XX-XXI ASRLAR TILSHUNOSLIGINING ZAMONAVIY YO`NALISHLARI RЕJA: 1. Lingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi. 2. Tilshunoslikdagi zamonaviy yo`nalishlar. Sotsiolingvistika va etnolingvistika 3. Psixolingvistika va neyrolingvistika 4. Kompyuter lingvistikasi va kommunikativ lingvistika Tayanch so`zlar: lingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, neyrolingvistika, kompyuter lingvistikasi, matn, kommunikativ lingvistika. Lingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasi. Tilshunoslik – tilning paydo bo`lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘rni, ichki tuzilishi, tilning tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan fan. Tilni tilshunoslik bilan bir qatorda falsafa, psixologiya, sotsiologiya, mantiq kabi fanlar ham o‘rganadi. Tilni o‘rganishda ishtirok etadigan har bir fanning tilga nisbatan o‘z munosabati bor. “Umumiy tilshunoslik” kursini chuqur egallashni istagan talaba, albatta, shu fanga yondosh bo‘lgan sohalardan ham xabardor bo‘lmog‘i lozim. Falsafa tilshunoslik metodikasini belgilab berar ekan, falsafani o‘rganmagan kishi tilshunoslik uchun xos bo‘lgan metodlarni tushuna olmaydi. Didaktika qonuniyatlarini bilmagan “til o‘rganuvchi” til va nutq faoliyatiga sistema sifatida yondasha olmasligi aniq. Yoxud til fikr ifodalash quroli, fikr esa mantiq fanining o‘rganish obyekti ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, logik kategoriyalarni bilish naqadar muhim ekanligini izohlashga hojat yo‘q. Bu sotsiolingvistika fanining yuzaga kelishida asos bo‘ldi. Tilshunoslikning psixologiya (inson ruhiy jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganadigan fan) bilan bog‘liqligini lingvistikaning nisbatan yangi sohasi psixolingvistika o‘rganadi. Tilshunoslik tarix, pedagogika fanlari bilan ham uzviy aloqadordir. So‘zlarning tarixini, tilning lug‘at boyligini o‘rganishda tarix tilshunoslikka katta yordam beradi. Sababki, til urug‘ va qabila, elat hamda millat tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Shunga ko‘ra kishilik jamiyatining tarixi tilda o‘z aksini topadi. Tilshunoslik va tarixning bog‘lanishi ikki tomonlama bo‘lib, tarix materiallari til taraqqiyotini o‘rganish uchun, til faktlari tarix uchun muhimdir. Ushbu fan arxeologiya, etnografiya, shuningdek, adabiyotshunoslik bilan ham zich bog‘langandir. Tilshunoslik va adabiyotshunoslik o‘rtasidagi ittifoq natijasida filologiya (yunoncha “pxileo” – “sevaman” + “logos” - “so‘z”) fani vujudga kelgan. Tarixan bu termin qadimgi Gretsiyada bugungi ma’nosida qo‘llanmagan; filologga nisbatan “grammatik” termini qo‘llanilgan. Tilshunoslik pedagogika bilan ham yaqindan aloqada bo‘ladi. Ularning aloqasini til o‘qitish metodikasida to‘liq kuzatish mumkin. Ayrim olimlar bu aloqani lingvodidaktika yoki lingvopedagogika deb ham atamoqdalar. Didaktika (yunoncha “didaktikos” – “ibratli, namuna”) degan ma’noni anglatadi. Didaktika hozirda pedagogikaning ta’lim va mazmuni, umumiy metod va shakllari haqidagi bo‘limidir. Tilshunoslar va antropologlarning o‘zaro qiziqish xususiyalari 2 holatda to‘qnashadi: birinchidan, tillarni tasniflashda, ikkinchidan, nutqning kelib chiqish masalalarini o‘rganishda. Tilshunoslikdagi zamonaviy yo`nalishlar. Sotsiolingvistika Hozirgi zamon tilshunosligida psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, neyrolingvistika, kognitiv lingvistika, kompyuter lingvistikasi va kommunikativ lingvistika kabi zamonaviy yo`nalishlari mavjud. Zamonaviy yo`nalishlarga qiziqishning kuchayib borayotganligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: a) hozirgi jamiyatda ilmiy asoslangan til siyosatiga ehtiyoj kundan-kun ortib bormoqda; b) tilshunoslik shu vaqtga qadar faqat tilning ichki tuzilishini o`rganish bilan qiziqib keldi, tilning jamiyat bilan, o`sha til egasi bo`lgan xalq tarixi, urf-odati bilan munosabati muammosi tilshunoslar e`tiboridan chetda qolib keldi. Til ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun u jamiyat hayoti bilan uzviy bog‘liq va bu tilshunoslikning tilning ijtimoiy mohiyati va vazifasi, tilga sotsial omillarning ta’siri kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi sotsiolingvistika yo‘nalishining shakllanishiga olib keldi. Ayniqsa zamonaviy ijtimoiy rivojlanish hamda ilmiy-texnika inqilobi tilning sotsiolingvistik va struktur o‘rganish muammolarini chuqur tahlil qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ydi. Sotsial lingvistika fonologik sistema birliklaridan tortib butun til strukturasigacha bo‘lgan barcha til hodisalarini ijtimoiy shartlashgan hodisalar deb qaraydi. Barcha ijtimoiy hodisalar ichida til sistemasi eng yopig‘i hisoblanadi, o‘ziga xos xususiyatlariga va murakkab strukturaga ega. Bu qiziq! Ma’lumki, til va madaniyat, milliy til va milliy madaniyat o‘zaro chambarchas bog‘liq. Til madaniyat yaratishning eng asosiy vositalaridan biri bo‘lib, u madaniyatga erishish, uni tushunish, uning turli sohalarida muloqot yuritish vositasidir. Ko‘rinadiki, madaniyat tilning rivojlanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadi, biroq u til ichki rivojlanishining asosiy vositasi ham, quroli ham emas. Madaniyatning rivojlanishiga ijtimoiy faktorlar ta’sir ko‘rsatadi. Til va madaniyatning o‘zaro munosabati negizida lingvokulturologiya, ya’ni lingvomadaniyatshunoslik sohasi ham vujudga keldi. Ushbu sohaning nazariy va amaliy ahamiyati bugungi kunda ayniqsa dolzarb, chunki tillarni egallashda tili o‘rganilayotgan xalqning madaniyatini bilishning amaliy ahamiyati nihoyatda katta. Etnolingvistika Etnolingvistika atamasi grekcha “etnos” xalq, qabila so‘zlaridan olingan bo‘lib, XIX asrning 70-yillarida Amerika hindularining tili, madaniyati va urf-odatlarini o‘rganishning kuchayishi tufayli yuzaga kelgan. Ma’lumki, xalq tarixida, turmush tarzida yuz bergan har bir voqea, urf-odatlar uning tilida aks etadi, shuning uchun til bilan uning egasi bo‘lgan xalq o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Toponim, etnonimlarni Jamiyat lingvistik hayotiga ilmiy-texnika inqilobi ta’sirining xarakteri, tempi, ko‘lami, sohalari va xususiyliklarini aniqlash sotsiolingvistikaning eng muhim va dolzarb vazifasidir. Lingvistikaning sotsiolingvistik tadqiqotlar obyekti bo‘lmish tomonlari – terminologik tizimlarning paydo bo‘lishi va ularni uzluksiz differensiatsiyalanishi, dunyo tillari ijtimoiy funksiyalarining notekis rivojlanish jarayonlari, hududiy dialektlarning maydalashuvi, leksik-semantik va stilistik sistemalarga jamiyatdagi mafkuralar ta’sirining kuchayishi kabi masalalariga ilmiy texnikaning rivojlanishi eng kuchli ta’sir ko‘rsatadi. xalqning tarixini bilmay turib o‘rganib bo‘lmaydi, shuningdek, etnografiya ham tilshunoslikka qimmatli materiallar beradi. Til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o‘rganish ehtiyoji tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishini yuzaga keltirdi. Etnolingvistikaning mustaqil lingvistik yo‘nalish sifatida shakllanishida amerikalik tilshunos, etnograf Frans Boasning xizmatlari katta bo‘lgan. U va uning izdoshlari hindular tilini tillar va madaniyatlarning o‘zaro ta’siri, bilingvizm masalalari bilan bog‘liq holda o‘rgandilar. Bu yo‘nalishning ilk davrida ko‘proq etnografiya masalalari bilan shug‘ullanilgan, faqat o‘tgan asrning 20-yillaridan boshlab muammoning lingvistik tomoniga ahamiyat berilgan. Masalan, alla (qo‘shiq) yoki sumalakning tarixi, mazmun-mohiyati, ular bilan bog‘liq urf-odatlarning turlari etnorgafik masalalar bo‘lsa, shu so‘zlarning qo‘llanishi, turli davrlardagi variantlari, ulardagi lingvistik vositalar, shu so‘zlar bilan bog‘liq assotsiativ aloqalar masalalari masalaning lingvistik tomoni hisoblanadi. 