YANGI ENERGETIKA – YANGI HAYOT REJA: 1. YAngi energiya manbalaridan foydalanish bo‘yicha tajribalar. 2. Dunyoda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish. 3. O‘zbekistonda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish. O‘zbekiston uchun ham, investorlar uchun ham ustuvor yo‘nalish - bu toza texnologiyalarni (Quyosh energiyasi, kichik gidroenergetika, biogaz) tatbiq qilish, shuningdek, energiya resurslarini tejashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlardir (gaz, suv va uy-ro‘zg‘or buyumlari uchun hisoblagichlarni joriy qilish, isitish tizimlarini markazlashgan holatdan markazlashmagan holatga o‘tkazish). Hozirgi paytda davlat Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi tomonidan yangilanadigan energiya manbalarini (Quyosh kollektorlari va quyosh nuri bilan suv isitgichlar) ishlab chiqish va tatbiq etish bo‘yicha qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Energiyani tejash bo‘yicha chora-tadbirlarni oddiy iste’molchilar darajasida o‘tkazish mumkin va kerak. Masala shundaki, Respublika aholisi energiyadan foydalanishda qanchaliktejamkor? Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, energiya iste’molini ikki barobarga qisqartirish mumkin. Bu qisqartirish yashash sharoitlariga hech ham ta’sir qilmaydi. Ko‘plab lampochkalar huda-behuda yonib yotibdi. Hozirda oddiy cho‘g‘lanma lampalardan bir necha marta kam energiya sarflaydigan tejamkor lampochkalar bor va qo‘llanilmoqda. Odamlar uylarini isitmoqdalar, biroq uylarning romlari bittalik bo‘lsa, shiftda, eshiklarda, hatto romlarda ham teshiklar bo‘lsa,uyni qancha isitmang, bari bir, isimaydi. Bunda qancha yoqilg‘i sarf bo‘ladi? YOqilg‘i hovlida yondiriladimi, markazlashgan qozonxonadami, buning ahamiyati yo‘q. Uydan uzoq bo‘lmagan do‘konga mashinada borish qanchalik to‘g‘ri? Balki u erga piyoda yoki velosipedda borish mumkindir? Energiyadan foydalanish beqarorligining bilvosita oqibati qishloq aholisi tomonidan daraxt va butalarni kesib, yoqilg‘i sifatida ishlatishlarini ko‘rsatish mumkin. YOz paytlarida bu holat ozroq bo‘ladi, chunki bu paytda o‘tindan faqat ovqat tayyorlashdagina foydalaniladi, biroq qish mavsumida uylarni isitish zarurati tufayli daraxt kesish keng tus oladi. Suv tanqisligi, arid erlarning ko‘payishi va boshqa iqlim omillari sababli kesilgan daraxt va butalarni tiklashning imkoni yo‘q. Daraxtlarning kesilishi erlarning degradatsiyaga uchrashi va bioxilma-xillikning yo‘qolishiga olib keladi. SHu bilan birga, bu mahalliy aholining potensial daromad manbalari bo‘lgan chorvaning yaylovlari yo‘qotilishi, daraxtlarningo‘tindan boshqa mahsulotlarining yo‘qotilishi, estetik nuqtai nazardan sog‘lom va jozibador ekotizim rekreatsiyasidan keladigan ehtimoliy foydaning yo‘qolishlariga ham sabab bo‘ladi. Bu vaziyatda kishilarningdaraxt va butalarni kesishi hamda chorvani boqishi tahdid hisoblanadi. Eng asosiy muammolardan biri energiya resurslariga muqobil resurslarning yo‘qligidir. Mutaxassislarning fikricha, vujudga kelgan ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy muammolar majmuini hisobga olgan holda, 60 million aholining hayoti suv va energiya resurslaridan samarali foydalanish va ularni boshqarishga bog‘liq bo‘lgan Orol dengizi yonidagi hududlarda haqiqiy barqaror rivojlantirishni ta’minlash uchun quyidagilar zarur hisoblanadi: • birinchidan, yuqori energetik samarali va atrof-muhitga minimal ta’sir ko‘rsatuvchi kichik gidroenergetikani yanada rivojlantirish. Ko‘plab xalqaro tashkilotlar va nufuzli ekspertlar katta plotina va GESdan ko‘ra kichik