Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi
Yuklangan vaqt
2024-12-18
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
23
Faytl hajmi
122,5 KB
1
Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi
Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini vujudga kelishi, uning dastlabki
tomchilarini paydo bo‘lishi davridan boshlab, keyingi tog‘ jinslari g‘ovaklari,
qatlamlari, yoriqlari bo‘ylab harakat qilishi jarayoni bilan bog‘liq holda shakllanadi.
Yer osti suvlarining anashu harakat qilish jarayonida uning tarkibini tashkil etuvchi
eng asosiy kimyoviy element-mikrokomponentlar: Cl, S, C, Si, N, O, H, K, Na, Ca,
Fe, Al va oz miqdordagi element-mikrokomponentlar: Zn, Cu, Pb, As, Mo, U va b.q.
hosil bo‘ladi. Suvni tarkibida ma’lum miqdordagi organik moddalar, mikroflorolar
gazlar uchrashi mumkin.
5.1.Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi
Yer osti suvlarining hususiyatlari va sifati suvni tog‘ jinslari qatlamlari bo‘ylab
harakat qilish jarayonida erigan tuzlarning ion, ya’ni kation (Naq, Kq, Ca2q, Mg2q,
Fe2q) va anionlar (Cl--, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-3) tarkibiga bog‘liq holda
vujudga keladi. Jumladan, xlor ionlarining asosiy manbai tuzli cho‘kindi jinslar, osh
tuzi qatlamlari hisoblanadi. Sulfat ioni esa gips va gipsli jinslar, oltingugurt va
sulfidli brikmalarni oksidlanishi oqibatida quyidagi kimyoviy reaksiyalar
ko‘rinishida hosil bo‘ladi.
4
2
4
2
2
2
2
2
4
3
4
2
2
2
2
2
2
7
2
4
2
2
2
3
2
SO
H
FeSO
O
H
O
FeS
CO
O
H
CaSO
SO
H
CaCO
SO
H
O
H
O
S
Azotni yer osti suvlarida uchrovchi brikmalaridagi ionlari: ammoniy
)
(
4
NH
, nitrat-
ion
3
NO
, nitrit-ion
)
(
2
NO
xolatlarida, hamda xayvon va o‘simlik organizmlarini
chirishi natijasida vujudga kelgan mahsulotlarni suv bilan oqizib kelishi jarayonida
hosil bo‘ladi.
Gidrokorbanat va karbonat ionlari kam mineralizatsiyalashgan yer osti suvlarining
asosiy kimyoviy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Gidrokorbonat ionlarining asosiy
manbai yer osti suvlarining oqib o‘tish yo‘lidagi mavjud ohaqtosh, dolomit va
2
mergel jinslaridir.
CO3 ioni karbonat jinslarini suvda to‘g‘ridan-to‘g‘ri erishi natijasida paydo
bo‘lmasdan, balki suvdan CO2 ning ajralishi va suvdagi NCO3 ionning CO3 ioniga
aylanishi jarayonida vujudga keladi.
Natriy va kaliy ionlari otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining iashkil qiluvchi
minerallarning parchalanishi va yuvilishi oqibatida, kalsiy va magniy ionlari esa
ohaqtosh, dolomit, mergel jinslarining suvda erishi natijasida vujudga keladi. Kalsiy
ionning ba’zan oshishi (1 g-l) neft konlari hududlaridagi mavjud kalsiy-xlor tarkibli
suvlarining mavjudligi bilan ham bog‘liq.
Yer osti suvlari, ulardagi vodorod (N) ionlarining konsentratsiyasiga qarab
neytral, ishqoriy va kislotaviy bo‘lishi mumkin. Fanda vodorod ionlarining
konsentratsiyasini raqamlar bilan (vodorod ko‘rsatgichi bilan) ko‘rsatish qabul
qilingan bo‘lib, u manfiy o‘ng ming darajali logarifmga teng va rN bilan belgilanadi,
ya’ni:
PHq-Lg(Hq)
Agar yer osti suvining konsentratsiyasi Hqq10-2 bo‘lsa,
2
10
lg
2
)
10
lg(
2
pH
bo‘lib, juda nordon suvlar uchun rN-5, nordon suvlar uchun 5-7, neytral suvlar uchun
rNq7, ishqorli suvlar uchun
7
pH
. Suvdagi vodorod konsentratsiyasi ko‘rsatgichini
miqdoriga qarab suv tarkibidagi u yoki bu ionlarning miqdori ham turlicha bo‘lishi
mumkin. Masalan,
4
pH bo‘lganda NCO-3 va CO-2 juda kam bo‘lishi yoki
bo‘lmasligi, rN ning qiymati 7 dan 10 gacha o‘zgarganda eng asosiy ion bo‘lib,
NCO-3 bo‘lishi va suvdagi rN ning qiymati 10 dan oshiqbo‘lganda eng asosiy ion
bo‘lib, CO2-3 uchrashi mumkin (5.1-jadval). NCO-3, CO2-3 gidrokorbonat va
karbonat ioni tabiiy suvlarni ximiyaviy tarkibini asosiy tashkil qiluvchisi
hisoblanadi. Bu ikkala ion ko‘mir kislotasini hosil qiladi. Bu ionlarni birini
o‘zgarishiga qarab ikkinchisi ham o‘zgaradi.
