YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY, ORGANIK TARKIBI, XOSSA VA HUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

130,7 KB


YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY, ORGANIK TARKIBI, XOSSA VA HUSUSIYATLARI Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini vujudga kelishi, uning dastlabki tomchilarini paydo bo‘lishi davridan boshlab, keyingi tog‘ jinslari g‘ovaklari, qatlamlari, yoriqlari bo‘ylab harakat qilishi jarayoni bilan bog‘liq holda shakllanadi. Yer osti suvlarining anashu harakat qilish jarayonida uning tarkibini tashkil etuvchi eng asosiy kimyoviy element-mikrokomponentlar: Cl, S, C, Si, N, O, H, K, Na, Ca, Fe, Al va oz miqdordagi element-mikrokomponentlar: Zn, Cu, Pb, As, Mo, U va b.q. hosil bo‘ladi. Suvni tarkibida ma’lum miqdordagi organik moddalar, mikroflorolar gazlar uchrashi mumkin. 5.1.Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi Yer osti suvlarining hususiyatlari va sifati suvni tog‘ jinslari qatlamlari bo‘ylab harakat qilish jarayonida erigan tuzlarning ion, ya’ni kation (Naq, Kq, Ca2q, Mg2q, Fe2q) va anionlar (Cl--, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-3) tarkibiga bog‘liq holda vujudga keladi. Jumladan, xlor ionlarining asosiy manbai tuzli cho‘kindi jinslar, osh tuzi qatlamlari hisoblanadi. Sulfat ioni esa gips va gipsli jinslar, oltingugurt va sulfidli brikmalarni oksidlanishi oqibatida quyidagi kimyoviy reaksiyalar ko‘rinishida hosil bo‘ladi. 4 2 4 2 2 2 2 2 4 3 4 2 2 2 2 2 2 7 2 4 2 2 2 3 2 SO H FeSO O H O FeS CO O H CaSO SO H CaCO SO H O H O S            Azotni yer osti suvlarida uchrovchi brikmalaridagi ionlari: ammoniy ) ( 4  NH , nitrat-ion    3 NO , nitrit-ion ) ( 2  NO xolatlarida, hamda xayvon va o‘simlik organizmlarini chirishi natijasida vujudga kelgan mahsulotlarni suv bilan oqizib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi. Gidrokorbanat va karbonat ionlari kam mineralizatsiyalashgan yer osti suvlarining asosiy kimyoviy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Gidrokorbonat YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY, ORGANIK TARKIBI, XOSSA VA HUSUSIYATLARI Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini vujudga kelishi, uning dastlabki tomchilarini paydo bo‘lishi davridan boshlab, keyingi tog‘ jinslari g‘ovaklari, qatlamlari, yoriqlari bo‘ylab harakat qilishi jarayoni bilan bog‘liq holda shakllanadi. Yer osti suvlarining anashu harakat qilish jarayonida uning tarkibini tashkil etuvchi eng asosiy kimyoviy element-mikrokomponentlar: Cl, S, C, Si, N, O, H, K, Na, Ca, Fe, Al va oz miqdordagi element-mikrokomponentlar: Zn, Cu, Pb, As, Mo, U va b.q. hosil bo‘ladi. Suvni tarkibida ma’lum miqdordagi organik moddalar, mikroflorolar gazlar uchrashi mumkin. 5.1.Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi Yer osti suvlarining hususiyatlari va sifati suvni tog‘ jinslari qatlamlari bo‘ylab harakat qilish jarayonida erigan tuzlarning ion, ya’ni kation (Naq, Kq, Ca2q, Mg2q, Fe2q) va anionlar (Cl--, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-3) tarkibiga bog‘liq holda vujudga keladi. Jumladan, xlor ionlarining asosiy manbai tuzli cho‘kindi jinslar, osh tuzi qatlamlari hisoblanadi. Sulfat ioni esa gips va gipsli jinslar, oltingugurt va sulfidli brikmalarni oksidlanishi oqibatida quyidagi kimyoviy reaksiyalar ko‘rinishida hosil bo‘ladi. 4 2 4 2 2 2 2 2 4 3 4 2 2 2 2 2 2 7 2 4 2 2 2 3 2 SO H FeSO O H O FeS CO O H CaSO SO H CaCO SO H O H O S            Azotni yer osti suvlarida uchrovchi brikmalaridagi ionlari: ammoniy ) ( 4  NH , nitrat-ion    3 NO , nitrit-ion ) ( 2  NO xolatlarida, hamda xayvon va o‘simlik organizmlarini chirishi natijasida vujudga kelgan mahsulotlarni suv bilan oqizib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi. Gidrokorbanat va karbonat ionlari kam mineralizatsiyalashgan yer osti suvlarining asosiy kimyoviy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Gidrokorbonat ionlarining asosiy manbai yer osti suvlarining oqib o‘tish yo‘lidagi mavjud ohaqtosh, dolomit va mergel jinslaridir. CO3 ioni karbonat jinslarini suvda to‘g‘ridan-to‘g‘ri erishi natijasida paydo bo‘lmasdan, balki suvdan CO2 ning ajralishi va suvdagi NCO3 ionning CO3 ioniga aylanishi jarayonida vujudga keladi. Natriy va kaliy ionlari otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining iashkil qiluvchi minerallarning parchalanishi va yuvilishi oqibatida, kalsiy va magniy ionlari esa ohaqtosh, dolomit, mergel jinslarining suvda erishi natijasida vujudga keladi. Kalsiy ionning ba’zan oshishi (1 g-l) neft konlari hududlaridagi mavjud kalsiy-xlor tarkibli suvlarining mavjudligi bilan ham bog‘liq. Yer osti suvlari, ulardagi vodorod (N) ionlarining konsentratsiyasiga qarab neytral, ishqoriy va kislotaviy bo‘lishi mumkin. Fanda vodorod ionlarining konsentratsiyasini raqamlar bilan (vodorod ko‘rsatgichi bilan) ko‘rsatish qabul qilingan bo‘lib, u manfiy o‘ng ming darajali logarifmga teng va rN bilan belgilanadi, ya’ni: PHq-Lg(Hq) Agar yer osti suvining konsentratsiyasi Hqq10-2 bo‘lsa, 2 10 lg 2 ) 10 lg( 2     pH bo‘lib, juda nordon suvlar uchun rN-5, nordon suvlar uchun 5-7, neytral suvlar uchun rNq7, ishqorli suvlar uchun 7 pH . Suvdagi vodorod konsentratsiyasi ko‘rsatgichini miqdoriga qarab suv tarkibidagi u yoki bu ionlarning miqdori ham turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, 4 pH bo‘lganda NCO-3 va CO-2 juda kam bo‘lishi yoki bo‘lmasligi, rN ning qiymati 7 dan 10 gacha o‘zgarganda eng asosiy ion bo‘lib, NCO-3 bo‘lishi va suvdagi rN ning qiymati 10 dan oshiqbo‘lganda eng asosiy ion bo‘lib, CO2-3 uchrashi mumkin (5.1-jadval). NCO-3, CO2-3 gidrokorbonat va karbonat ioni tabiiy suvlarni ximiyaviy tarkibini asosiy tashkil qiluvchisi hisoblanadi. Bu ikkala ion ko‘mir kislotasini hosil qiladi. Bu ionlarni birini o‘zgarishiga qarab ikkinchisi ham o‘zgaradi.       2 3 3 3 2 2 CO H HCO H SO H 5.1-jadval Suvdagi vodorod ko‘rsatgichini (RN) o‘zgarishiga qarab gidrokorbonat va karbonat ionlarini o‘zgarishi ionlarining asosiy manbai yer osti suvlarining oqib o‘tish yo‘lidagi mavjud ohaqtosh, dolomit va mergel jinslaridir. CO3 ioni karbonat jinslarini suvda to‘g‘ridan-to‘g‘ri erishi natijasida paydo bo‘lmasdan, balki suvdan CO2 ning ajralishi va suvdagi NCO3 ionning CO3 ioniga aylanishi jarayonida vujudga keladi. Natriy va kaliy ionlari otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining iashkil qiluvchi minerallarning parchalanishi va yuvilishi oqibatida, kalsiy va magniy ionlari esa ohaqtosh, dolomit, mergel jinslarining suvda erishi natijasida vujudga keladi. Kalsiy ionning ba’zan oshishi (1 g-l) neft konlari hududlaridagi mavjud kalsiy-xlor tarkibli suvlarining mavjudligi bilan ham bog‘liq. Yer osti suvlari, ulardagi vodorod (N) ionlarining konsentratsiyasiga qarab neytral, ishqoriy va kislotaviy bo‘lishi mumkin. Fanda vodorod ionlarining konsentratsiyasini raqamlar bilan (vodorod ko‘rsatgichi bilan) ko‘rsatish qabul qilingan bo‘lib, u manfiy o‘ng ming darajali logarifmga teng va rN bilan belgilanadi, ya’ni: PHq-Lg(Hq) Agar yer osti suvining konsentratsiyasi Hqq10-2 bo‘lsa, 2 10 lg 2 ) 10 lg( 2     pH bo‘lib, juda nordon suvlar uchun rN-5, nordon suvlar uchun 5-7, neytral suvlar uchun rNq7, ishqorli suvlar uchun 7 pH . Suvdagi vodorod konsentratsiyasi ko‘rsatgichini miqdoriga qarab suv tarkibidagi u yoki bu ionlarning miqdori ham turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, 4 pH bo‘lganda NCO-3 va CO-2 juda kam bo‘lishi yoki bo‘lmasligi, rN ning qiymati 7 dan 10 gacha o‘zgarganda eng asosiy ion bo‘lib, NCO-3 bo‘lishi va suvdagi rN ning qiymati 10 dan oshiqbo‘lganda eng asosiy ion bo‘lib, CO2-3 uchrashi mumkin (5.1-jadval). NCO-3, CO2-3 gidrokorbonat va karbonat ioni tabiiy suvlarni ximiyaviy tarkibini asosiy tashkil qiluvchisi hisoblanadi. Bu ikkala ion ko‘mir kislotasini hosil qiladi. Bu ionlarni birini o‘zgarishiga qarab ikkinchisi ham o‘zgaradi.       