gidroenergetikadan foydalanish ancha xavfsiz va oqilona, deb hisoblaydilar. Bu Orol dengizi hududlarida nozik ekologik muvozanatni saqlash va ushlab turish uchun o‘ta muhimdir; • ikkinchidan, kam uglerodli energetik dasturlarni joriy qilish, jumladan, yangilanadigan energiya manbalaridan foydalanish. Geografik va iqlim sharoitlariga ko‘ra Markaziy Osiyo mamlakatlariga quyosh o‘z marhamatini ayamagan. Kuyosh energetikasining potensiali hududdagi mamlakatlarning energiyaga bo‘lgan ehtiyojlaridan to‘rt barobar ko‘pdir. O‘zbekiston uglevodorod resurslariga etarlicha boy mamlakat sifatida bu sohada amaliy qadamlarni qo‘yishga kirishgan. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan yangilanadigan energiya, energiyani tejash va uning samaradorligini oshirish texnologiyalarini rivojlantirish va tatbiq qilish boshlandi. Xususan, Toshkentda Osiyo Taraqqiyot banki ko‘magi bilan Xalqaro Quyosh energiyasi instituti tashkil qilindi, shuningdek, Samarqand viloyatida quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh elektrostansiyasini qurish rejalashtirilmoqda. Bugungi kunda atmosferaga parnik gazlarini chiqarmaydigan ko‘plab energiya olish usullari mavjud. Eng mashhurlari bu quyosh, shamol, biomassa energiyalari, suvning ko‘tarilishi va tushishidan energiya olish, geotermal energiyalarni ko‘rsatish mumkin. Bu energiyalardan turli mamlakatlarda foydalanilayotganiga misollar keltirish mumkin. Mashhur Etna vulqonidan uzoq bo‘lmagan Sitsiliya orolida 80-yillarning boshlarida 1 MVt quvvatga ega bo‘lgan quyosh elektrostansiyasi ishga tushgan bo‘pib, u 200 dan ortiq uyni elektr energiyasi bilan ta’minlagan. Minoraning yuqori qismidagi markaziy qabul qilish sohasiga katta oynalar quyosh nurlarini yig‘ib beradi. Qabul qilish sohasi ichidagi suyuqlik bu issiqlik energisini yutib, bug‘ga aylantiradi va bug‘elektr energiyasi ishlab chiquvchi turbinani ishga tushiradi. Hozirda AQSH energiya ishlab chiqaruvchi kompaniyalar tomonidan 400 MVt dan ortiq shu kabi elektrostansiyalar qurilgan bo‘lib, ular 350 ming aholini elektr energiyasi bilan ta’minlaydi hamda bu bilan yiliga 2,3 mln barrel neftning o‘rnini bosadi. Katta hajmda quyosh issiqlik energiyasini ishlab chiqarish energiya olishning an’anaviy usullari bilan raqobatlasha oladi. SHamol - elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun chegaralanmagan resurs. U hamma joyda bor, tuganmas, ekologik jihatdan toza. SHamol energiyasidan foydalanish insoniyat tarixining ilk bosqichlaridan boshlangan. Qadimgi forslar (zamonaviy Eron hududi) shamol kuchidan donni yanchishda foydalanganlar. Agar qadimda shamol energiyasidan, odatda, jismoniy mehnatning samaradorligini oshirishda (donni yanchish uskunasi yoki suv nasosi sifatida) qo‘llanilgan bo‘lsa, hozirgi kunda undan, asosan, elektr energiyasini ishlab chiqarishda foydalanilmoqda (shamol elektr generator parraklarini aylantiradi). Daniyada butun mamlakatning 20% elektr energiyasi shamol yordamida ishlab chiqariladi. Germaniya eng ko‘p mikdordagi shamol generatorlari o‘rnatilgan mamlakat hisoblanadi. 2015 yilga kelib, 20% elektr energiyasi shamol elektr generatorlari yordamida ishlab chiqariladi. Xitoyda energiyaga bo‘lgan milliy ehtiyojlarning 30% qismi biogaz qurilma-lari hisobiga qondiriladi. Uni ishlab chiqarishda, biror katta idishga biomassa solinib, kislorod kirishini yopib qo‘yilsa, biogaz (metan va boshqa gazlar aralashmasi), shuningdek, yuqori samarali organik o‘g‘itlar ajrab chiqadi. O‘zbekistonda bir necha biogaz qurilmalari ishga tushirilgan. Portugaliya qirg‘oqlarida dunyodagi birinchi to‘lqin elektrostansiyasi qurilgan, Suv ko‘tarilishi va tushishida suv harakati hisobiga yuzaga keladigan tebranishlar elektr energiyasiga aylantiriladi. U 1600 uyni elektr bilan ta’minlaydi. Dunyoda bu kabi to‘lqin elektrostansiyalaridan 10 ga yaqin bo‘lib, ularning eng yirigi Fransiyada ishlab turibdi. Er tublaridagi issiqlikdan issiqlik yoki elektr energiyasi olish AQSH, Filippin, Meksika, Italiya, YAponiya, Rossiyada keng qo‘llaniladi. 