2
3
3
3
2
2
CO
H
HCO
H
SO
H
5.1-jadval
Suvdagi vodorod ko‘rsatgichini (RN) o‘zgarishiga qarab gidrokorbonat va
karbonat ionlarini o‘zgarishi
3
Shakli
RN
4
5
6
7
8
9
10
11
H2CO
3
99.
7
97.
0
76.
7
24.9
9
3.22
0.32
0.02
-
HCO-
3
0.3
3.0
23.
3
74.9
8
96.7
0
95.8
4
71.4
3
20.
0
CO2-3
-
-
-
0.03
0.08
3.84
28.5
5
80.
0
Temir brikmalari ham yer osti suvlari tarkibiga asosan tog‘ jinslarini yuvilishi
jarayonida vujudga keladi. Bunda asosiy brima bo‘lib, temir oksidi hisoblanadi.
Neytral va ishqoriy muhitda u Fe (OH)2 holatida bo‘lib, vodorod ionining oshishi
bilan suvda juda kam eruvchanligi bilan harakterlanadi. Asosan suvda kolliod
holatida bo‘ladi.
Mikrokomponentlar. A.P.Vinogradovni fikri bo‘yicha mikrokomponentlar
deganda suvlarni tarkibida komponentlarni 10 mg-l dan kam bo‘lgan miqdori
tshuniladi.
Mikrokomponentlarga brom, yod, ftor, bo‘r, litiy, rubidiy, stransiy, boriy,
mishyak, molibden, mis, kabolt, nikel va x.o. kiradi.
Mikrokomponentlarni suvni tarkibida kam yoki ko‘p uchrashi ularni sifatiga ta’sir
qiladi. Misol uchun ftor elementini suvda kamayib yoki ko‘payib ketishi inson va
hayvonlarni tishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bromni ko‘payib ketishi esa oshqazon
kasalligiga olib keladi.
Brom. Tabiatda nisbatan kam miqdorda uchraydi. Ichimlik suvlarida bromni
miqdori 0,001 dan 0,2 mg-l, mineral suvlarda 10-15 mg-l, ba’zi sho‘r ko‘llarda 900
mg-l gacha yetadi.
Suvni mineralizatsiyasi oshishi bilan S1 ioni miqdori ham oshadi, shunga
o‘xshash brom ham osha boradi. Sho‘r suvlarda ko‘llarda sedmentatsiya jarayoni
natijasida xlor ioni cho‘kib kristal holatiga o‘tadi va tuzlar hosil bo‘ladi. Brom esa
suyuq faza sifatida qolaveradi. Brom asosan suvlarga tog‘ jinslarini erishi orqali
o‘tadi.
4
Yod. Tabiiy suvlarda yodni miqdori bromga nisbatan kam uchraydi. Chuchuk
suvlarda yod miqdori 0,05 mg-l. Neft konlari atrofidagi suvlarda ko‘p miqdorda
uchraydi. Misol uchun: Boku shahari atrofidagi yer osti suvlaridp 30-50 mg-l dan
100-120 mg-l gacha uchraydi. Yodning tarqalishi asosan tabiaida organik moddalar
bilan bog‘liq. Yer osti suvlarida yodni kamayib ketishi har xil turdagi kasalliklarga
olib keladi. Misol qilib bo‘qoq kasalligini olsak bo‘ladi.
Ftor. Gidrogeoximiyada ftor eng ko‘p o‘rganilgan element safiga chiqadi. Chunki
bu elementni yer osti suvlarida uchrashi katta ahamiyatga ega. Ftorni yer osti
suvlarida 0,01 mg-l dan kamligi yoki 1,5 mg-l dan ortiqligi odamlarni tishini
kasallanishiga olib keladi. Ftor ioni daryoda, ko‘llarda va artezian suvlarida 0,04 mg-
l dan 0,3 mg-l gacha o‘zgaradi. Yer osti suvlarida ftor ioni asosan tarkibida ftor
elementi bor minerallar orqali o‘tadi, bularga fosforit, fyuorit tog‘ jinslaridan opatit,
turmalin va slyudalar kiradi. Yer osti suvlarida ftorni ko‘p uchrashi neft konlari bilan
bog‘liq.
Bor. Sochma elementlarga kiradi. Bor har doim suvlarda uchrab, juda kam
miqdorda bo‘ladi. Chuchuk suvlarda ularni miqdori 0,001 va 0,0001 mg-l, dengiz
suvlarida 1,5-4,4 mg-l, sho‘r ko‘llarda 100-150 mg-l ga yetadi. Neft konlari
atrofidagi suvlarda va ishqorli suvlarda ba’zan 100 mg-l ni tashkil etadi. Bor suvda
yaxshi eruvchan hisoblanadi shu sababli barot mineralini suvda erishi orqali hosil
bo‘ladi. Borni suvda uchrashi ularni shifobaxsh qiladi.
Mis. Misni yer osti suvlarida migratsiyasi juda murakkab hisoblanadi, shuning
uchun ular kam o‘rganilgan. Misni har xil valentligi Cuq va Cu2q suvda kam
eriydigan va CuSO4 ko‘p eriydigan bo‘ladi. Tabiatda mis xalkopirit, kovelin, bornit
va sulfit minerallari tarkibida mavjud. Suvlarda misni rN ko‘rsatgichiga qarab
chegaralanadi. RNq5,3 bo‘lgandan boshlab qorishmadan ajrala boshlaydi. Shuning
uchun neytral va neytralga yaqin reaksiyalarda mich juda kam miqdorda 1-100 mg-
l bo‘ladi. Tabiiy suvlarda mis, mis krnlari yaqinda ko‘p miqdorda uchraydi.