50-yillardan boshlab tilshunoslikda semantikaga katta e’tibor qaratilishi etnolingvistika masalalariga e’tiborni yanada kuchaytirdi. Turli tillardagi ijtimoiy madaniy so‘zlar (masalan, qarindosh-urug‘ nomlari, milliy realiyalar), turli etnik guruhlarda qo‘llanadigan paralingvistik vositalar, folklor materiallarini o‘rganish ham etnolingvistikaning o‘rganish obyektiga kiritildi. Folklor materiallariga e’tibor qaratilishi til va madaniyat o‘rtasidagi aloqaning yangi turlarini ochishga imkoniyat yaratdi va etnolingvistikaning o‘rganish doirasini kengaytirdi. Hozirgi kunda etnolingvistika dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida tilshunoslikda alohida yo‘nalish sifatida e’tirof etilgan va bu yo‘nalish bo‘yicha keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Psixolingvistika Til nutqiy faoliyatda yuzaga chiqqani tufayli nutqiy faoliyat tilshunoslikda ham, psixologiya fanida ham tekshirish obyekti sanaladi. Tilshunoslik va psixologiya fanlarining ushbu kesishish nuqtasi mazkur fanlar oralig‘ida psixolingvistika (yoki lingvopsixologiya) yo‘nalishining yuzaga kelishiga olib keldi. Ushbu atama dastlab 1946-yilda Amerika psixologi N.Pronko tomonidan qo‘llandi va XX asrning 50-yillaridan keng yoyildi. Biroq uning ildizlari XIX asrda qiyosiy- tarixiy tilshunoslik negizida vujudga kelgan psixologizm oqimiga (asoschisi G.Shteyntal) borib taqaladi. U tilda xalq ruhining ifodalanishini ta’kidlab, sotsial, etnik psixologiyani yaratishga intildi. Ushbu oqim tarafdorlari o‘z e’tiborlarini tilning ichki tomoniga, jonli nutqqa, bevosita nutqiy jarayonga, so‘z va gaplarning ma’no tomoniga qaratdilar, assotsiativ psixologiya tushunchalarini va amalini kiritishga harakat qildilar. Psixolingvistikaning o‘rganish obyektiga quyidagilar kiritilgan: Hozirgi kunda tilshunoslikning ushbu yo‘nalishi yanada kengaygan bo‘lib, nutqdagi inson omili, individuallik, ichki nutq va tashqi nutq masalalari keng o‘rganilmoqda. Nutqiy faoliyat, ya’ni insonlarning bir-biriga axborot berish va bir-biridan axborot qabul qilish jarayoni bir qancha fanlarning o‘rganish obyekti sanaladi. Xususan, bu jarayon tilshunoslik va psixologiya fanlari tomonidan chuqur o‘rganilgan. Tilshunoslik kishilar o‘rtasida asosiy aloqa vositasi bo‘lgan til va uning aloqa- aralashuv jarayonida voqelanuvchi nutqni bir-biridan ajratgan holda, tilning ichki tuzilishi va birliklari, ushbu birliklarning nutqiy jarayonda turli-tuman voqelanishi, psixolingvistikada esa “ichki tuzilish”dan “tashqi tuzilish” (“tashqi nutq”)qa o‘tishning asosiy bosqichlari, ushbu 2 tuzilishning o‘zaro munosabatlari kabi qator masalalar atroflicha o‘rganiladi. Nutq faoliyatning vujudga kelish mexanizmini o‘rganish; Muayyan nutqiy vaziyatlarda so‘zlovchi bilan tinglovchi o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish; Bolalar nutqining shakllanish jarayonini o‘rganish; Nutqning axborot tashish funksiyasini o‘rganish va boshqarish. Neyrolingvistika O‘tgan asrning 70-yillarda psixologiya, nevrologiya va tilshunoslik fanlari oralig‘ida neyropsixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, nutqiy