1943 yilda Islandiyada 32 ta quduq qazilgan bo‘lib, uning ustiga 60 dan 1300S gacha haroratda bo‘lgan suv ko‘tarilar edi. Geotermal energiya tufayli Islandiyaning poytaxti to‘liq ravishda issiqlik bilan ta’minlanadi. 50 MVt quvvatga ega bo‘lgan eng katta geotermal elektrostansiya AQSHda qurilgan. YUqorida ko‘rsatilgan texnologiyalardan foydalangan holda, ekologik toza bo‘lgan energiya olish mumkin. Ehtimol, kelajakda barcha uylar aholini issiq suv va sovuqhavo sharoitida issiqlik bilan ta’minlovchi quyosh kollektorlari bilan jihozlansa ajab emas. Uncha katta bo‘lmagan biogaz qozonxonalar va shamol turbinalari insoniyatning kundalik ehtiyojlari uchun yaraydigan "yashil" elektr energiyasini olishda yordam beradi. Dunyoda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish Hozirgi vaqtda, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan (QTEM) jadal foydalanishga qaramay, ularning jahon yoqilg‘i-energiya balansidagi ulushi bir necha foizni tashkil qiladi, xolos. QTEM negizidagi elektr qurilmalarning o‘rnatilgan quvvati bo‘yicha AQSH peshqadamlik qilmoqda, so‘ng Evropa mamlakatlari kelmokda. Ular orasidan Germaniya, Avstriya, Norvegiya, Daniya, Angliya, Ispaniya kabi mamlakat-larni aytib o‘tish lozim. Xitoy va Hindiston gidroenergiyani o‘zlashtirish sohasida birinchilardan hisoblanadi. Juda yuqori sur’atlarda shamol energetikasi rivojlanmokda: shamol energiyali qurilmalarni (SHEK) o‘rnatilgan kuvvatlarining yiliga o‘rtacha o‘sish sur’ati - 30% dan ziyod. Sohaning bunday o‘sish jadalligini faqat kompyuter texnologiyalarni rivojlanish sur’atlari bilan taqqoslash mumkin. SHEQ umumiy o‘rnatilgan quvvati bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni Germaniya egallab turibdi - 6107 MVt, ikkinchi o‘rinni Ispaniya - 2836 MVt, uchinchi o‘rinni AQSH - 2610 MVt,to‘rtinchi o‘rinni Daniya - 2341 MVt, beshinchi o‘rinni Hindiston - 1220 MVt. Germaniya SHEQ quvvatini kelajakda 25000 MVt gacha, Fransiya - 10000 MVt gacha, Hindiston - 6000 MVt gacha etkazishni rejalashtirgan. Quyosh energetikasiga kelsak, bozorda eng raqobatdosh tovar bo‘lib yassi quyosh kollektori hisoblanadi, u issiqsuv bilan ta’minlashda, suzish basseynlarida suvni isitish va h.k. uchun keng ishlatiladi. Hozirgi vaqtda AQSHda quyosh kollektorlari yordamida 4 mln GDj dan ko‘proq issiqpik energiyasi olinadi. Taqqoslash uchun O‘zbekistonda an’anaviy energetika yordamida taxminan 200000 TDj issiqlik energiyasi ishlab chiqariladi. Dunyoda quyosh energiyasini elektr energiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aylantirish uchun ular asosida fotoelementlar va modullar sotuvi 234 mln dollarni tashkil qildi. Dunyoda fotoo‘zgartirgichlarning yillik o‘sish sur’atlari oxirgi besh yil ichida 30% mikdoriga etdi. Peshqadam mamlakatlar - AQSH, YAponiya, Germaniya, Rossiya. 