Qo‘rg‘oshin. Tabiiy suvlarda qo‘rg‘oshin ionini ikki valentligi mavjud bo‘lib,
ularni miqdori 1-2 mg-l da bo‘ladi. Ularni miqdori Rnbilan bog‘liq holda o‘zgaradi.
7
pH
bo‘lganda, ya’ni kam ishqorli qorishmalarda ularni miqdori tezda kamayadi.
Nordon suvlarda
5
,
5
pH
bo‘lsa, qo‘rg‘oshin miqdori eng ko‘p bo‘ladi. qo‘rg‘oshinni
5
suvda tarqalishini asosiy manbai bo‘lib galenit PbS, angdezit PbSO4 va iyerussit
PbSO3 hisoblanadi.
Rux Zn. Ruxni ftor ruxidan tashqari hamma brikmalari suvda yaxshi eriydigan
bo‘ladi. Shu sababli rux misga va qo‘rg‘oshinga nisbatan keng tarqalgan. Ruxni
migratsion hususiyati mis va qo‘rg‘oshinga nisbatan yuqori. Ruxni katta miqdori rN
5,5 dan 6,5 gacha bo‘lgan nordon suvlarda uchraydi. RN yuqorilashgan sari uning
miqdori kamaya boradi. Ruxni suvdagi miqdori rux rudalari joylashagan zonalarda
0 dan 500 mkg-l ni tashkil qiladi.
Fosfor. Fosfor asosan suvlarda H2PO4- va HPO42- ko‘rinishida bo‘lib, birinchi
normasi nordon suvlarda, ikkinchisi esa neytral va ishqorli suvlarda uchraydi.
Fosforni asosiy manbai bo‘lib, fosfat kalsiyni har xil ko‘rinishida Ca5(PO4)3 Cl va
Ca5(PO4)3 F ular yer yuzasiga chiqqan va cho‘kindi jinslarida ko‘p tarqalgan.
Fosfor har xil brikmalari 0,01 va 0,1 mg-l bo‘lib, faqat mineral suvlaridagina 10 mg-
l larga yetadi.
Ultromikro komponentlar. Ular suvlarda juda oz miqdorda ( 10-2 mg-l) uchraydi.
Ularga Au, Bi, Te, Cd, Se va x.o. kiradi.
5.2.Yer osti suvlari tarkibidagi organik moddalar va mikrofloralar
Organik moddalar. Yer osti suvlari tarkibiga atmosfera yog‘inlari yer yuzasidagi
suvlar, tuproq va tuproq qorishmalari, il, illi suvlar, tog‘ jinslari va ularda to‘plangan
organik moddalar hamda neft va torf uymlari asosiy manba hisoblanadi.
Yer osti suvlarida organik moddalarni organik uglerodi (S org) yoki kislorod (O)
miqdorlari bilan ifodalanadi. Yer osti suvlarini organik moddalar bilan to‘yinishi
ayniqsa neft va gaz konlari maydonlarida yuz beradi.
Turli yer osti suvlarini tarkibidagi S org mg-l o‘rtacha miqdorlari quyidagicha
(S.R.Kraynov va V.M.Shves bo‘yicha 1980 y):
Grunt suvlarida-25;
Artezian havzalaridagi qatlamli suvlar-50;
Neft va gaz konlaridagi qatlamli suvlar (gazli)-35;
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega emas neft konlarida-60;
Neft konlari konturlari tashqarisidagi suvlarga-110;
6
Neft konlari konturlari ichkarisidagi suvlarda-370;
Gaz kondensatlari konlarini konturlari ichkarisidagi suvlar-800.
Yer osti suvlaridagi organik moddalar tarkibi juda murakkabdir. Ularni tarkibiga
organik brikmalarni hamma turdagi gruh va sinflari kiradi. Jumladan, tarkibida azot
bor moddalar, fosfori bor moddalar, neftli va yog‘li kislotalar, fenol, benzol, toluol
va bitumlar.
Mikroflora-gidrosferani asosiy va aktiv qismini tashkil qiladi. Vernadskiy ularni
«tirik moddalar» deb nomlangan. Mikroflora deganda juda mayda o‘simlik
organizmlarini, ya’ni vodorosl, bakteriya va plesenlarni tushuniladi. Ularning 150
000 ga yaqin turlari ma’lum.
Yer osti suvlarida asosan bakteriyalar o‘rganilgan bo‘lib, ular 10
1
mikrondan bir
necha mikronlargacha katalikka ega. Bakteriyalar o‘z xayoti mobaynida katta bir
xajmga ega bo‘lgan geologik ishlarni bajaradi. Bakteriyalarni og‘irligining 75-85%
ni suvlar, qolgan 15-25% ini belok, uglevodlar, lipidlar (yog‘lar) va pukleinoviy
kislotalar tashkil etadi. Bulardan tashqari bakteriyalarni kletkalari katta miqdordagi
organik
brikmalardan
iborat
bo‘ladi,
bularga
qand,
organik
kislotalar,
ominakislotalar, nukleotidlar, fosforli efirlar, vitaminlar va boshqalar kiradi.
Yer osti suvlaridagi bakteriyalarni hali yaxshi o‘rganilmagan. Mikroorgnizmlar 3-
4 km ba’zi hollarda undan chuqurro-larda ham uchraydi. Ularning soni 1 mg suvda
10 000-500 000 gacha, xatto 1000 000 gacha yetadi. Ularning 90-95% tirik
xujayralarga kiradi. Bakteriyalarni rivojlanishi suvning temperaturasiga bog‘liq.