2 3 3 3 2 2 CO H HCO H SO H 5.1-jadval Suvdagi vodorod ko‘rsatgichini (RN) o‘zgarishiga qarab gidrokorbonat va karbonat ionlarini o‘zgarishi Sha kli RN 4 5 6 7 8 9 10 1 1 H2 CO3 9 9.7 9 7.0 7 6.7 24 .99 3. 22 0. 32 0. 02 - HC O-3 0 .3 3 .0 2 3.3 74 .98 96 .70 95 .84 71 .43 2 0.0 CO 2-3 - - - 0. 03 0. 08 3. 84 28 .55 8 0.0 Temir brikmalari ham yer osti suvlari tarkibiga asosan tog‘ jinslarini yuvilishi jarayonida vujudga keladi. Bunda asosiy brima bo‘lib, temir oksidi hisoblanadi. Neytral va ishqoriy muhitda u Fe (OH)2 holatida bo‘lib, vodorod ionining oshishi bilan suvda juda kam eruvchanligi bilan harakterlanadi. Asosan suvda kolliod holatida bo‘ladi. Mikrokomponentlar. A.P.Vinogradovni fikri bo‘yicha mikrokomponentlar deganda suvlarni tarkibida komponentlarni 10 mg-l dan kam bo‘lgan miqdori tshuniladi. Mikrokomponentlarga brom, yod, ftor, bo‘r, litiy, rubidiy, stransiy, boriy, mishyak, molibden, mis, kabolt, nikel va x.o. kiradi. Mikrokomponentlarni suvni tarkibida kam yoki ko‘p uchrashi ularni sifatiga ta’sir qiladi. Misol uchun ftor elementini suvda kamayib yoki ko‘payib ketishi inson va hayvonlarni tishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bromni ko‘payib ketishi esa oshqazon kasalligiga olib keladi. Brom. Tabiatda nisbatan kam miqdorda uchraydi. Ichimlik suvlarida bromni miqdori 0,001 dan 0,2 mg-l, mineral suvlarda 10-15 mg-l, ba’zi sho‘r ko‘llarda 900 mg-l gacha yetadi. Suvni mineralizatsiyasi oshishi bilan S1 ioni miqdori ham oshadi, shunga o‘xshash brom ham osha boradi. Sho‘r suvlarda ko‘llarda sedmentatsiya jarayoni natijasida xlor ioni cho‘kib kristal holatiga o‘tadi va tuzlar hosil bo‘ladi. Brom esa suyuq faza sifatida qolaveradi. Brom asosan suvlarga tog‘ jinslarini erishi orqali o‘tadi. Sha kli RN 4 5 6 7 8 9 10 1 1 H2 CO3 9 9.7 9 7.0 7 6.7 24 .99 3. 22 0. 32 0. 02 - HC O-3 0 .3 3 .0 2 3.3 74 .98 96 .70 95 .84 71 .43 2 0.0 CO 2-3 - - - 0. 03 0. 08 3. 84 28 .55 8 0.0 Temir brikmalari ham yer osti suvlari tarkibiga asosan tog‘ jinslarini yuvilishi jarayonida vujudga keladi. Bunda asosiy brima bo‘lib, temir oksidi hisoblanadi. Neytral va ishqoriy muhitda u Fe (OH)2 holatida bo‘lib, vodorod ionining oshishi bilan suvda juda kam eruvchanligi bilan harakterlanadi. Asosan suvda kolliod holatida bo‘ladi. Mikrokomponentlar. A.P.Vinogradovni fikri bo‘yicha mikrokomponentlar deganda suvlarni tarkibida komponentlarni 10 mg-l dan kam bo‘lgan miqdori tshuniladi. Mikrokomponentlarga brom, yod, ftor, bo‘r, litiy, rubidiy, stransiy, boriy, mishyak, molibden, mis, kabolt, nikel va x.o. kiradi. Mikrokomponentlarni suvni tarkibida kam yoki ko‘p uchrashi ularni sifatiga ta’sir qiladi. Misol uchun ftor elementini suvda kamayib yoki ko‘payib ketishi inson va hayvonlarni tishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bromni ko‘payib ketishi esa oshqazon kasalligiga olib keladi. Brom. Tabiatda nisbatan kam miqdorda uchraydi. Ichimlik suvlarida bromni miqdori 0,001 dan 0,2 mg-l, mineral suvlarda 10-15 mg-l, ba’zi sho‘r ko‘llarda 900 mg-l gacha yetadi. Suvni mineralizatsiyasi oshishi bilan S1 ioni miqdori ham oshadi, shunga o‘xshash brom ham osha boradi. Sho‘r suvlarda ko‘llarda sedmentatsiya jarayoni natijasida xlor ioni cho‘kib kristal holatiga o‘tadi va tuzlar hosil bo‘ladi. Brom esa suyuq faza sifatida qolaveradi. Brom asosan suvlarga tog‘ jinslarini erishi orqali o‘tadi. Yod. Tabiiy suvlarda yodni miqdori bromga nisbatan kam uchraydi. Chuchuk suvlarda yod miqdori 0,05 mg-l. Neft konlari atrofidagi suvlarda ko‘p miqdorda uchraydi. Misol uchun: Boku shahari atrofidagi yer osti suvlaridp 30-50 mg-l dan 100-120 mg-l gacha uchraydi. Yodning tarqalishi asosan tabiaida organik moddalar bilan bog‘liq. Yer osti suvlarida yodni kamayib ketishi har xil turdagi kasalliklarga olib keladi. Misol qilib bo‘qoq kasalligini olsak bo‘ladi. Ftor. Gidrogeoximiyada ftor eng ko‘p o‘rganilgan element safiga chiqadi. Chunki bu elementni yer osti suvlarida uchrashi katta ahamiyatga ega. Ftorni yer osti suvlarida 0,01 mg-l dan kamligi yoki 1,5 mg-l dan ortiqligi odamlarni tishini kasallanishiga olib keladi. Ftor ioni daryoda, ko‘llarda va artezian suvlarida 0,04 mg- l dan 0,3 mg-l gacha o‘zgaradi. Yer osti suvlarida ftor ioni asosan tarkibida ftor elementi bor minerallar orqali o‘tadi, bularga fosforit, fyuorit tog‘ jinslaridan opatit, turmalin va slyudalar kiradi. Yer osti suvlarida ftorni ko‘p uchrashi neft konlari bilan bog‘liq. Bor. Sochma elementlarga kiradi. Bor har doim suvlarda uchrab, juda kam miqdorda bo‘ladi. Chuchuk suvlarda ularni miqdori 0,001 va 0,0001 mg-l, dengiz suvlarida 1,5-4,4 mg-l, sho‘r ko‘llarda 100-150 mg-l ga yetadi. Neft konlari atrofidagi suvlarda va ishqorli suvlarda ba’zan 100 mg-l ni tashkil etadi. Bor suvda yaxshi eruvchan hisoblanadi shu sababli barot mineralini suvda erishi orqali hosil bo‘ladi. Borni suvda uchrashi ularni shifobaxsh qiladi. Mis. Misni yer osti suvlarida migratsiyasi juda murakkab hisoblanadi, shuning uchun ular kam o‘rganilgan. Misni har xil valentligi Cuq va Cu2q suvda kam eriydigan va CuSO4 ko‘p eriydigan bo‘ladi. Tabiatda mis xalkopirit, kovelin, bornit va sulfit minerallari tarkibida mavjud. Suvlarda misni rN ko‘rsatgichiga qarab chegaralanadi. RNq5,3 bo‘lgandan boshlab qorishmadan ajrala boshlaydi. Shuning uchun neytral va neytralga yaqin reaksiyalarda mich juda kam miqdorda 1-100 mg- l bo‘ladi. Tabiiy suvlarda mis, mis krnlari yaqinda ko‘p miqdorda uchraydi. Qo‘rg‘oshin. Tabiiy suvlarda qo‘rg‘oshin ionini ikki valentligi mavjud bo‘lib, ularni miqdori 1-2 mg-l da bo‘ladi. Ularni miqdori Rnbilan bog‘liq holda o‘zgaradi. 7  pH bo‘lganda, ya’ni kam ishqorli qorishmalarda ularni miqdori tezda kamayadi. Nordon suvlarda 5 , 5  pH bo‘lsa, qo‘rg‘oshin miqdori eng ko‘p bo‘ladi. qo‘rg‘oshinni suvda tarqalishini asosiy manbai bo‘lib galenit PbS, angdezit PbSO4 va iyerussit Yod. Tabiiy suvlarda yodni miqdori bromga nisbatan kam uchraydi. Chuchuk suvlarda yod miqdori 0,05 mg-l. Neft konlari atrofidagi suvlarda ko‘p miqdorda uchraydi. Misol uchun: Boku shahari atrofidagi yer osti suvlaridp 30-50 mg-l dan 100-120 mg-l gacha uchraydi. Yodning tarqalishi asosan tabiaida organik moddalar bilan bog‘liq. Yer osti suvlarida yodni kamayib ketishi har xil turdagi kasalliklarga olib keladi. Misol qilib bo‘qoq kasalligini olsak bo‘ladi. Ftor. Gidrogeoximiyada ftor eng ko‘p o‘rganilgan element safiga chiqadi. Chunki bu elementni yer osti suvlarida uchrashi katta ahamiyatga ega. Ftorni yer osti suvlarida 0,01 mg-l dan kamligi yoki 1,5 mg-l dan ortiqligi odamlarni tishini kasallanishiga olib keladi. Ftor ioni daryoda, ko‘llarda va artezian suvlarida 0,04 mg- l dan 0,3 mg-l gacha o‘zgaradi. Yer osti suvlarida ftor ioni asosan tarkibida ftor elementi bor minerallar orqali o‘tadi, bularga fosforit, fyuorit tog‘ jinslaridan opatit, turmalin va slyudalar kiradi. Yer osti suvlarida ftorni ko‘p uchrashi neft konlari bilan bog‘liq. Bor. Sochma elementlarga kiradi. Bor har doim suvlarda uchrab, juda kam miqdorda bo‘ladi. Chuchuk suvlarda ularni miqdori 0,001 va 0,0001 mg-l, dengiz suvlarida 1,5-4,4 mg-l, sho‘r ko‘llarda 100-150 mg-l ga yetadi. Neft konlari atrofidagi suvlarda va ishqorli suvlarda ba’zan 100 mg-l ni tashkil etadi. Bor suvda yaxshi eruvchan hisoblanadi shu sababli barot mineralini suvda erishi orqali hosil bo‘ladi. Borni suvda uchrashi ularni shifobaxsh qiladi. Mis. Misni yer osti suvlarida migratsiyasi juda murakkab hisoblanadi, shuning uchun ular kam o‘rganilgan. Misni har xil valentligi Cuq va Cu2q suvda kam eriydigan va CuSO4 ko‘p eriydigan bo‘ladi. Tabiatda mis xalkopirit, kovelin, bornit va sulfit minerallari tarkibida mavjud. Suvlarda misni rN ko‘rsatgichiga qarab chegaralanadi. RNq5,3 bo‘lgandan boshlab qorishmadan ajrala boshlaydi. Shuning uchun neytral va neytralga yaqin reaksiyalarda mich juda kam miqdorda 1-100 mg- l bo‘ladi. Tabiiy suvlarda mis, mis krnlari yaqinda ko‘p miqdorda uchraydi. Qo‘rg‘oshin. Tabiiy suvlarda qo‘rg‘oshin ionini ikki valentligi mavjud bo‘lib, ularni miqdori 1-2 mg-l da bo‘ladi. Ularni miqdori Rnbilan bog‘liq holda o‘zgaradi. 