1997 yilda e’lon qilingan "Million quyoshlitomlar"dasturiga ko‘ra, AQSHda million uylar tomlarida quyoshli energetik qurilmalar o‘rnatiladi. SHunga o‘xshash, lekin kichikroqhajmli "1000 ta tom" dasturi Germaniyada amalga oshirilmokda. O‘zbekistonda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish Elektr energiyasini olish uchun katta gidroenergetik resurslar, sanoat, qishloq xo‘jaligi va kommunal sohasining issiqlik, elektr ta’minoti ob’ektlarini elektr-issiqlik ta’minotiga o‘tish bilan takomillashtirish talabga muhtoj emas, yoqilg‘i-energetika balansida gidroenergetika ulushi uning imkoniyatlariga to‘g‘ri kelmaydi. O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan gidroelektr stansiyalarning o‘rnatilgan quvvati 1700 MVt ni tashkil qiladi. Ularda o‘rtacha yillik elektr energiya ishlab chiqarish yiliga 6 mlrd kVt soatdan ziyod, garchi Respublikaning gidroresurslari gidroenergiya yordamida bir necha marta ko‘proqelektr energiyani ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. O‘zbekiston hududi bo‘ylab oqib o‘tayotgan 650 ta daryolarning texnikaviy salohiyati umumiy quvvati 207 MVt va umumiy elektr energiyani ishlab chiqarish yiliga 1532 mln.kVt soat bo‘lgan 1100 gidroelektrstansiyalarni qurish imkoniyatiga ega. Tabiiy suv oqimlaridan foydalanishdan tashqari, Tidro-loyiha" AJ baholariga ko‘ra, O‘zbekistonning sun’iy suv oqimlarida umumiy o‘rnatilgan quvvati 1726 MVt va umumiy elektr energiyani ishlab chiqarish yiliga 7213 mln kVt soat bo‘lgan 140 ta GES qurish mumkin. Sun’iy suv oqimlarining texnikaviy salohiyatiga baho berishda, ularda 10 MVt dan 30 MVt gacha quvvatga ega GES yaratish nazarda tutilgan edi, lekin deyarli 100 MVt gacha mikro GES va 100 kVtdan 10 MVtgacha kichikGES qurish hisobga olinmagan edi, garchi aynan shunday gidroelektrstansiyalar g‘arbda kengroq tarqalgan. Mikro GES qurish nisbatan arzon, ular ko‘p mablag‘ talab qiladigan va yuqori malakali xizmat ko‘rsatishni talab qilmaydi. Ular O‘zbekistonda nafaqat qishloq joylarining elektr ta’minotida, balki issiqlik, issiq suv ta’minotida va isitishda ishlatilishi mumkin. 1995 yilda "O‘zbekiston Respublikasida kichik va o‘rta gidroelektrstansiyalarni yaratish to‘g‘risida" hukumat qarori qabul qilingan edi. Hukumat tomonidan tasdiqlangan dasturga binoan, 141 ta GES, shu jumladan, 2010 yilgacha 15 ta GES qurish rejalashtirilgan bo‘lib, ular ishga tushirilganda har yili o‘rtacha 1300 mln kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Bu esa taxminan 160 ming tonna shartli yoqilg‘i tejab qolinishiga xizmat qiladi. O‘tkazilgan tadqiqotlar kichik GES yiliga 8 mlrd kVt soatgacha elektr energiyasini ishlab chiqarish imkoniyatini aniqlab berdi. Hozirgi vaqtda ushbu dasturni amalga oshirish bilan "O‘zsuvenergo" birlashmasi shug‘ullanmokda. "O‘zbekiston Qurilish-loyiha" ilmiy-tadqiqot institutida alinitli portland sementni ishlab chiqarishning tubdan yangi yoqilg‘i va energiya tejamkor quyi haroratli texnologiyasi ishlab chiqilib,u qurilish kompleksida yoqilg‘i va energiya iste’mol qilish hajmini 30% ga qisqartirish imkoniyatini beradi.Texnologiya katta ekologik ahamiyatga egaki, u tarkibida xlor bo‘lgan sanoat chiqindilarni – axlat yoqib yuborish korxonalarining kulini ishlatish imkoniyatini beradi. Energiya resurslarni tejash dasturi har yili neft ekvivalentining 12 mln tonnasini saqlab qolish imkoniyatini berishi kutilmokda. Dastur bo‘yicha 2010 yilga kelib, uglevodorod resurslarni iste’mol qilish faqatgina 10% ga oshadi (neft ekvivalentida 50 mln tonnagacha). Bunda 2010 yilga kelib energiya iste’mol qilinishi 25-30% ga kamayishi kutilmoqda. Energiya ta’minoti masalalari O‘zbekiston Hukumatining ustuvor masalalari deb hisoblanadi va bu borada, so‘zsiz, energiyani tejaydigan lampalarni ishlatish o‘rni yuqoridir. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 02.06.2011 yildagi "Energiyani tejaydigan lampalar ishlab chiqarishni tashkil etish va ulardan foydalanishga bosqichma-bosqich o‘tish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 161-sonli qarorida 2011-2015 yillarda zamonaviy energiyani tejaydigan lampalar ishlab chiqarishni tashkil etish va ishpatilayotgan cho‘g‘lanma lampalarni almashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi ma’qullangan. Energiyani tejaydigan lampalar tarkibida simob bo‘lgan lampalar deb hisoblanadi, shuning uchun mazkur Dasturda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar shahar vatumanlarida, Toshkent shahar- tumanlarida o‘z resursini ishlatib bo‘lgan energiyani tejaydigan lampalarni yig‘ish va saqlash punktlarini hamda ularni utillashtirish bo‘yicha korxonalarni tashkil etish nazarda tutilgan. Quyosh va shamol energiyasi. "Quyosh fizikasi" institutiningmutaxassislari hisoblab chiqdiki, O‘zbekiston hududiga tushayotgan quyosh energiyasining mikdori hozirgi vaqtda mamlakatda boshqa manbalardan jami iste’mol qilinayotgan energiyadan to‘rt marta ko‘pdir. "O‘zgeliomaxsusmontaj" MCHJ O‘zbekistonning bir qator ob’ektlarida geliotizimlarni o‘rnatish bo‘yicha muayyan loyihalarni amalga oshirib kelmokda. Masalan, Samarqand viloyatida quyosh energiyasida birinchi elektrostansiya o‘z ishini boshlagan va yana bir quyosh energiyasini elektr energiyaga aylantiruvchi fotoelektr stansiyasi montaj qilinmokda. Kichik kuchga ega fotoelektr stansiyalarni seriya usulida ishlab chiqarishni "Soleko" O‘zbekiston-Rossiya qo‘shma korxonasi o‘zlashtirdi. Uning ta’sischi- laridan biriO‘zbekiston kosmiktadqiqotlari bo‘yicha agentlik - "O‘zbekkosmos" bo‘ldi. Kuyosh energiyasida ishlab turgan fotoelektr stansiyalar uzoq sahrolarda va baland tog‘larda cho‘ponlarning manzillarini, foydali qazilmalar qidiruvchi uncha katta bo‘lmagan geologlar posyolkalarini, tog‘lardagi asalari xo‘jaliklarini elektr energiya bilan ta’minlaydi. Fotoelektr stansiyalar foydalanishda juda qulay. Modullar o‘zi bilan amorf kremniy qatlamli zanglamas po‘latdan ishlangan tasmalarni kasb etadi. CHo‘ponlar molni boshqa yaylovlarga ko‘chirishga qaror qilganlarida, ular bu tasmalarni o‘rab, yangi joyga olib borishadi. Ushbu o‘ramlardan doimiy yashash joylarda tomlarni yopishda ham foydalanish mumkin. O‘zbekiston telekommunikatsiyalar vazirligi tomonidan Kommunikatsiyalar tadqiqot markazi va Boshgidromet bilan birgalikda uzoqda joylashgan o‘zini-o‘zi qoplaydigan telekommunikatsiya ob’ektlari (radio va teleuzatgichlar) uchun kombinatsiyalangan shamol-quyosh energiya majmuasini yaratish bo‘yicha loyiha amalga oshirilmokda. Bunday energiya majmuasining quvvati 9 kVt (foto o‘zgartiruvchi modullardan 6 kVt va shamol generatoridan 3 kVt) ni tashkil qiladi. O‘zbekistonning mahalliy hududlarida shamol yuklamalar taqsimlanishini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. Ob’ektni dengiz sathidan 1172 metr balandlikda CHorvoq suv ombori yaqinida Respublika televizion uzatish markazi yonida qurishga qaror qilindi. 2000 yilning avgust oyi boshiga ob’ekt tajriba foydalanishga topshirildi. Ikkiyil ichida gibridli qurilma 16 ming kVt/soatdan ko‘proq elekt energiyasini ishlab chiqardi, shundan retranslyator ishlashi uchun 13 ming kVt/soat sarflandi va xuddi shu mikdorda sanoat elektr energiyasi tejab qolindi. 1987 yilda Toshkent viloyatining Parkent qishlog‘ida foydalanishga quyosh pechi topshirilgan edi. U issiqlikka bardoshli, qiyin eriydigan materiallarni olish va issiqlik- fizikaviy tadqiqotlarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. Quyosh energiyasi mevalarni