Ular 90-980S gacha yashaydi, pastki chegarasi –3 (-5)0S ni tashkil qiladi. –100S
larda to‘liq bo‘ladi. Bakteriyalarni yaxshi rivojlanish temperaturasi 40-750S
oralig‘ida.
Yer osti suvlarini va umuman suvlarni tarkibidagi tuzlarni miqdori 250-300 g-l
bo‘lganda bakteriyalar yaxshi rivojlanadi.
Yer osti suvlaridagi bakteriya mikrofloralarni tarkibi bir biridan katta farq qiladi
va har xil turlarda bo‘ladi. Suvni bakteriologik tekshirishdan maqsad:
1.Ichimlik suvlarini sanitar holatini baholash;
2.Bakteriyalar orqali yonuvchi gaz va neftni qidirish;
3.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik xolatlar tezligi va mohiyatini
7
aniqlashdan iborat.
I.Ichimlik suvlarini sanitar holati ularni tarkibidagi ichak tayoqchalarining
miqdori hisoblanadi. Ular miqdori 1 dona ichak tayoqchalarini qancha miqdordagi
suvda uchrashi bilan baholanadi. Jumladan:
1.Ichak tayoqchasi 100 ml suvda 1 dona bo‘lsa, suvtoza;
2.Ichak tayoqchasi 10 ml suvda 1 bo‘lsa, suv kerakligicha toza;
3.Ichak tayoqchasm 1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv gumonli;
4. Ichak tayoqchami 0,1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv toza emas;
5.Ichak tayoqchasi 0,01 ml suvda 1 bo‘lsa suv umuman toza emas.
II.Neft va yonuvchi gazni qidirishda burg‘u quduqlari va buloqlardan olingan
namunalarni bakteriologik taxlili. Suvlarni mikrobiologik tadqiqotlarida.
1.Metanni okislyat qiladigan bakteriyalar;
2.Propon okislyat qiladigan bakteriyalar indikator bo‘lib hisoblanadi.
III.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik jarayonlarda ular ximiyaviy tarkibini
hosil bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Yer osti suvlarini gazli tarkibi. Yer osti suvlarida gazlar erkin va erigan holatda
uchraydi. Erigan gazlar miqdori suvlarda ularni erish koeffsiyentlariga harorati,
bosimi va mineralizatsiyasiga bog‘liq. Yer osti suvlarini tarkibidagi asosiy gazlar
O2, azot N2, uglerod oksidi SO2, oltingugurt vodorodi H2S, vodorod H2, metan
CH4 hamda inert gazlari-He, Ne, Ar va x.o. dan iborat.
Gazlar kelib chiqishi bo‘yicha quyidagi gruhlarga bo‘linadi:
1.Tog‘ jinslari tarkibiga atmosferadan o‘tuvchi gazlar-N2, O2, CO2, He, Ar;
2.Bioximik yo‘llar bilan mikroorganizmlarni chiqishi, vujudga keluvchi gazlar-
CH4, CO2, N2, H2S, O2;
3.Yuqori bosim va harorat ostida suvlar bilan tog‘ jinslarining bir-biriga ximiyaviy
ta’siridan hosil bo‘ladigan gazlar-CO2, H2S, H2, CH4, CO, N2, HCl, HF, SO2, Cl,
NH3.
4.Radioaktiv va yadro reaksiyasi jarayonida vujudga keluvchi gazlar-He, Rn va
b.q. Geoximiyaviy nuqtai nazaridan gazlarni asosiysi bo‘lib, kislorod, uglerod, ikki
oksidi va oltingugurt vodorodi hisoblanadi. Yer osti suvlarida kislorod 15-20 mg-l
ni tashkil qiladi. Yer yuzasidan pastga tomon chuqurlashgan sari uni miqdori har xil
8
jarayonlarga sarf qilinishi natijasida kamayib boradi.
Uglerod ikki oksidi ximiyavmy aktiv hisoblanadi. Yer osti suvlaridagi uglerod
ikki oksidi erigan miqdori 1 litrda bir necha 10 milligramdan bir necha 10
grammlarga boradi va yer osti suvlarini ximiyaviy tarkibini hosilqilishda katta
ahamiyat kasb etadi.
Oltingugurt vodorodi-oltingugurtni yer osti suvlarida uchrash formalardan biri.
Oltingugurt vodorodini eng ko‘p tarqalishi neft gaz provinsiyalarda uchraydigan
suvlar hisoblanadi. Chuqur qatlamlardagi yer osti suvlarida oltingugurt vodorodi
3500 mg-l uchrashi mumkin.
5.4.Yer osti suvlarini kimyoviy tarkibini tahlil qilish
Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini mineralizatsiya darajasini aniqlash dala va
statsionar-laboratoriya sharoitlarida amalga oshiriladi. Buning uchun maxsus usullar
va uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqilgan (A.A.Reznikov, Ye.P.Mulikova, 1962 va
b.q.).