7  pH bo‘lganda, ya’ni kam ishqorli qorishmalarda ularni miqdori tezda kamayadi. Nordon suvlarda 5 , 5  pH bo‘lsa, qo‘rg‘oshin miqdori eng ko‘p bo‘ladi. qo‘rg‘oshinni suvda tarqalishini asosiy manbai bo‘lib galenit PbS, angdezit PbSO4 va iyerussit PbSO3 hisoblanadi. Rux Zn. Ruxni ftor ruxidan tashqari hamma brikmalari suvda yaxshi eriydigan bo‘ladi. Shu sababli rux misga va qo‘rg‘oshinga nisbatan keng tarqalgan. Ruxni migratsion hususiyati mis va qo‘rg‘oshinga nisbatan yuqori. Ruxni katta miqdori rN 5,5 dan 6,5 gacha bo‘lgan nordon suvlarda uchraydi. RN yuqorilashgan sari uning miqdori kamaya boradi. Ruxni suvdagi miqdori rux rudalari joylashagan zonalarda 0 dan 500 mkg-l ni tashkil qiladi. Fosfor. Fosfor asosan suvlarda H2PO4- va HPO42- ko‘rinishida bo‘lib, birinchi normasi nordon suvlarda, ikkinchisi esa neytral va ishqorli suvlarda uchraydi. Fosforni asosiy manbai bo‘lib, fosfat kalsiyni har xil ko‘rinishida Ca5(PO4)3 Cl va Ca5(PO4)3 F ular yer yuzasiga chiqqan va cho‘kindi jinslarida ko‘p tarqalgan. Fosfor har xil brikmalari 0,01 va 0,1 mg-l bo‘lib, faqat mineral suvlaridagina 10 mg- l larga yetadi. Ultromikro komponentlar. Ular suvlarda juda oz miqdorda ( 10-2 mg-l) uchraydi. Ularga Au, Bi, Te, Cd, Se va x.o. kiradi. 5.2.Yer osti suvlari tarkibidagi organik moddalar va mikrofloralar Organik moddalar. Yer osti suvlari tarkibiga atmosfera yog‘inlari yer yuzasidagi suvlar, tuproq va tuproq qorishmalari, il, illi suvlar, tog‘ jinslari va ularda to‘plangan organik moddalar hamda neft va torf uymlari asosiy manba hisoblanadi. Yer osti suvlarida organik moddalarni organik uglerodi (S org) yoki kislorod (O) miqdorlari bilan ifodalanadi. Yer osti suvlarini organik moddalar bilan to‘yinishi ayniqsa neft va gaz konlari maydonlarida yuz beradi. Turli yer osti suvlarini tarkibidagi S org mg-l o‘rtacha miqdorlari quyidagicha (S.R.Kraynov va V.M.Shves bo‘yicha 1980 y): Grunt suvlarida-25; Artezian havzalaridagi qatlamli suvlar-50; Neft va gaz konlaridagi qatlamli suvlar (gazli)-35; Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega emas neft konlarida-60; Neft konlari konturlari tashqarisidagi suvlarga-110; Neft konlari konturlari ichkarisidagi suvlarda-370; Gaz kondensatlari konlarini konturlari ichkarisidagi suvlar-800. PbSO3 hisoblanadi. Rux Zn. Ruxni ftor ruxidan tashqari hamma brikmalari suvda yaxshi eriydigan bo‘ladi. Shu sababli rux misga va qo‘rg‘oshinga nisbatan keng tarqalgan. Ruxni migratsion hususiyati mis va qo‘rg‘oshinga nisbatan yuqori. Ruxni katta miqdori rN 5,5 dan 6,5 gacha bo‘lgan nordon suvlarda uchraydi. RN yuqorilashgan sari uning miqdori kamaya boradi. Ruxni suvdagi miqdori rux rudalari joylashagan zonalarda 0 dan 500 mkg-l ni tashkil qiladi. Fosfor. Fosfor asosan suvlarda H2PO4- va HPO42- ko‘rinishida bo‘lib, birinchi normasi nordon suvlarda, ikkinchisi esa neytral va ishqorli suvlarda uchraydi. Fosforni asosiy manbai bo‘lib, fosfat kalsiyni har xil ko‘rinishida Ca5(PO4)3 Cl va Ca5(PO4)3 F ular yer yuzasiga chiqqan va cho‘kindi jinslarida ko‘p tarqalgan. Fosfor har xil brikmalari 0,01 va 0,1 mg-l bo‘lib, faqat mineral suvlaridagina 10 mg- l larga yetadi. Ultromikro komponentlar. Ular suvlarda juda oz miqdorda ( 10-2 mg-l) uchraydi. Ularga Au, Bi, Te, Cd, Se va x.o. kiradi. 5.2.Yer osti suvlari tarkibidagi organik moddalar va mikrofloralar Organik moddalar. Yer osti suvlari tarkibiga atmosfera yog‘inlari yer yuzasidagi suvlar, tuproq va tuproq qorishmalari, il, illi suvlar, tog‘ jinslari va ularda to‘plangan organik moddalar hamda neft va torf uymlari asosiy manba hisoblanadi. Yer osti suvlarida organik moddalarni organik uglerodi (S org) yoki kislorod (O) miqdorlari bilan ifodalanadi. Yer osti suvlarini organik moddalar bilan to‘yinishi ayniqsa neft va gaz konlari maydonlarida yuz beradi. Turli yer osti suvlarini tarkibidagi S org mg-l o‘rtacha miqdorlari quyidagicha (S.R.Kraynov va V.M.Shves bo‘yicha 1980 y): Grunt suvlarida-25; Artezian havzalaridagi qatlamli suvlar-50; Neft va gaz konlaridagi qatlamli suvlar (gazli)-35; Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega emas neft konlarida-60; Neft konlari konturlari tashqarisidagi suvlarga-110; Neft konlari konturlari ichkarisidagi suvlarda-370; Gaz kondensatlari konlarini konturlari ichkarisidagi suvlar-800. Yer osti suvlaridagi organik moddalar tarkibi juda murakkabdir. Ularni tarkibiga organik brikmalarni hamma turdagi gruh va sinflari kiradi. Jumladan, tarkibida azot bor moddalar, fosfori bor moddalar, neftli va yog‘li kislotalar, fenol, benzol, toluol va bitumlar. Mikroflora-gidrosferani asosiy va aktiv qismini tashkil qiladi. Vernadskiy ularni «tirik moddalar» deb nomlangan. Mikroflora deganda juda mayda o‘simlik organizmlarini, ya’ni vodorosl, bakteriya va plesenlarni tushuniladi. Ularning 150 000 ga yaqin turlari ma’lum. Yer osti suvlarida asosan bakteriyalar o‘rganilgan bo‘lib, ular 10 1 mikrondan bir necha mikronlargacha katalikka ega. Bakteriyalar o‘z xayoti mobaynida katta bir xajmga ega bo‘lgan geologik ishlarni bajaradi. Bakteriyalarni og‘irligining 75-85% ni suvlar, qolgan 15-25% ini belok, uglevodlar, lipidlar (yog‘lar) va pukleinoviy kislotalar tashkil etadi. Bulardan tashqari bakteriyalarni kletkalari katta miqdordagi organik brikmalardan iborat bo‘ladi, bularga qand, organik kislotalar, ominakislotalar, nukleotidlar, fosforli efirlar, vitaminlar va boshqalar kiradi. Yer osti suvlaridagi bakteriyalarni hali yaxshi o‘rganilmagan. Mikroorgnizmlar 3-4 km ba’zi hollarda undan chuqurro-larda ham uchraydi. Ularning soni 1 mg suvda 10 000-500 000 gacha, xatto 1000 000 gacha yetadi. Ularning 90-95% tirik xujayralarga kiradi. Bakteriyalarni rivojlanishi suvning temperaturasiga bog‘liq. Ular 90-980S gacha yashaydi, pastki chegarasi –3 (-5)0S ni tashkil qiladi. –100S larda to‘liq bo‘ladi. Bakteriyalarni yaxshi rivojlanish temperaturasi 40-750S oralig‘ida. Yer osti suvlarini va umuman suvlarni tarkibidagi tuzlarni miqdori 250-300 g- l bo‘lganda bakteriyalar yaxshi rivojlanadi. Yer osti suvlaridagi bakteriya mikrofloralarni tarkibi bir biridan katta farq qiladi va har xil turlarda bo‘ladi. Suvni bakteriologik tekshirishdan maqsad: 1.Ichimlik suvlarini sanitar holatini baholash; 2.Bakteriyalar orqali yonuvchi gaz va neftni qidirish; 3.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik xolatlar tezligi va mohiyatini aniqlashdan iborat. I.Ichimlik suvlarini sanitar holati ularni tarkibidagi ichak tayoqchalarining Yer osti suvlaridagi organik moddalar tarkibi juda murakkabdir. Ularni tarkibiga organik brikmalarni hamma turdagi gruh va sinflari kiradi. Jumladan, tarkibida azot bor moddalar, fosfori bor moddalar, neftli va yog‘li kislotalar, fenol, benzol, toluol va bitumlar. Mikroflora-gidrosferani asosiy va aktiv qismini tashkil qiladi. Vernadskiy ularni «tirik moddalar» deb nomlangan. Mikroflora deganda juda mayda o‘simlik organizmlarini, ya’ni vodorosl, bakteriya va plesenlarni tushuniladi. Ularning 150 000 ga yaqin turlari ma’lum. Yer osti suvlarida asosan bakteriyalar o‘rganilgan bo‘lib, ular 10 1 mikrondan bir necha mikronlargacha katalikka ega. Bakteriyalar o‘z xayoti mobaynida katta bir xajmga ega bo‘lgan geologik ishlarni bajaradi. Bakteriyalarni og‘irligining 75-85% ni suvlar, qolgan 15-25% ini belok, uglevodlar, lipidlar (yog‘lar) va pukleinoviy kislotalar tashkil etadi. Bulardan tashqari bakteriyalarni kletkalari katta miqdordagi organik brikmalardan iborat bo‘ladi, bularga qand, organik kislotalar, ominakislotalar, nukleotidlar, fosforli efirlar, vitaminlar va boshqalar kiradi. Yer osti suvlaridagi bakteriyalarni hali yaxshi o‘rganilmagan. Mikroorgnizmlar 3-4 km ba’zi hollarda undan chuqurro-larda ham uchraydi. Ularning soni 1 mg suvda 10 000-500 000 gacha, xatto 1000 000 gacha yetadi. Ularning 90-95% tirik xujayralarga kiradi. Bakteriyalarni rivojlanishi suvning temperaturasiga bog‘liq. Ular 90-980S gacha yashaydi, pastki chegarasi –3 (-5)0S ni tashkil qiladi. –100S larda to‘liq bo‘ladi. Bakteriyalarni yaxshi rivojlanish temperaturasi 40-750S oralig‘ida. Yer osti suvlarini va umuman suvlarni tarkibidagi tuzlarni miqdori 250-300 g- l bo‘lganda bakteriyalar yaxshi rivojlanadi. Yer osti suvlaridagi bakteriya mikrofloralarni tarkibi bir biridan katta farq qiladi va har xil turlarda bo‘ladi. Suvni bakteriologik tekshirishdan maqsad: 1.Ichimlik suvlarini sanitar holatini baholash; 2.Bakteriyalar orqali yonuvchi gaz va neftni qidirish; 3.