faoliyatni bosh miya mahsuli sifatida o‘rganadigan yangi tarmoq – neyrolingvistika vujudga keldi. Ushbu fanda miya kasallanishining nutqiy faoliyatga ta’siri masalalari, ya’ni afaziya holati ham o‘rganiladi. Miya nutq zonasining zararlanishi va buning natijasida nutq faoliyatining buzilishi masalasi Ibn Sino, Beruniy asarlaridayoq qayd etilgan bo‘lsa-da, ushbu hodisalar XIX asrning 2-yarmidan boshlab o‘rganila boshlandi, A.R. Luriyaning “Neyrolingvistikaning asosiy muammolari” kitobi chop etildi. Inson borliqni ongida sezgi organlari yordamida aks ettiradi. Sezgi tashqi olam haqida muayyan axborotlarni miyaga uzatadi, miya esa bu axborotlarni umumlashtiradi. Demak, obyektiv olamni aks ettirish jarayoni markaziy nerv sistemasi, bosh miya orqali yuzaga chiqadi. Borliq haqida axborot beruvchi nutq va uni tushunish chegara nerv sistemalarining markazga qarab yo‘nalishi orqali amalga oshiriladi. Chegara nerv sistemalari markaziy nerv sistemalariga obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarning muayyan belgilari haqidagi ma’lumotni beradi. Chegara nerv sistemalariga aloqador a’zolar tahlil qiluvchilar (analizatorlar) deb atalib, ularga ko‘rish, eshitish, ta’m- maza a’zolari kiritiladi. Shunday qilib, neyrolingvistika inson tomonidan olamni belgilashtirish jarayonini kompleks tarzda o‘rganuvchi fan tarmog‘i sifatida o‘ziga turdosh – psixolingvistika, neyropsixologiya, neyrofiziologiya, psixoakustika, kibernetika kabi oraliq fanlar g‘oyalari va metodlaridan foydalanib rivojlanib bormoqda. Kompyuter lingvistikasi Ma’lumki, XXI asr kompyuter texnologiyalari, ilg’or pedagogika va axborot texnologiyalari (internet), yuksak tafakkur, fan va texnikaning jadal taraqqiyot asri bo’ladi. XXI asr boshiga kelib, “Elektron ta’lim”, “Elektron boshqaruv”, “Ochiq ta’lim”, “Masofaviy ta’lim”, “Axborotlashgan ta’lim” kabi tushunchalar hayotimizga kundan-kun singib bormoqda. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev so’zlari bilan aytganda, “hozirgi axborot, kommunikatsiya, kompyuter texnologiyalari asrida, internet kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor bo’lib borayotgani haqida gapirib o’tirishga hojat yo’q”. Hozirgi paytda injenerlik lingvistikasi, hisoblash lingvistikasi, matematik lingvistika, kompyuter lingvistikasi yuzasidan bir qator yangi muammolar o’rtaga tashlanmoqda. Darhaqiqat, zamonaviy kompyuter juda ulkan imkoniyatlarga egaki, uning uchun qadimgi xalqlarning sirli xatlarini “o’qib”, mazmunini so’zlab berish, katta hajmdagi kitoblarga annotatsiyalar yozish, loyihalar tarxini chizish kabi yuzlab mehnat faoliyati turlarining barchasida, albatta, zamonaviy kompyuter texnologiyalari ham ishchi kuchi, ham vaqt jihatidan juda yaqin yordamchi sanaladi. Bunday ilmiy tadqiqotlar sirasiga murakkabligi, dolzarbligi bilan xarakterlanuvchi kompyuter lingvistikasi yo`nalishi ham kiradi. Kompyuter lingvistikasi quyidagi masalalarni o’rganish bilan shug’ullanadi: a) tabiiy tillarning matematik modelini ishlab chiqish; b) lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlari bilan tanishish; d) kompyuter lingvistikasining avtomatik tarjima va matnni tahrir qilish dasturlarini ishlab chiqish; e) tillarga o’qitish, bilimlarni tekshirish; f) lug’atlarni va kompyuterdagi matnni statistik tahlil qilish Mamlakatimizda kompyuter lingvistikasi va matematik lingvistika muammolari bilan shug’ullanuvchi maxsus kafedra va laboratoriya 2001-yilda O’zbekiston Milliy universiteti (O’zMU)da tashkil etilgan edi, keyinchalik bu kafedra “Umumiy va kompyuter tilshunosligi” degan