Dala sharoitida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer osti suvlarini nitrit (NO-2), nitrat (NO-3),
ammoniy (NHq4), gidrokorbonat (HCO-3), korbonat (SO2-3), xlor (Cl-), sulfat
(SO2-4), kalsiy (Ca2q), magniy (Mg2q), natriy (Naq), kaliy (Kq), ionlari, temir
oksidlari (Fe2q, Fe3q), vodorod sulfid (H2S), vodorod ionlarining konsentratsiyasi
(pH), erkin karbonat kislotasi, qattiqligi, qattiq qoldiq va boshqalar aniqlanadi.
Qattiq qoldiq deganda, ma’lum miqdordagi yer osti suvlari namunasini chinni
farfar kosachada olov ostida bug‘latilgandan keyingi qolgan mineral moddalarning
umumiy miqdori tushinilib, mg-l yoki g-l da ifodalanadi. qolgan qattiq qoldiqni
q105-1100S da yana qidirilsa uni tarkibilagi ba’zibir organik brikmalarni butunlay
quyib yo‘q bo‘lib ketish jarayoni sodir bo‘ladi va qattiq qoldiq qandaydir
milligramga yoki protsentga kamayadi. Anashundan keyingi qolgan qattiq qoldiqni
qismi quruq qoldiq deb ataladi. Ifloslanmagan va kam ifloslangan suvlarda qattiq
qoldiq bilan quruq qoldiq miqdori orasidagi farq 3-5% dan oshmaydi. Bu farq yer
osti suvlari taxlili natijalari ro‘yxatida «qizdirish natijasidagi yo‘qotish» deb
ko‘rsatiladi.
Taxlil uchun olinadigan suv namunalari buloqlardan chuqur bo‘lmagan
shurflardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, chuqur burg‘ quduqlaridan maxsus suv namunalarini
9
olish asboblari yordamida (5.1-rasm) olinib, yaxshilab yuvib tozalangan shisha yoki
plastmassa idishlarga solinib, surguch yoki parfinlab berkitiladi. Namuna olingan
idishga yer osti suvi tarkibini o‘rganuvchi tashkilotni nomi, olingan suv manbai
(buloq, shurf, burg‘ qudug‘i va b.q.), olingan joyi, chuqurligi, vaqti, taxlil qilish turi,
namuna oluvchi mutaxasisning ism, familiyasi maxsus tayyorlangan yorliqqa
yozilib, yopishtirilib qo‘yiladi. Namuna miqdori taxlil turlariga qarab turlicha
bo‘lishi mumkin (5.1-jadval).
To‘liq qisqartirilgan va taxlil qilish jarayonida yer osti suvlarini fizik
hususiyatlari, pH, Cl-, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-2, Naq, Kq, Ca2q, Mg2q, Fe2q,
Ay3q, NHq4, NO-3 erkin CO2, SiO3 oksidlanishi, quruq qoldiq miqdori umumiy
qattiqligi va boshqa hususiyatlari statsionar laboratoriyalarda aniqlanadi. To‘liq
taxlilni qisqartirilgan taxlildan farqi shundan iboratki, birinchidan to‘liq taxlil
jarayonida eng yuqori aniqlikdagi usullar qo‘llaniladi, ikkinchidan ayrim
namunalargina o‘rganildi, uchinchidan dala sharoitida olingan taxlil natijalpari
tekshirib ko‘riladi va to‘ldiriladi.
Dala sharoitida suvlarni taxlil qilish maxsus dala laboratoriyalarda sodda usullar
1rdamida amalga oshiriladi. Bunda taxlil katta miqdordagi namunalar ustida olib
borilib, aniqlik darajalari bilan statsionar laboratoriya natijalaridan farq qilishi ham
mumkin. Shuningdek Ca2q va Mg2q, dan biri, NaqK umumiy miqdori aniqlanishi
mumkin.
5.2-jadval
5.1-расм. Було= ва бур\у =уду=ларидаги мавжуд ер ости сувларидан
гидрокимёвий
тад=и=отлар
учун
намуналар
олиш
жараёнида
ишлатиладиган
асбоб
ва
жихозлар.
А-Е.В.Семеновни
бур\у
=уду=ларидан сув намунасини олиш асбоби: 1-кранли юк; 2-
цилиндрнинг пастки мухофаза дастаси; 3-пылат ёки чыян цилиндр; 4-
цилиндрнинг ю=ориги воронка =исми; 6-кран; 7-кранга =ыйилган резина
найча. Б-було= сувларидан шиша идишга сув олиш жараёни
A
B
10
Gidroximik taxlil uchun olinadigan suv namunasining miqdori
Taxlil turlari
Namunaning miqdori, l
Yuqori mineralizatsiyaga
ega
bo‘lgan
suvlardan
(quruq qoldiq 1000-1500
mg-l)
Chuchuk
suvlardan
(quruq qoldiq 500 dan
1500 m mg-l)
To‘liq
1,0
1,5-2,00
qisqartirilgan
0,5
1,0-1,5
Dala sharoitida
0,5
0,5
5.5.Yer osti suvini kimyoviy klassifikatsiyasi. Suvni ximiyaviy analizlarini
sistemalash.
Suvlarni kimyoviy analiz natijasi bo‘yicha bir nechta klassifikatsiyalar mavjud.
Ularning eng maquli O.A.Alekin klassifikatsiyasi hisoblanadi (5.2-rasm).