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik xolatlar tezligi va mohiyatini aniqlashdan iborat. I.Ichimlik suvlarini sanitar holati ularni tarkibidagi ichak tayoqchalarining miqdori hisoblanadi. Ular miqdori 1 dona ichak tayoqchalarini qancha miqdordagi suvda uchrashi bilan baholanadi. Jumladan: 1.Ichak tayoqchasi 100 ml suvda 1 dona bo‘lsa, suvtoza; 2.Ichak tayoqchasi 10 ml suvda 1 bo‘lsa, suv kerakligicha toza; 3.Ichak tayoqchasm 1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv gumonli; 4. Ichak tayoqchami 0,1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv toza emas; 5.Ichak tayoqchasi 0,01 ml suvda 1 bo‘lsa suv umuman toza emas. II.Neft va yonuvchi gazni qidirishda burg‘u quduqlari va buloqlardan olingan namunalarni bakteriologik taxlili. Suvlarni mikrobiologik tadqiqotlarida. 1.Metanni okislyat qiladigan bakteriyalar; 2.Propon okislyat qiladigan bakteriyalar indikator bo‘lib hisoblanadi. III.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik jarayonlarda ular ximiyaviy tarkibini hosil bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yer osti suvlarini gazli tarkibi. Yer osti suvlarida gazlar erkin va erigan holatda uchraydi. Erigan gazlar miqdori suvlarda ularni erish koeffsiyentlariga harorati, bosimi va mineralizatsiyasiga bog‘liq. Yer osti suvlarini tarkibidagi asosiy gazlar O2, azot N2, uglerod oksidi SO2, oltingugurt vodorodi H2S, vodorod H2, metan CH4 hamda inert gazlari-He, Ne, Ar va x.o. dan iborat. Gazlar kelib chiqishi bo‘yicha quyidagi gruhlarga bo‘linadi: 1.Tog‘ jinslari tarkibiga atmosferadan o‘tuvchi gazlar-N2, O2, CO2, He, Ar; 2.Bioximik yo‘llar bilan mikroorganizmlarni chiqishi, vujudga keluvchi gazlar- CH4, CO2, N2, H2S, O2; 3.Yuqori bosim va harorat ostida suvlar bilan tog‘ jinslarining bir-biriga ximiyaviy ta’siridan hosil bo‘ladigan gazlar-CO2, H2S, H2, CH4, CO, N2, HCl, HF, SO2, Cl, NH3. 4.Radioaktiv va yadro reaksiyasi jarayonida vujudga keluvchi gazlar-He, Rn va b.q. Geoximiyaviy nuqtai nazaridan gazlarni asosiysi bo‘lib, kislorod, uglerod, ikki oksidi va oltingugurt vodorodi hisoblanadi. Yer osti suvlarida kislorod 15-20 mg-l ni tashkil qiladi. Yer yuzasidan pastga tomon chuqurlashgan sari uni miqdori har xil jarayonlarga sarf qilinishi natijasida kamayib boradi. Uglerod ikki oksidi ximiyavmy aktiv hisoblanadi. Yer osti suvlaridagi uglerod ikki oksidi erigan miqdori 1 litrda bir necha 10 milligramdan bir necha 10 miqdori hisoblanadi. Ular miqdori 1 dona ichak tayoqchalarini qancha miqdordagi suvda uchrashi bilan baholanadi. Jumladan: 1.Ichak tayoqchasi 100 ml suvda 1 dona bo‘lsa, suvtoza; 2.Ichak tayoqchasi 10 ml suvda 1 bo‘lsa, suv kerakligicha toza; 3.Ichak tayoqchasm 1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv gumonli; 4. Ichak tayoqchami 0,1 ml suvda 1 bo‘lsa, suv toza emas; 5.Ichak tayoqchasi 0,01 ml suvda 1 bo‘lsa suv umuman toza emas. II.Neft va yonuvchi gazni qidirishda burg‘u quduqlari va buloqlardan olingan namunalarni bakteriologik taxlili. Suvlarni mikrobiologik tadqiqotlarida. 1.Metanni okislyat qiladigan bakteriyalar; 2.Propon okislyat qiladigan bakteriyalar indikator bo‘lib hisoblanadi. III.Yer osti suvlarida bo‘ladigan bioximik jarayonlarda ular ximiyaviy tarkibini hosil bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yer osti suvlarini gazli tarkibi. Yer osti suvlarida gazlar erkin va erigan holatda uchraydi. Erigan gazlar miqdori suvlarda ularni erish koeffsiyentlariga harorati, bosimi va mineralizatsiyasiga bog‘liq. Yer osti suvlarini tarkibidagi asosiy gazlar O2, azot N2, uglerod oksidi SO2, oltingugurt vodorodi H2S, vodorod H2, metan CH4 hamda inert gazlari-He, Ne, Ar va x.o. dan iborat. Gazlar kelib chiqishi bo‘yicha quyidagi gruhlarga bo‘linadi: 1.Tog‘ jinslari tarkibiga atmosferadan o‘tuvchi gazlar-N2, O2, CO2, He, Ar; 2.Bioximik yo‘llar bilan mikroorganizmlarni chiqishi, vujudga keluvchi gazlar- CH4, CO2, N2, H2S, O2; 3.Yuqori bosim va harorat ostida suvlar bilan tog‘ jinslarining bir-biriga ximiyaviy ta’siridan hosil bo‘ladigan gazlar-CO2, H2S, H2, CH4, CO, N2, HCl, HF, SO2, Cl, NH3. 4.Radioaktiv va yadro reaksiyasi jarayonida vujudga keluvchi gazlar-He, Rn va b.q. Geoximiyaviy nuqtai nazaridan gazlarni asosiysi bo‘lib, kislorod, uglerod, ikki oksidi va oltingugurt vodorodi hisoblanadi. Yer osti suvlarida kislorod 15-20 mg-l ni tashkil qiladi. Yer yuzasidan pastga tomon chuqurlashgan sari uni miqdori har xil jarayonlarga sarf qilinishi natijasida kamayib boradi. Uglerod ikki oksidi ximiyavmy aktiv hisoblanadi. Yer osti suvlaridagi uglerod ikki oksidi erigan miqdori 1 litrda bir necha 10 milligramdan bir necha 10 grammlarga boradi va yer osti suvlarini ximiyaviy tarkibini hosilqilishda katta ahamiyat kasb etadi. Oltingugurt vodorodi-oltingugurtni yer osti suvlarida uchrash formalardan biri. Oltingugurt vodorodini eng ko‘p tarqalishi neft gaz provinsiyalarda uchraydigan suvlar hisoblanadi. Chuqur qatlamlardagi yer osti suvlarida oltingugurt vodorodi 3500 mg-l uchrashi mumkin. 5.4.Yer osti suvlarini kimyoviy tarkibini tahlil qilish Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini mineralizatsiya darajasini aniqlash dala va statsionar-laboratoriya sharoitlarida amalga oshiriladi. Buning uchun maxsus usullar va uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqilgan (A.A.Reznikov, Ye.P.Mulikova, 1962 va b.q.). Dala sharoitida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer osti suvlarini nitrit (NO-2), nitrat (NO-3), ammoniy (NHq4), gidrokorbonat (HCO-3), korbonat (SO2-3), xlor (Cl-), sulfat (SO2-4), kalsiy (Ca2q), magniy (Mg2q), natriy (Naq), kaliy (Kq), ionlari, temir oksidlari (Fe2q, Fe3q), vodorod sulfid (H2S), vodorod ionlarining konsentratsiyasi (pH), erkin karbonat kislotasi, qattiqligi, qattiq qoldiq va boshqalar aniqlanadi. Qattiq qoldiq deganda, ma’lum miqdordagi yer osti suvlari namunasini chinni farfar kosachada olov ostida bug‘latilgandan keyingi qolgan mineral moddalarning umumiy miqdori tushinilib, mg-l yoki g-l da ifodalanadi. qolgan qattiq qoldiqni q105-1100S da yana qidirilsa uni tarkibilagi ba’zibir organik brikmalarni butunlay quyib yo‘q bo‘lib ketish jarayoni sodir bo‘ladi va qattiq qoldiq qandaydir milligramga yoki protsentga kamayadi. Anashundan keyingi qolgan qattiq qoldiqni qismi quruq qoldiq deb ataladi. Ifloslanmagan va kam ifloslangan suvlarda qattiq qoldiq bilan quruq qoldiq miqdori orasidagi farq 3-5% dan oshmaydi. Bu farq yer osti suvlari taxlili natijalari ro‘yxatida «qizdirish natijasidagi yo‘qotish» deb ko‘rsatiladi. Taxlil uchun olinadigan suv namunalari buloqlardan chuqur bo‘lmagan shurflardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, chuqur burg‘ quduqlaridan maxsus suv namunalarini olish asboblari yordamida (5.1-rasm) olinib, yaxshilab yuvib tozalangan shisha yoki plastmassa idishlarga solinib, surguch yoki parfinlab berkitiladi. Namuna olingan idishga yer osti suvi tarkibini o‘rganuvchi tashkilotni nomi, olingan suv manbai (buloq, shurf, burg‘ qudug‘i va b.q.), olingan joyi, chuqurligi, vaqti, taxlil qilish turi, grammlarga boradi va yer osti suvlarini ximiyaviy tarkibini hosilqilishda katta ahamiyat kasb etadi. Oltingugurt vodorodi-oltingugurtni yer osti suvlarida uchrash formalardan biri. Oltingugurt vodorodini eng ko‘p tarqalishi neft gaz provinsiyalarda uchraydigan suvlar hisoblanadi. Chuqur qatlamlardagi yer osti suvlarida oltingugurt vodorodi 3500 mg-l uchrashi mumkin. 