuv jarayonlari mafkuralarda ham o’z aksini ko’rsatar ekan, ular turli ko’rinishlarda, turli usul va vositalar bilan singdirilishiga harakat qilinmoqda. Bu g’oyalarni tatbiq etishda asosiy ob’ekt sifatida yoshlar tanlanayotgani, ularning tez beriluvchanligi e’tiborga olingan holda, ular yoshiga moslashtirilgan turli shakllardan foydlanilmoqda