5.2-rasm. Tabiatdagi suvlarni kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasnifi (O.A.Alekin
bo‘yicha, 1970)
Unda tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy ionlarni kam ko‘pligiga qarab uchta sinfga:
Gidrokorbonatli (karbonat), sulfatli va xloridli suvlarga. Har bir sinf esa Ca2q,
Mg2q, Na2q, ionlarini kam ko‘pligiga qarab uchta gruhga. Ionlarni kam ko‘pligiga
to‘rtta turga bo‘linadi. Jumladan:
1 tur
2
2
3
Mg
Ca
HCO
kam minerallangan;
11
2 tur
2
4
3
2
2
3
SO
HCO
Mg
Ca
HCO
o‘rtacha minerallangan;
3 tur
Na
rbCl
Mg
Ca
SO
HCO
2
2
2
4
3
odatda yuqori menerallashgan;
4 tur NSO3- dan iborat. Nordon suvlar bo‘lib, sulfat va xloridli sinflarni Sa va Mg
gruhlarga mos.
Birinchi turdagi suvlar tarkibida Na va K bo‘lgan asosli otqindi jinslarning nurashi
jarayonida hosil bo‘lgan hosilalari bo‘ylab suvni harakati natijasida, ikkinchi turdagi
suvlar cho‘kindi jins qatlamlari bo‘ylab harakat qilishi natijasida vujudga keladi.
Uchinchi gruhdagi suvlar tog‘ jinslarining metamrfizm jarayoni uchrashi sharoiti
bilan, to‘rtinchi gruhga kiruvchi suvlar u yoki bu kon sharoiti bilan bog‘liq holda
vujudga keladi.
5.6. Yer osti suvlari taxlili natijalarini ifodalash shakllari
Yer osti suvlari kimyoviy taxlili natijalari asosan quyidagi shakllarda
ifodalaniladi: 1.Suvtarkibidagi ionlar (kation va anionlar) miqdorini mg-l, g-l va
mg.ekv-l larda ifodalash.
Dala va statsionar laboratoriya taxlili asosida aniqlangan 1 litr suv tarkibini tashkil
etuvchi ionlarning miqdori eng avvalo mg-l yoki g-l da ifodalanadi. So‘ngra anashu
aniqlangan elementni (kation va anionlarni) mg-l, g-l holatidagi miqdorini mg.ekv-l
ga o‘tkaziladi. Ya’ni 1 l xajmdagi suvda erigan moddalarni ekvivalent miqdorida
ifodalanadi. Buning uchun har bir elementni suvda aniqlangan mg-l, g-l dagi og‘irlik
miqdorini shu elementni ekvivalent og‘irligiga bo‘linadi. Ularni ekvivalent
og‘irliklarining qimmatlari 5.3-jadvaldan olinadi. Misol uchun Naq ning suvdagi
miqdori 460mg-l bo‘lsa, uni mg.ekv-l qiymati 460:22,99q20 mg.ekv-l bo‘ladi. Agar
SO2-4 ionning suvdagi miqdori 220 mg-l dan mg.ekv-l o‘tkazish koeffsiyentlari
ishlatiladi (5.4-jadval). Buning uchun aniqlangan elementning mg-l dagi miqdorini
5.4-jadvalda keltirilgan koeffsiyentlarga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi, ya’ni:
л
экв
мг
Na
/
.
20
0435
,
0
460
va
л
экв
мг
SO
/
.
0208
,
0
240
2
4
bo‘ladi.
5.3-jadval
Kimyoviy elementlarning (ionlarning) ekvivalent og‘irliklari
Ionlar
Ionlarning
Ionlar
Ionlarning
13
Mn2q
0,0364
CO3-
0,0333
Zn2q
0,0306
NO-3
0,0161
Cu2q
0,0315
NO-2
0,0217
Pb2q
0,0096
HS-
0,0302
Ba2q
0,0146
HsiO-3
0,0130
Sr2q
0,0228
H2PO4-
0,0103
Li
0,144
HPO42
0,0208
2.Yer osti suvlari tahlili natijalarini protsent-ekvivalent shaklida ifodalash. 1litr
yer osti suvi tarkibidagi kation yoki anionlar miqdorini ayrim-ayrim protsent-
ekvivalentda (% ekv.) ifodalash uchun hamma natijalarni yoki anionlar miqdorini
100% deb olinadi. Har bir kation, anionlarning 1 litr suvdagi mg.ekv. miqdorini
100% ga nisbatan olinib, oddiy proporsiya usulida aniqlanadi. Misol uchun yer osti
suvi tarkibidagi anionlarning umumiy miqdori 100%, mg.ekv.-l da esa ularni (Cl-,
SO42-, NO3-, HCO3-, CO32) umumiy miqdori 9,86 (16.5-jadval) bo‘lgani uchun
Cl--36, SO42--17, NO3--1, HCO3—46 mg.ekv.% ni tashkil etadi. Shuningdek
kationlarni ham mg.ekv.% dagi qimmatlari aniqlanadi.
5.5-jadval
Yer osti suvlari tahlili natijalarini jadval holatida ko‘rsatish va mg-l, mg.ekv-l,
ekv-% larda ifodalash (F.F.Lopteev va I.Yu.Sokolovlardan)
Kationl
ar
Tarkibi
Anionl
ar
Tarkibi
Mg
-l
Mg.ek
v-l
Ekv.
%
Mg
-l
Mg.ek
v-l
Ekv.
%
Naq
78
3,39
34
Cl-
12
5
3,53
36
K
9
0,23
2
SO42-
83
1,7
17
Ca2
89
4,44
44
NO3-
5
0,08
1
Mg2
24
1,97
20
HCO3-
27
6
4,52
46
Fe2
0,2
0,01
-
CO32-
-
-
-
14
Jami
10,04
100
Jami
9,86
100
3.Yer osti suvlari taxlili natijalarini formula yordamida ifodalash.