5.4.Yer osti suvlarini kimyoviy tarkibini tahlil qilish Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini mineralizatsiya darajasini aniqlash dala va statsionar-laboratoriya sharoitlarida amalga oshiriladi. Buning uchun maxsus usullar va uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqilgan (A.A.Reznikov, Ye.P.Mulikova, 1962 va b.q.). Dala sharoitida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer osti suvlarini nitrit (NO-2), nitrat (NO-3), ammoniy (NHq4), gidrokorbonat (HCO-3), korbonat (SO2-3), xlor (Cl-), sulfat (SO2-4), kalsiy (Ca2q), magniy (Mg2q), natriy (Naq), kaliy (Kq), ionlari, temir oksidlari (Fe2q, Fe3q), vodorod sulfid (H2S), vodorod ionlarining konsentratsiyasi (pH), erkin karbonat kislotasi, qattiqligi, qattiq qoldiq va boshqalar aniqlanadi. Qattiq qoldiq deganda, ma’lum miqdordagi yer osti suvlari namunasini chinni farfar kosachada olov ostida bug‘latilgandan keyingi qolgan mineral moddalarning umumiy miqdori tushinilib, mg-l yoki g-l da ifodalanadi. qolgan qattiq qoldiqni q105-1100S da yana qidirilsa uni tarkibilagi ba’zibir organik brikmalarni butunlay quyib yo‘q bo‘lib ketish jarayoni sodir bo‘ladi va qattiq qoldiq qandaydir milligramga yoki protsentga kamayadi. Anashundan keyingi qolgan qattiq qoldiqni qismi quruq qoldiq deb ataladi. Ifloslanmagan va kam ifloslangan suvlarda qattiq qoldiq bilan quruq qoldiq miqdori orasidagi farq 3-5% dan oshmaydi. Bu farq yer osti suvlari taxlili natijalari ro‘yxatida «qizdirish natijasidagi yo‘qotish» deb ko‘rsatiladi. Taxlil uchun olinadigan suv namunalari buloqlardan chuqur bo‘lmagan shurflardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, chuqur burg‘ quduqlaridan maxsus suv namunalarini olish asboblari yordamida (5.1-rasm) olinib, yaxshilab yuvib tozalangan shisha yoki plastmassa idishlarga solinib, surguch yoki parfinlab berkitiladi. Namuna olingan idishga yer osti suvi tarkibini o‘rganuvchi tashkilotni nomi, olingan suv manbai (buloq, shurf, burg‘ qudug‘i va b.q.), olingan joyi, chuqurligi, vaqti, taxlil qilish turi, namuna oluvchi mutaxasisning ism, familiyasi maxsus tayyorlangan yorliqqa yozilib, yopishtirilib qo‘yiladi. Namuna miqdori taxlil turlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin (5.1-jadval). To‘liq qisqartirilgan va taxlil qilish jarayonida yer osti suvlarini fizik hususiyatlari, pH, Cl-, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-2, Naq, Kq, Ca2q, Mg2q, Fe2q, Ay3q, NHq4, NO-3 erkin CO2, SiO3 oksidlanishi, quruq qoldiq miqdori umumiy qattiqligi va boshqa hususiyatlari statsionar laboratoriyalarda aniqlanadi. To‘liq taxlilni qisqartirilgan taxlildan farqi shundan iboratki, birinchidan to‘liq taxlil jarayonida eng yuqori aniqlikdagi usullar qo‘llaniladi, ikkinchidan ayrim namunalargina o‘rganildi, uchinchidan dala sharoitida olingan taxlil natijalpari tekshirib ko‘riladi va to‘ldiriladi. Dala sharoitida suvlarni taxlil qilish maxsus dala laboratoriyalarda sodda usullar 1rdamida amalga oshiriladi. Bunda taxlil katta miqdordagi namunalar ustida olib borilib, aniqlik darajalari bilan statsionar laboratoriya natijalaridan farq qilishi ham mumkin. Shuningdek Ca2q va Mg2q, dan biri, NaqK umumiy miqdori aniqlanishi mumkin. 5.2-jadval Gidroximik taxlil uchun olinadigan suv namunasining miqdori Taxlil turlari Namunaning miqdori, l 5.1-расм. Було= ва бур\у =уду=ларидаги мавжуд ер ости сувларидан гидрокимёвий тад=и=отлар учун намуналар олиш жараёнида ишлатиладиган асбоб ва жихозлар. А-Е.В.Семеновни бур\у =уду=ларидан сув намунасини олиш асбоби: 1-кранли юк; 2- цилиндрнинг пастки мухофаза дастаси; 3-пылат ёки чыян цилиндр; 4- цилиндрнинг ю=ориги воронка =исми; 6-кран; 7-кранга =ыйилган резина найча. Б-було= сувларидан шиша идишга сув олиш жараёни A B namuna oluvchi mutaxasisning ism, familiyasi maxsus tayyorlangan yorliqqa yozilib, yopishtirilib qo‘yiladi. Namuna miqdori taxlil turlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin (5.1-jadval). To‘liq qisqartirilgan va taxlil qilish jarayonida yer osti suvlarini fizik hususiyatlari, pH, Cl-, SO2-4, NO-3, HCO-3, CO2-2, Naq, Kq, Ca2q, Mg2q, Fe2q, Ay3q, NHq4, NO-3 erkin CO2, SiO3 oksidlanishi, quruq qoldiq miqdori umumiy qattiqligi va boshqa hususiyatlari statsionar laboratoriyalarda aniqlanadi. To‘liq taxlilni qisqartirilgan taxlildan farqi shundan iboratki, birinchidan to‘liq taxlil jarayonida eng yuqori aniqlikdagi usullar qo‘llaniladi, ikkinchidan ayrim namunalargina o‘rganildi, uchinchidan dala sharoitida olingan taxlil natijalpari tekshirib ko‘riladi va to‘ldiriladi. Dala sharoitida suvlarni taxlil qilish maxsus dala laboratoriyalarda sodda usullar 1rdamida amalga oshiriladi. Bunda taxlil katta miqdordagi namunalar ustida olib borilib, aniqlik darajalari bilan statsionar laboratoriya natijalaridan farq qilishi ham mumkin. Shuningdek Ca2q va Mg2q, dan biri, NaqK umumiy miqdori aniqlanishi mumkin. 5.2-jadval Gidroximik taxlil uchun olinadigan suv namunasining miqdori Taxlil turlari Namunaning miqdori, l 5.1-расм. Було= ва бур\у =уду=ларидаги мавжуд ер ости сувларидан гидрокимёвий тад=и=отлар учун намуналар олиш жараёнида ишлатиладиган асбоб ва жихозлар. А-Е.В.Семеновни бур\у =уду=ларидан сув намунасини олиш асбоби: 1-кранли юк; 2- цилиндрнинг пастки мухофаза дастаси; 3-пылат ёки чыян цилиндр; 4- цилиндрнинг ю=ориги воронка =исми; 6-кран; 7-кранга =ыйилган резина найча. Б-було= сувларидан шиша идишга сув олиш жараёни A B Yuqori mineralizatsiyaga ega bo‘lgan suvlardan (quruq qoldiq 1000-1500 mg-l) Chuchuk suvlardan (quruq qoldiq 500 dan 1500 m mg-l) To‘liq 1,0 1,5-2,00 qisqartirilgan 0,5 1,0-1,5 Dala sharoitida 0,5 0,5 5.5.Yer osti suvini kimyoviy klassifikatsiyasi. Suvni ximiyaviy analizlarini sistemalash. Suvlarni kimyoviy analiz natijasi bo‘yicha bir nechta klassifikatsiyalar mavjud. Ularning eng maquli O.A.Alekin klassifikatsiyasi hisoblanadi (5.2-rasm). 5.2-rasm. Tabiatdagi suvlarni kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasnifi (O.A.Alekin bo‘yicha, 1970) Unda tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy ionlarni kam ko‘pligiga qarab uchta sinfga: Gidrokorbonatli (karbonat), sulfatli va xloridli suvlarga. Har bir sinf esa Ca2q, Mg2q, Na2q, ionlarini kam ko‘pligiga qarab uchta gruhga. Ionlarni kam ko‘pligiga to‘rtta turga bo‘linadi. Jumladan: 1 tur    2 2 3 Mg Ca HCO  kam minerallangan; 2 tur       2 4 3 2 2 3 SO HCO Mg Ca HCO   o‘rtacha minerallangan; 3 tur        Na rbCl Mg Ca SO HCO   2 2 2 4 3 odatda yuqori menerallashgan; Yuqori mineralizatsiyaga ega bo‘lgan suvlardan (quruq qoldiq 1000-1500 mg-l) Chuchuk suvlardan (quruq qoldiq 500 dan 1500 m mg-l) To‘liq 1,0 1,5-2,00 qisqartirilgan 0,5 1,0-1,5 Dala sharoitida 0,5 0,5 5.5.Yer osti suvini kimyoviy klassifikatsiyasi. Suvni ximiyaviy analizlarini sistemalash. Suvlarni kimyoviy analiz natijasi bo‘yicha bir nechta klassifikatsiyalar mavjud. Ularning eng maquli O.A.Alekin klassifikatsiyasi hisoblanadi (5.2-rasm). 5.2-rasm. Tabiatdagi suvlarni kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasnifi (O.A.Alekin bo‘yicha, 1970) Unda tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy ionlarni kam ko‘pligiga qarab uchta sinfga: Gidrokorbonatli (karbonat), sulfatli va xloridli suvlarga. Har bir sinf esa Ca2q, Mg2q, Na2q, ionlarini kam ko‘pligiga qarab uchta gruhga. Ionlarni kam ko‘pligiga to‘rtta turga bo‘linadi. Jumladan: 1 tur    2 2 3 Mg Ca HCO  kam minerallangan; 2 tur       2 4 3 2 2 3 SO HCO Mg Ca HCO   o‘rtacha minerallangan; 3 tur        Na rbCl Mg Ca SO HCO   2 2 2 4 3 odatda yuqori menerallashgan; 4 tur NSO3- dan iborat. Nordon suvlar bo‘lib, sulfat va xloridli sinflarni Sa va Mg gruhlarga mos. Birinchi turdagi suvlar tarkibida Na va K bo‘lgan asosli otqindi jinslarning nurashi jarayonida hosil bo‘lgan hosilalari bo‘ylab suvni harakati natijasida, ikkinchi turdagi suvlar cho‘kindi jins qatlamlari bo‘ylab harakat qilishi natijasida vujudga keladi. Uchinchi gruhdagi suvlar tog‘ jinslarining metamrfizm jarayoni uchrashi sharoiti bilan, to‘rtinchi gruhga kiruvchi suvlar u yoki bu kon sharoiti bilan bog‘liq holda vujudga keladi. 