nomga ega bo’ldi. Natijada keyingi yillarda o’zbek tili grammatikasining kompyuter modelini yaratish asoslari ishlab chiqildi, o’zbek tilidagi internet sahifalarini yaratishning asoslari belgilandi, o’zbek kompyuter adabiyotshunosligi ma’lum darajada o’rganildi; inglizcha-o’zbekcha yoki o’zbekcha-inglizcha, ruscha-o’zbekcha yoki o’zbekcha-ruscha tarjimon dasturlari ishlab chiqilmoqda; o’zbek tilidagi matnlarni tahrir qilish dasturlarining 1-versiyalari yaratilmoqda; WINDOWS o’zbek tilidagi operatsion tizimini ishlab chiqish davom etmoqda; hozirgi vaqtda “Qutadg’u bilik”ning internet sahifalari yaratilgan. Shuningdek, o`zbek lingvistik avtomatini yaratish bo`yicha dastlabki ishlar amalga oshirilgan, kompyuter yordamida ayrim chastotali lug’atlar, ters (chappa), alfavitli lug’atlar tuzilgan, bu sohadagi ishlar hozirgi kunda jadal sur’atlar bilan davom ettirilmoqda. Hоzirgi vaqtda kоmpyutеr yordamida tilshunоs оlimlar so’zlarni bir jоyga to’plash, ularga qayta ishlоv bеrish, shu asоsda turli xil lug’atlar, tеzauruslar, rubrikatоrlar, glоssariylar, so’zlashgichlar yaratish bilan shug’ullanmоqdalar. Umuman, atamalarni to’plash va ularga qayta ishlоv bеrish jarayonida kеlib chiqqan katta amaliy ehtiyoj tilshunоslikda kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan kеngrоq fоydalanish imkоniyatlarini vujudga kеltirdi. Hоzirgi kunga kеlib fan-tеxnika inqilоbi natijasida tinmay yog’ilib turgan matеriallar, axbоrоtlar оqimini faqat kоmpyutеr tеxnоlоgiyasi yordamidagina bоshqarish mumkin bo’lib qоldi. Tilshunоslikda kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan fоydalanish, asоsan, quyidagi yo’nalishlar uchun xizmat qilmоqda: a) mashinaviy tarjima muammоlari bilan shug’ullanish; b) lug’atshunоslik ishlarini avtоmatlashtirish va ixchamlashtirish; v) bibliоgrafik ma’lumоtlarni avtоmatik yo’l bilan qidirish va ularga qayta ishlоv bеrish va hоkazо. Kommunikativ lingvistika XX asr tilshunosligi tilning bevosita harakatdagi birliklarini, undagi o`zgarishlarni o`rganish bilan shug`ullana boshladi. Bunday tadqiqotlar tilshunoslikda kommunikativ-pragmatik aspektda olib boriladi. Bu aspekt tilning rivojlanishini, taraqqiyotini kishilar hayoti, ularning nutqiy faoliyatlari bilan bog`liq holda o`rganishni etakchi maqsad qilib oladi. Bu esa tilshunoslikda lingvistik- pragmatika matn (kontekst) tilshunosligi singari yangi sohalarning shakllanishi va taraqqiyotiga sabab bo`ldi. Hozirgi zamon tilshunosligida katta mavqega ega bo`lgan kommunikativ tilshunoslik o`z ichiga quyidagi sohalarni oladi: 1. Matn tilshunosligi. 2. Sotsiolingvistika. 3. Psixolingvistika. 4. Lingvistik pragmatika. Matn tilshunosligi. XX asr boshlariga kelib tilshunos olimlar tilda tovush, so`z, so`z birikmasi va gapdan ham yirik birliklar borligini aniqladilar. Bunday yirik til birliklari qatoriga sintaktik butunlik, abzats (xatboshi), diskurs va matn (kontekst) kiradi. Bunday yirik til birliklariga hozirgi tilshunoslikda turlicha ta`rif berilmoqda. Bunday turlicha ta`riflar zamirida bir bosh mavzu asosida bog`langan gap yoki gaplar yig`indisi degan ma`no yotadi. Matn tilning eng katta birligi sanaladi. Matnni tilning birligi sifatida tadqiq etish rus tilshunosligida 30-yillardayoq boshlangan edi. Bu o`rinda A.M. Peshkovskiyning “Rus tili sintaksisi” (1934), V.V. Vinogradovning “Badiiy nasriy matn haqida” (1930), L.A. Bulaxovskiyning “Rus adabiy tili kursi” (1952) kabi asarlarini eslash maqsadga muvofiqdir. Chunki xuddi ana shu tadqiqotlar uning muallifi o`ziga xos lisoniy xususiyatlari singari muammolarni o`rganishni boshlab berdi.