M.G.Kurlov yer osti suvlari taxlili natijalarini quyidagi formula yordamida
ifodalashni taklif etgan.
.
.
.
.
Д
Т
анионлар
катионлар
М
Г
Bu yerda G-yer osti suvlarida uchrovchi ba’zibir o‘ziga xos hususiyatli elementlar,
gazlar, g-l; M-yer osti suvlarida uchrovchi mineral moddalarning miqdori, g-l;
formulaning suratida suvdagi kationlar va ularni miqdori, ekv.%; mahrajida anionlar
miqdori, ekv.%; T-yer osti suvlarining harorati T0S; D-suvning debiti, l-s. ushbu
formulani u yoki bu hudud yer osti suvlari taxlili natijalari asosida yozilsa quyidagi
ko‘rinishni oladi:
1
,
2
20
5
20
25
52
3
2
15
4
40
3
60
6
,
0
2
5
,
1
0
Д
T
K
Mg
Na
Ca
NO
Cl
SO
HCO
M
CO
C
Formula kasr chizig‘ining chap tomonida suvni gaz tarkibi (SO22 va b.q.),
umumiy mineralizatsiya miqdori (M0,6), kasr chizig‘ining ustki qismida esa
anionlarning chapdan o‘nga qarab kamaib borishi, ya’ni HCO603, SO404, Cl15,
NO23 va kasr chizig‘ining ostki qismida kationlarning chapdan o‘nga qarab kamayib
borish tartibi-Ca52, Na25, Mg20, K5 yozilgan. Amaliyotda yer osti suvlarining nomi
formula surati va maxrajidagi birinchi va ikkinchi anion va kationlarning miqdoriga
qarab nomlanishi qabul qilingan. Agar o‘rganilayotgan suvga nom bersak
gidrokorbonat-sulfit-kalsiy-natriyli suvi deb ataladi. Yer osti suvlarini nomlashda
anionlar va kationlarni miqdori 10% kam bo‘lsa, ular suvga nom berishda hisobga
olinmaydi.
Hozir Respublikamizning deyarli hamma hududlarida yer osti suvlarini, ayniqsa
mineral suvlarini ximiyaviy tarkibi mukammal ravishda o‘rganib chiqilgan. masalan,
Toshkent va Farg‘ona vodiysi hududlaridagi mavjud yer osti mineral suvlarning
tarkibi quyidagicha:
1.qibray tumani, Yadro fizikasi instituti maydoni
64
)
(
95
,
0
024
,
0
0
6
95
4
20
26
3
54
2
t
Ca
Na
SO
Cl
HCO
M
SiO
2.Farg‘ona vodiysi, Chortoq sanatoriyasi maydoni
15
30
)
(
010
,
0
0
21
35
39
15
3
40
4
45
5
,
0
2
t
Na
Ca
Mg
Cl
HCO
SO
M
SiO
Birinchi holatda mineral suvining nomi gidrokorbanat-xlor-natriyli, ikkinchi
holda sulfat-gidrokarbonat-magniy-kalsiyli suv deb ataladi.
5.3-rasm. Yer osti suvlarini taxliliy natijalarini uchburchak grafigi orqali ifodalash
(G.V.Bogomolovdan)
Yer osti suvlari taxlili natijalarini chizma ko‘rinishda ifodalash.
Yer osti suvlari ximiyaviy tarkibini chizma shaklida ko‘rsatish uchun «Ferri
uchburchagi» usuli qo‘llaniladi (5.3-rasm). Buning uchun anionlar va kationlar
uchun alohida-alohida uchburchaklar chizilib, uchburchakni birinchi uch qismlariga
anionlar (HCO3, Cl, SO4) ikkinchisining uch qismlariga kationlar (Na, Ca, Mg)
joylashtiriladi. Uchburchaklarni har bir tomoni 10 ga bo‘linib, har bir bo‘lak 10%
mg.ekv. ga teng deb yoki 10bo‘lakni ichida 100% mg-ekv ionlar bor deb olinadi.
Uchburchaklarni uchidan, ya’ni ionlar belgilaridan pastga va yuqoriga qarab, ularni
miqdorini kamayib borishini hisobga olgan holda uchburchaklardan tahlil natijalari
to‘g‘ri kelgan nuqtalar topiladi. Har bir uchburchakdagi anashu topilgan
nuqtalarning o‘rniga (% mg-ekv. miqdoriga) qarab suvning tarkibiy nomi o‘qiladi.
5.5.Yer osti suvlarining fizik xossa va hususiyatlari
Yer osti suvlarining eng asosiy fizik xossa va hususiyatlari bo‘lib, ularni tiniqligi,
rangi, ta’mi, xidi, zichligi harorati va siqiluvchanligi, yopishqoqligi, elektr
o‘tkazuvchanligi, radioaktivlik darajasi hisoblanadi.
Tiniqligi. Yer osti suvlarining tiniqligi ularda mavjud organik, kolloid va mexanik
qo‘shimchalarning bor-yo‘qligiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Tabiiy tinq suvda bunday
qo‘shimchalar bo‘lmaydi yoki juda oz miqdorda bo‘lishi mumkin. qo‘shimchalarni
16
miqdorini oddiy ko‘z bilan, lupa yokiy mikroskop ostida ko‘rib baholash mumkin.