5.6. Yer osti suvlari taxlili natijalarini ifodalash shakllari Yer osti suvlari kimyoviy taxlili natijalari asosan quyidagi shakllarda ifodalaniladi: 1.Suvtarkibidagi ionlar (kation va anionlar) miqdorini mg-l, g-l va mg.ekv-l larda ifodalash. Dala va statsionar laboratoriya taxlili asosida aniqlangan 1 litr suv tarkibini tashkil etuvchi ionlarning miqdori eng avvalo mg-l yoki g-l da ifodalanadi. So‘ngra anashu aniqlangan elementni (kation va anionlarni) mg-l, g-l holatidagi miqdorini mg.ekv-l ga o‘tkaziladi. Ya’ni 1 l xajmdagi suvda erigan moddalarni ekvivalent miqdorida ifodalanadi. Buning uchun har bir elementni suvda aniqlangan mg-l, g-l dagi og‘irlik miqdorini shu elementni ekvivalent og‘irligiga bo‘linadi. Ularni ekvivalent og‘irliklarining qimmatlari 5.3-jadvaldan olinadi. Misol uchun Naq ning suvdagi miqdori 460mg-l bo‘lsa, uni mg.ekv-l qiymati 460:22,99q20 mg.ekv-l bo‘ladi. Agar SO2-4 ionning suvdagi miqdori 220 mg-l dan mg.ekv-l o‘tkazish koeffsiyentlari ishlatiladi (5.4-jadval). Buning uchun aniqlangan elementning mg-l dagi miqdorini 5.4-jadvalda keltirilgan koeffsiyentlarga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi, ya’ni: л экв мг Na / . 20 0435 , 0 460     va л экв мг SO / . 0208 , 0 240 2 4    bo‘ladi. 5.3-jadval Kimyoviy elementlarning (ionlarning) ekvivalent og‘irliklari Ionlar Ionlarning ekvivalen og‘irligi Ionlar Ionlarning ekvivalen og‘irligi 4 tur NSO3- dan iborat. Nordon suvlar bo‘lib, sulfat va xloridli sinflarni Sa va Mg gruhlarga mos. Birinchi turdagi suvlar tarkibida Na va K bo‘lgan asosli otqindi jinslarning nurashi jarayonida hosil bo‘lgan hosilalari bo‘ylab suvni harakati natijasida, ikkinchi turdagi suvlar cho‘kindi jins qatlamlari bo‘ylab harakat qilishi natijasida vujudga keladi. Uchinchi gruhdagi suvlar tog‘ jinslarining metamrfizm jarayoni uchrashi sharoiti bilan, to‘rtinchi gruhga kiruvchi suvlar u yoki bu kon sharoiti bilan bog‘liq holda vujudga keladi. 5.6. Yer osti suvlari taxlili natijalarini ifodalash shakllari Yer osti suvlari kimyoviy taxlili natijalari asosan quyidagi shakllarda ifodalaniladi: 1.Suvtarkibidagi ionlar (kation va anionlar) miqdorini mg-l, g-l va mg.ekv-l larda ifodalash. Dala va statsionar laboratoriya taxlili asosida aniqlangan 1 litr suv tarkibini tashkil etuvchi ionlarning miqdori eng avvalo mg-l yoki g-l da ifodalanadi. So‘ngra anashu aniqlangan elementni (kation va anionlarni) mg-l, g-l holatidagi miqdorini mg.ekv-l ga o‘tkaziladi. Ya’ni 1 l xajmdagi suvda erigan moddalarni ekvivalent miqdorida ifodalanadi. Buning uchun har bir elementni suvda aniqlangan mg-l, g-l dagi og‘irlik miqdorini shu elementni ekvivalent og‘irligiga bo‘linadi. Ularni ekvivalent og‘irliklarining qimmatlari 5.3-jadvaldan olinadi. Misol uchun Naq ning suvdagi miqdori 460mg-l bo‘lsa, uni mg.ekv-l qiymati 460:22,99q20 mg.ekv-l bo‘ladi. Agar SO2-4 ionning suvdagi miqdori 220 mg-l dan mg.ekv-l o‘tkazish koeffsiyentlari ishlatiladi (5.4-jadval). Buning uchun aniqlangan elementning mg-l dagi miqdorini 5.4-jadvalda keltirilgan koeffsiyentlarga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi, ya’ni: л экв мг Na / . 20 0435 , 0 460     va л экв мг SO / . 0208 , 0 240 2 4    bo‘ladi. 5.3-jadval Kimyoviy elementlarning (ionlarning) ekvivalent og‘irliklari Ionlar Ionlarning ekvivalen og‘irligi Ionlar Ionlarning ekvivalen og‘irligi Naq 22,99 Cl- 35,46 Kq 39,10 Br- 79,92 Ca2q 20,04 J- 126,91 Mg2q 12,16 F- 19,00 Fe3q 18,62 SO42- 48,03 Fe2q 27,92 HCO-3 61,02 Al3q 8,99 CO3- 30,01 Mn2q 27,47 NO-3 62,01 Zn2q 32,69 NO-2 46,01 Cu2q 31,77 HS- 33,07 Pb2q 103,60 HsiO-3 77,10 Ba2q 66,68 H2PO4- 96,99 Sr2q 43,81 HPO42q 47,99 Li 6,94 NH4q 18,04 5.4-jadval Yer osti suvlari tarkibidagi aniqlangan miqdorini mg-l dan mg.ekv-l o‘tkazish koeffsiyentlari Ionlar Koeffsiyent Ionlar Koeffsiyent Naq 0,0435 NH4q 0,0554 Kq 0,0250 Cl- 0,0282 Ca2q 0,0499 Br- 0,0125 Mg2q 0,0822 J- 0,0079 Fe2q 0,0358 F- 0,0526 Fe3q 0,0537 SO42- 0,0208 Al3q 0,111 HCO-3 0,0164 Mn2q 0,0364 CO3- 0,0333 Zn2q 0,0306 NO-3 0,0161 Cu2q 0,0315 NO-2 0,0217 Naq 22,99 Cl- 35,46 Kq 39,10 Br- 79,92 Ca2q 20,04 J- 126,91 Mg2q 12,16 F- 19,00 Fe3q 18,62 SO42- 48,03 Fe2q 27,92 HCO-3 61,02 Al3q 8,99 CO3- 30,01 Mn2q 27,47 NO-3 62,01 Zn2q 32,69 NO-2 46,01 Cu2q 31,77 HS- 33,07 Pb2q 103,60 HsiO-3 77,10 Ba2q 66,68 H2PO4- 96,99 Sr2q 43,81 HPO42q 47,99 Li 6,94 NH4q 18,04 5.4-jadval Yer osti suvlari tarkibidagi aniqlangan miqdorini mg-l dan mg.ekv-l o‘tkazish koeffsiyentlari Ionlar Koeffsiyent Ionlar Koeffsiyent Naq 0,0435 NH4q 0,0554 Kq 0,0250 Cl- 0,0282 Ca2q 0,0499 Br- 0,0125 Mg2q 0,0822 J- 0,0079 Fe2q 0,0358 F- 0,0526 Fe3q 0,0537 SO42- 0,0208 Al3q 0,111 HCO-3 0,0164 Mn2q 0,0364 CO3- 0,0333 Zn2q 0,0306 NO-3 0,0161 Cu2q 0,0315 NO-2 0,0217 Pb2q 0,0096 HS- 0,0302 Ba2q 0,0146 HsiO-3 0,0130 Sr2q 0,0228 H2PO4- 0,0103 Li 0,144 HPO42 0,0208 2.Yer osti suvlari tahlili natijalarini protsent-ekvivalent shaklida ifodalash. 1litr yer osti suvi tarkibidagi kation yoki anionlar miqdorini ayrim-ayrim protsent- ekvivalentda (% ekv.) ifodalash uchun hamma natijalarni yoki anionlar miqdorini 100% deb olinadi. Har bir kation, anionlarning 1 litr suvdagi mg.ekv. miqdorini 100% ga nisbatan olinib, oddiy proporsiya usulida aniqlanadi. Misol uchun yer osti suvi tarkibidagi anionlarning umumiy miqdori 100%, mg.ekv.-l da esa ularni (Cl-, SO42-, NO3-, HCO3-, CO32) umumiy miqdori 9,86 (16.5-jadval) bo‘lgani uchun Cl--36, SO42--17, NO3--1, HCO3—46 mg.ekv.% ni tashkil etadi. Shuningdek kationlarni ham mg.ekv.% dagi qimmatlari aniqlanadi. 5.5-jadval Yer osti suvlari tahlili natijalarini jadval holatida ko‘rsatish va mg-l, mg.ekv-l, ekv-% larda ifodalash (F.F.Lopteev va I.Yu.Sokolovlardan) Kati onlar Tarkibi Ani onlar Tarkibi M g-l Mg. ekv-l Ek v.% M g-l Mg. ekv-l Ek v.% Naq 7 8 3,39 34 Cl- 1 25 3,53 36 K 9 0,23 2 SO4 2- 8 3 1,7 17 Ca2 8 9 4,44 44 NO 3- 5 0,08 1 Mg2 2 4 1,97 20 HC O3- 2 76 4,52 46 Fe2 0 ,2 0,01 - CO 32- - - - Pb2q 0,0096 HS- 0,0302 Ba2q 0,0146 HsiO-3 0,0130 Sr2q 0,0228 H2PO4- 0,0103 Li 0,144 HPO42 0,0208 2.Yer osti suvlari tahlili natijalarini protsent-ekvivalent shaklida ifodalash. 1litr yer osti suvi tarkibidagi kation yoki anionlar miqdorini ayrim-ayrim protsent- ekvivalentda (% ekv.) ifodalash uchun hamma natijalarni yoki anionlar miqdorini 100% deb olinadi. Har bir kation, anionlarning 1 litr suvdagi mg.ekv. miqdorini 100% ga nisbatan olinib, oddiy proporsiya usulida aniqlanadi. Misol uchun yer osti suvi tarkibidagi anionlarning umumiy miqdori 100%, mg.ekv.-l da esa ularni (Cl-, SO42-, NO3-, HCO3-, CO32) umumiy miqdori 9,86 (16.5-jadval) bo‘lgani uchun Cl--36, SO42--17, NO3--1, HCO3—46 mg.ekv.% ni tashkil etadi. Shuningdek kationlarni ham mg.ekv.% dagi qimmatlari aniqlanadi. 5.5-jadval Yer osti suvlari tahlili natijalarini jadval holatida ko‘rsatish va mg-l, mg.ekv-l, ekv-% larda ifodalash (F.F.Lopteev va I.Yu.Sokolovlardan) Kati onlar Tarkibi Ani onlar Tarkibi M g-l Mg. ekv-l Ek v.% M g-l Mg. ekv-l Ek v.% Naq 7 8 3,39 34 Cl- 1 25 3,53 36 K 9 0,23 2 SO4 2- 8 3 1,7 17 Ca2 8 9 4,44 44 NO 3- 5 0,08 1 Mg2 2 4 1,97 20 HC O3- 2 76 4,52 46 Fe2 0 ,2 0,01 - CO 32- - - - Jami 10,0 4 10 0 Jam i 9,86 10 0 3.Yer osti suvlari taxlili natijalarini formula yordamida ifodalash. M.G.Kurlov yer osti suvlari taxlili natijalarini quyidagi formula yordamida ifodalashni taklif etgan. . . . . Д Т анионлар катионлар М Г Bu yerda G-yer osti suvlarida uchrovchi ba’zibir o‘ziga xos hususiyatli elementlar, gazlar, g-l; M-yer osti suvlarida uchrovchi mineral moddalarning miqdori, g-l; formulaning suratida suvdagi kationlar va ularni miqdori, ekv.%; mahrajida anionlar miqdori, ekv.