Yer osti suvlari tarkibida yuqoridagi qo‘shimchalarni bo‘lishi uni loyiha, quyqumli
bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday suvlardan foydalanishda nihoyatda
ehtiyot bo‘lmoq lozim. Chunki ayniqsa organik qo‘shilmalarga boy suvlar
serquyqumli bo‘ladi. Ularni organik moddalarga boy ekanlik darajalari organik
brikmalarni oksidlash uchun sarf bo‘ladigan kislorodni yoki kaliy marganes oksidini
(KMnO2) miqdori bilan baholanadi. 21 mg organik brikmali suvni oksidlash uchun
1 mg O2 yoki 4 mg KMnO4 kerak bo‘ladi. Ichimlik suvlarda oksidlanishi uchun sarf
bo‘lgan KMnO4 ning miqdori 10 mg-l dan oshmasligi zarur (Sedenko, 1979).
Rangi. Tozza ichimlik suvi rangsiz bo‘ladi. Yer osti suvi rangining o‘zgarishi uni
tarkibida, u yoki bu qo‘shimchalar mavjudligidan dalolat beradi. Agarda suvning
rangi sarg‘ish, qo‘ng‘ir tusda bo‘lsa, uning tarkibida qo‘shimcha zolatdagi temir,
organik brikmalar boriligidan, ko‘kish, zangori (havorang) rang esa suvda
oltingugurtning miqdorini balandligidan, gumus miqdorini, margans elementining
ko‘pligi suvga qoramtir tus beradi. Suvni rangi amaliyotda mavjud bo‘lgan rang
etalonlari yordamida baholanadi.
Ta’mi. Yer osti suvlarining ta’mi ham ularning tarkibida mavjud bo‘lgan mineral
moddalarga, gaz va boshqa qo‘shimchalarga bog‘liq. Suvni tarkibida NaCl ni
miqdori har bir litiriga 500 mg dan kam bo‘lsa chuchuk, 500-600 mg dan oshiq
bo‘lsa, sho‘rtang tam beradi. Shuningdek, MgSO4 me’yoridan oshiqligi achchiq,
organik moddalarni bo‘lishi chuchuk, Ca(HCO3)2, Mg(CHO3)2 tuzlarning bo‘lishi
yoqimli ta’m beradi.
Xidi. Tozza ichimlik tabiiy suvini xidi bo‘lmaydi. Faqat ba’zi mineral suv
manbalari-buloq suvlarini yoki o‘ziga xos tarkibiga ega bo‘lgan tog‘ jinslari
qatlamlarida mavjud bo‘lgan yer osti suvlarini ta’mi bo‘ladi. Bunga sabab yer osti
suvlarida oltingugurtning u yoki bu darajada erigan xolatida bo‘lishi hisoblanadi.
Yer osti suv manbalariga har xil chiqindi mahsulotlari eritmalarinisizib o‘tishi ham
suvga ma’lum darajada xid berishi mumkin.
Harorati. Yer osti suvlarining harorati suvli tog‘ jins qatlamlarining yotish
chuqurligiga, suv tarkibidagi tuz va gazlarning turlariga, ularning miqdoriga,
geografik o‘rniga qarab o‘zgarishi mumkin. Masalan, Toshkent oldi, Farg‘ona
17
mineral suv xavzasidagi neogen, palogen, yuqori bo‘r, paleozoy davri jins
qatlamlaridan yer sathiga oqib chiquvchi suvning harorati 34-430S dan 65-720S
oralig‘ida o‘zgarishi ma’lum. Olimlarning ma’lumotiga qaraganda Respublikamiz
yer osti suvlarining harorati har 100 metr pastga qarab chuqurlikni oshishi bilan 2,05-
4,50S dan 7-80S miqdorida oshishi aniqlangan. Bu holatni hisobga olinadigan
bo‘linsa, yer osti suvlarining harorati 2000-5000 metr chuqurlikda 50-1500S, 7000-
8000 metr chuqurlikda 200-2500S ga borishi mumkin (B.A.Beder, A.S.Xasanov va
b.q. 1971).
G.B.Bogomolovning ma’lumotlariga ko‘ra yer osti suvlari tarkibidagi NaCl tuzi
miqdorining oshishi bilan, hamad O2, H2S gazlarning miqdorining kamayishi bilan
uning harorati 250S dan 1000S gacha oshadi (5.5-jadval).
5.5-jadval
Yer osti suvlari tarkibidagi tuz va gazlar miqdorini o‘zgarishini ularning haroratini
o‘zgarishiga ta’siri
Suvn
ing
harorati
0S
Suvda erigan tuzlar miqdori,
g-l
Gazlar miqdori, g-l
NaCl
CaSO
4
CaCO
3
O
2
N
C
H4
H2
S
CO
2
25
26,44
0,209
0,0014
0,
028
5
0,0
144
0,0
33
1,3
04
0,77
1
50
26,99
0,204
0,0015
0,
020
9
0,0
108
0,0
213
1,4
10
0,42
3
100
28,15
0,153
0,0015
0,
017
7
0,0
098
0,0
177
0,8
44
-
Yer yuzasiga yaqin bo‘lgan qatlamlardagi yer osti suvlarining harorati, atmosfera
haroratining fasllar mobaynida o‘zgarishi bilan bog‘liq holda o‘zgarib turadi.
Mamlakatimiz hududida bo‘ o‘zgarish 8-200S atrofida bo‘lishi mumkin.