%; T-yer osti suvlarining harorati T0S; D-suvning debiti, l-s. ushbu formulani u yoki bu hudud yer osti suvlari taxlili natijalari asosida yozilsa quyidagi ko‘rinishni oladi: 1 , 2 20 5 20 25 52 3 2 15 4 40 3 60 6 , 0 2 5 , 1 0 Д T K Mg Na Ca NO Cl SO HCO M CO C Formula kasr chizig‘ining chap tomonida suvni gaz tarkibi (SO22 va b.q.), umumiy mineralizatsiya miqdori (M0,6), kasr chizig‘ining ustki qismida esa anionlarning chapdan o‘nga qarab kamaib borishi, ya’ni HCO603, SO404, Cl15, NO23 va kasr chizig‘ining ostki qismida kationlarning chapdan o‘nga qarab kamayib borish tartibi-Ca52, Na25, Mg20, K5 yozilgan. Amaliyotda yer osti suvlarining nomi formula surati va maxrajidagi birinchi va ikkinchi anion va kationlarning miqdoriga qarab nomlanishi qabul qilingan. Agar o‘rganilayotgan suvga nom bersak gidrokorbonat-sulfit-kalsiy-natriyli suvi deb ataladi. Yer osti suvlarini nomlashda anionlar va kationlarni miqdori 10% kam bo‘lsa, ular suvga nom berishda hisobga olinmaydi. Hozir Respublikamizning deyarli hamma hududlarida yer osti suvlarini, ayniqsa mineral suvlarini ximiyaviy tarkibi mukammal ravishda o‘rganib chiqilgan. masalan, Toshkent va Farg‘ona vodiysi hududlaridagi mavjud yer osti mineral suvlarning tarkibi quyidagicha: 1.qibray tumani, Yadro fizikasi instituti maydoni 64 ) ( 95 , 0 024 , 0 0 6 95 4 20 26 3 54 2 t Ca Na SO Cl HCO M SiO  Jami 10,0 4 10 0 Jam i 9,86 10 0 3.Yer osti suvlari taxlili natijalarini formula yordamida ifodalash. M.G.Kurlov yer osti suvlari taxlili natijalarini quyidagi formula yordamida ifodalashni taklif etgan. . . . . Д Т анионлар катионлар М Г Bu yerda G-yer osti suvlarida uchrovchi ba’zibir o‘ziga xos hususiyatli elementlar, gazlar, g-l; M-yer osti suvlarida uchrovchi mineral moddalarning miqdori, g-l; formulaning suratida suvdagi kationlar va ularni miqdori, ekv.%; mahrajida anionlar miqdori, ekv.%; T-yer osti suvlarining harorati T0S; D-suvning debiti, l-s. ushbu formulani u yoki bu hudud yer osti suvlari taxlili natijalari asosida yozilsa quyidagi ko‘rinishni oladi: 1 , 2 20 5 20 25 52 3 2 15 4 40 3 60 6 , 0 2 5 , 1 0 Д T K Mg Na Ca NO Cl SO HCO M CO C Formula kasr chizig‘ining chap tomonida suvni gaz tarkibi (SO22 va b.q.), umumiy mineralizatsiya miqdori (M0,6), kasr chizig‘ining ustki qismida esa anionlarning chapdan o‘nga qarab kamaib borishi, ya’ni HCO603, SO404, Cl15, NO23 va kasr chizig‘ining ostki qismida kationlarning chapdan o‘nga qarab kamayib borish tartibi-Ca52, Na25, Mg20, K5 yozilgan. Amaliyotda yer osti suvlarining nomi formula surati va maxrajidagi birinchi va ikkinchi anion va kationlarning miqdoriga qarab nomlanishi qabul qilingan. Agar o‘rganilayotgan suvga nom bersak gidrokorbonat-sulfit-kalsiy-natriyli suvi deb ataladi. Yer osti suvlarini nomlashda anionlar va kationlarni miqdori 10% kam bo‘lsa, ular suvga nom berishda hisobga olinmaydi. Hozir Respublikamizning deyarli hamma hududlarida yer osti suvlarini, ayniqsa mineral suvlarini ximiyaviy tarkibi mukammal ravishda o‘rganib chiqilgan. masalan, Toshkent va Farg‘ona vodiysi hududlaridagi mavjud yer osti mineral suvlarning tarkibi quyidagicha: 1.qibray tumani, Yadro fizikasi instituti maydoni 64 ) ( 95 , 0 024 , 0 0 6 95 4 20 26 3 54 2 t Ca Na SO Cl HCO M SiO  2.Farg‘ona vodiysi, Chortoq sanatoriyasi maydoni 30 ) ( 010 , 0 0 21 35 39 15 3 40 4 45 5 , 0 2 t Na Ca Mg Cl HCO SO M SiO Birinchi holatda mineral suvining nomi gidrokorbanat-xlor-natriyli, ikkinchi holda sulfat-gidrokarbonat-magniy-kalsiyli suv deb ataladi. 5.3-rasm. Yer osti suvlarini taxliliy natijalarini uchburchak grafigi orqali ifodalash (G.V.Bogomolovdan) Yer osti suvlari taxlili natijalarini chizma ko‘rinishda ifodalash. Yer osti suvlari ximiyaviy tarkibini chizma shaklida ko‘rsatish uchun «Ferri uchburchagi» usuli qo‘llaniladi (5.3-rasm). Buning uchun anionlar va kationlar uchun alohida-alohida uchburchaklar chizilib, uchburchakni birinchi uch qismlariga anionlar (HCO3, Cl, SO4) ikkinchisining uch qismlariga kationlar (Na, Ca, Mg) joylashtiriladi. Uchburchaklarni har bir tomoni 10 ga bo‘linib, har bir bo‘lak 10% mg.ekv. ga teng deb yoki 10bo‘lakni ichida 100% mg-ekv ionlar bor deb olinadi. Uchburchaklarni uchidan, ya’ni ionlar belgilaridan pastga va yuqoriga qarab, ularni miqdorini kamayib borishini hisobga olgan holda uchburchaklardan tahlil natijalari to‘g‘ri kelgan nuqtalar topiladi. Har bir uchburchakdagi anashu topilgan nuqtalarning o‘rniga (% mg-ekv. miqdoriga) qarab suvning tarkibiy nomi o‘qiladi. 5.5.Yer osti suvlarining fizik xossa va hususiyatlari Yer osti suvlarining eng asosiy fizik xossa va hususiyatlari bo‘lib, ularni tiniqligi, rangi, ta’mi, xidi, zichligi harorati va siqiluvchanligi, yopishqoqligi, elektr o‘tkazuvchanligi, radioaktivlik darajasi hisoblanadi. Tiniqligi. Yer osti suvlarining tiniqligi ularda mavjud organik, kolloid va mexanik qo‘shimchalarning bor-yo‘qligiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Tabiiy tinq suvda bunday qo‘shimchalar bo‘lmaydi yoki juda oz miqdorda bo‘lishi mumkin. 2.Farg‘ona vodiysi, Chortoq sanatoriyasi maydoni 30 ) ( 010 , 0 0 21 35 39 15 3 40 4 45 5 , 0 2 t Na Ca Mg Cl HCO SO M SiO Birinchi holatda mineral suvining nomi gidrokorbanat-xlor-natriyli, ikkinchi holda sulfat-gidrokarbonat-magniy-kalsiyli suv deb ataladi. 5.3-rasm. Yer osti suvlarini taxliliy natijalarini uchburchak grafigi orqali ifodalash (G.V.Bogomolovdan) Yer osti suvlari taxlili natijalarini chizma ko‘rinishda ifodalash. Yer osti suvlari ximiyaviy tarkibini chizma shaklida ko‘rsatish uchun «Ferri uchburchagi» usuli qo‘llaniladi (5.3-rasm). Buning uchun anionlar va kationlar uchun alohida-alohida uchburchaklar chizilib, uchburchakni birinchi uch qismlariga anionlar (HCO3, Cl, SO4) ikkinchisining uch qismlariga kationlar (Na, Ca, Mg) joylashtiriladi. Uchburchaklarni har bir tomoni 10 ga bo‘linib, har bir bo‘lak 10% mg.ekv. ga teng deb yoki 10bo‘lakni ichida 100% mg-ekv ionlar bor deb olinadi. Uchburchaklarni uchidan, ya’ni ionlar belgilaridan pastga va yuqoriga qarab, ularni miqdorini kamayib borishini hisobga olgan holda uchburchaklardan tahlil natijalari to‘g‘ri kelgan nuqtalar topiladi. Har bir uchburchakdagi anashu topilgan nuqtalarning o‘rniga (% mg-ekv. miqdoriga) qarab suvning tarkibiy nomi o‘qiladi. 5.5.Yer osti suvlarining fizik xossa va hususiyatlari Yer osti suvlarining eng asosiy fizik xossa va hususiyatlari bo‘lib, ularni tiniqligi, rangi, ta’mi, xidi, zichligi harorati va siqiluvchanligi, yopishqoqligi, elektr o‘tkazuvchanligi, radioaktivlik darajasi hisoblanadi. Tiniqligi. Yer osti suvlarining tiniqligi ularda mavjud organik, kolloid va mexanik qo‘shimchalarning bor-yo‘qligiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Tabiiy tinq suvda bunday qo‘shimchalar bo‘lmaydi yoki juda oz miqdorda bo‘lishi mumkin. qo‘shimchalarni miqdorini oddiy ko‘z bilan, lupa yokiy mikroskop ostida ko‘rib baholash mumkin. Yer osti suvlari tarkibida yuqoridagi qo‘shimchalarni bo‘lishi uni loyiha, quyqumli bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday suvlardan foydalanishda nihoyatda ehtiyot bo‘lmoq lozim. Chunki ayniqsa organik qo‘shilmalarga boy suvlar serquyqumli bo‘ladi. Ularni organik moddalarga boy ekanlik darajalari organik brikmalarni oksidlash uchun sarf bo‘ladigan kislorodni yoki kaliy marganes oksidini (KMnO2) miqdori bilan baholanadi. 21 mg organik brikmali suvni oksidlash uchun 1 mg O2 yoki 4 mg KMnO4 kerak bo‘ladi. Ichimlik suvlarda oksidlanishi uchun sarf bo‘lgan KMnO4 ning miqdori 10 mg-l dan oshmasligi zarur (Sedenko, 1979). Rangi. Tozza ichimlik suvi rangsiz bo‘ladi. Yer osti suvi rangining o‘zgarishi uni tarkibida, u yoki bu qo‘shimchalar mavjudligidan dalolat beradi. Agarda suvning rangi sarg‘ish, qo‘ng‘ir tusda bo‘lsa, uning tarkibida qo‘shimcha zolatdagi temir, organik brikmalar boriligidan, ko‘kish, zangori (havorang) rang esa suvda oltingugurtning miqdorini balandligidan, gumus miqdorini, margans elementining ko‘pligi suvga qoramtir tus beradi. Suvni rangi amaliyotda mavjud bo‘lgan rang etalonlari yordamida baholanadi. Ta’mi. Yer osti suvlarining ta’mi ham ularning tarkibida mavjud bo‘lgan mineral moddalarga, gaz va boshqa qo‘shimchalarga bog‘liq. Suvni tarkibida NaCl ni miqdori har bir litiriga 500 mg dan kam bo‘lsa chuchuk, 500-600 mg dan oshiq bo‘lsa, sho‘rtang tam beradi. Shuningdek, MgSO4 me’yoridan oshiqligi achchiq, organik moddalarni bo‘lishi chuchuk, Ca(HCO3)2, Mg(CHO3)2 tuzlarning bo‘lishi yoqimli ta’m beradi. Xidi. Tozza ichimlik tabiiy suvini xidi bo‘lmaydi. Faqat ba’zi mineral suv manbalari-buloq suvlarini yoki o‘ziga xos tarkibiga ega bo‘lgan tog‘ jinslari qatlamlarida mavjud bo‘lgan yer osti suvlarini ta’mi bo‘ladi. Bunga sabab yer osti suvlarida oltingugurtning u yoki bu darajada erigan xolatida bo‘lishi hisoblanadi. Yer osti suv manbalariga har xil chiqindi mahsulotlari eritmalarinisizib o‘tishi ham suvga ma’lum darajada xid berishi mumkin. Harorati. Yer osti suvlarining harorati suvli tog‘ jins qatlamlarining yotish chuqurligiga, suv tarkibidagi tuz va gazlarning turlariga, ularning miqdoriga, geografik o‘rniga qarab o‘zgarishi mumkin. Masalan, Toshkent oldi, Farg‘ona qo‘shimchalarni miqdorini oddiy ko‘z bilan, lupa yokiy mikroskop ostida ko‘rib baholash mumkin. Yer osti suvlari tarkibida yuqoridagi qo‘shimchalarni bo‘lishi uni loyiha, quyqumli bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday suvlardan foydalanishda nihoyatda ehtiyot bo‘lmoq lozim. Chunki ayniqsa organik qo‘shilmalarga boy suvlar serquyqumli bo‘ladi. Ularni organik moddalarga boy ekanlik darajalari organik brikmalarni oksidlash uchun sarf bo‘ladigan kislorodni yoki kaliy marganes oksidini (KMnO2) miqdori bilan baholanadi. 21 mg organik brikmali suvni oksidlash uchun 1 mg O2 yoki 4 mg KMnO4 kerak bo‘ladi. Ichimlik suvlarda oksidlanishi uchun sarf bo‘lgan KMnO4 ning miqdori 10 mg-l dan oshmasligi zarur (Sedenko, 1979). Rangi. Tozza ichimlik suvi rangsiz bo‘ladi. Yer osti suvi rangining o‘zgarishi uni tarkibida, u yoki bu qo‘shimchalar mavjudligidan dalolat beradi. Agarda suvning rangi sarg‘ish, qo‘ng‘ir tusda bo‘lsa, uning tarkibida qo‘shimcha zolatdagi temir, organik brikmalar boriligidan, ko‘kish, zangori (havorang) rang esa suvda oltingugurtning miqdorini balandligidan, gumus miqdorini, margans elementining ko‘pligi suvga qoramtir tus beradi. Suvni rangi amaliyotda mavjud bo‘lgan rang etalonlari yordamida baholanadi. Ta’mi. Yer osti suvlarining ta’mi ham ularning tarkibida mavjud bo‘lgan mineral moddalarga, gaz va boshqa qo‘shimchalarga bog‘liq. Suvni tarkibida NaCl ni miqdori har bir litiriga 500 mg dan kam bo‘lsa chuchuk, 500-600 mg dan oshiq bo‘lsa, sho‘rtang tam beradi. Shuningdek, MgSO4 me’yoridan oshiqligi achchiq, organik moddalarni bo‘lishi chuchuk, Ca(HCO3)2, Mg(CHO3)2 tuzlarning bo‘lishi yoqimli ta’m beradi. Xidi. Tozza ichimlik tabiiy suvini xidi bo‘lmaydi. Faqat ba’zi mineral suv manbalari-buloq suvlarini yoki o‘ziga xos tarkibiga ega bo‘lgan tog‘ jinslari qatlamlarida mavjud bo‘lgan yer osti suvlarini ta’mi bo‘ladi. Bunga sabab yer osti suvlarida oltingugurtning u yoki bu darajada erigan xolatida bo‘lishi hisoblanadi. Yer osti suv manbalariga har xil chiqindi mahsulotlari eritmalarinisizib o‘tishi ham suvga ma’lum darajada xid berishi mumkin. Harorati. Yer osti suvlarining harorati suvli tog‘ jins qatlamlarining yotish chuqurligiga, suv tarkibidagi tuz va gazlarning turlariga, ularning miqdoriga, geografik o‘rniga qarab o‘zgarishi mumkin. Masalan, Toshkent oldi, Farg‘ona mineral suv xavzasidagi neogen, palogen, yuqori bo‘r, paleozoy davri jins qatlamlaridan yer sathiga oqib chiquvchi suvning harorati 34-430S dan 65-720S oralig‘ida o‘zgarishi ma’lum. Olimlarning ma’lumotiga qaraganda Respublikamiz yer osti suvlarining harorati har 100 metr pastga qarab chuqurlikni oshishi bilan 2,05- 4,50S dan 7-80S miqdorida oshishi aniqlangan. Bu holatni hisobga olinadigan bo‘linsa, yer osti suvlarining harorati 2000-5000 metr chuqurlikda 50-1500S, 7000- 8000 metr chuqurlikda 200-2500S ga borishi mumkin (B.A.Beder, A.S.Xasanov va b.q. 1971). G.B.Bogomolovning ma’lumotlariga ko‘ra yer osti suvlari tarkibidagi NaCl tuzi miqdorining oshishi bilan, hamad O2, H2S gazlarning miqdorining kamayishi bilan uning harorati 250S dan 1000S gacha oshadi (5.5-jadval). 5.5-jadval Yer osti suvlari tarkibidagi tuz va gazlar miqdorini o‘zgarishini ularning haroratini o‘zgarishiga ta’siri Su vning harorati 0S Suvda erigan tuzlar miqdori, g-l Gazlar miqdori, g-l Na Cl Ca SO4 CaC O3 O 2 N C H4 H 2S C O2 25 26, 44 0,2 09 0,00 14 0 ,028 5 0 ,0144 0 ,033 1 ,304 0, 771 50 26, 99 0,2 04 0,00 15 0 ,020 9 0 ,0108 0 ,0213 1 ,410 0, 423 10 0 28, 15 0,1 53 0,00 15 0 ,017 7 0 ,0098 0 ,0177 0 ,844 - Yer yuzasiga yaqin bo‘lgan qatlamlardagi yer osti suvlarining harorati, atmosfera haroratining fasllar mobaynida o‘zgarishi bilan bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Mamlakatimiz hududida bo‘ o‘zgarish 8-200S atrofida bo‘lishi mumkin. Yer sharining hozirgi vaqtdagi vulqon harakatlari mavjud bo‘lgan mineral suv xavzasidagi neogen, palogen, yuqori bo‘r, paleozoy davri jins qatlamlaridan yer sathiga oqib chiquvchi suvning harorati 34-430S dan 65-720S oralig‘ida o‘zgarishi ma’lum. Olimlarning ma’lumotiga qaraganda Respublikamiz yer osti suvlarining harorati har 100 metr pastga qarab chuqurlikni oshishi bilan 2,05- 4,50S dan 7-80S miqdorida oshishi aniqlangan. Bu holatni hisobga olinadigan bo‘linsa, yer osti suvlarining harorati 2000-5000 metr chuqurlikda 50-1500S, 7000- 8000 metr chuqurlikda 200-2500S ga borishi mumkin (B.A.Beder, A.S.Xasanov va b.q. 1971). G.B.Bogomolovning ma’lumotlariga ko‘ra yer osti suvlari tarkibidagi NaCl tuzi miqdorining oshishi bilan, hamad O2, H2S gazlarning miqdorining kamayishi bilan uning harorati 250S dan 1000S gacha oshadi (5.5-jadval). 5.5-jadval Yer osti suvlari tarkibidagi tuz va gazlar miqdorini o‘zgarishini ularning haroratini o‘zgarishiga ta’siri Su vning harorati 0S Suvda erigan tuzlar miqdori, g-l Gazlar miqdori, g-l Na Cl Ca SO4 CaC O3 O 2 N C H4 H 2S C O2 25 26, 44 0,2 09 0,00 14 0 ,028 5 0 ,0144 0 ,033 1 ,304 0, 771 50 26, 99 0,2 04 0,00 15 0 ,020 9 0 ,0108 0 ,0213 1 ,410 0, 423 10 0 28, 15 0,1 53 0,00 15 0 ,017 7 0 ,0098 0 ,0177 0 ,844 - Yer yuzasiga yaqin bo‘lgan qatlamlardagi yer osti suvlarining harorati, atmosfera haroratining fasllar mobaynida o‘zgarishi bilan bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Mamlakatimiz hududida bo‘ o‘zgarish 8-200S atrofida bo‘lishi mumkin. Yer sharining hozirgi vaqtdagi vulqon harakatlari mavjud bo‘lgan mintaqalarida (Kamchatka, quriya, Islandiya va b.q.) yer osti suvlarining haroratining 1000S dan oshiq bo‘lishi kuzatiladi. Zichligi. Yer osti suvlarining zichligi asosan undan erigan tuzlarning miqdoriga, suvning haroratiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Tozza ichimlik chuchuk suvi 40S dan eng yuqori zichlikka ega bo‘lib, haroratni pasayishi bilan uni kamayish holati tuziladi. Ya’ni suv harorati 40S bo‘lganda zisligi 1 g-sm3 bo‘lib, 3,980S bo‘lganda uni zichligi 0,999973, 00S da 0,9981 g-sm3 bo‘ladi. Demak, yer osti suvlarini haroratini 40S dan oshishi bilan uni zichligini kamayishi yuz beradi. Bunga birdan- bir sabab suvni haroratini oshishi bilan xajmiy jixatdan kengayish jarayonini yuz berishidir. Shuning uchun ham suvni harorati 200S bo‘lganda uni zichligi 0,998203 g-sm3 darajasiga yetadi. Haroratni oshishi bilan suv zichligini xajmiy jixatdan kengayish yer osti jins qatlamlarida yig‘iladigan energiya miqdoriga ta’sir qilishi, jins qatlamlari zichligini lokal holatda oshishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Bu holat jins qatlamlarini qandaydir yo‘nalishda harakatga kelishiga va yer kurrasining ma’lum qismida yer qimirlash xodisasini sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Yer osti suvlarini zichligini aniqlashda piknometrik usul qo‘llaniladi. Siqiluvchanligi. Suvlarni siqiluvchanligi juda kichik bo‘lib, ular siqiluvchanlik koeffsiyenti  bilan ifodalanadi: а П 5 10 ) 5 7 , 2 (      Yopishqoqlik. Suvlarni yopishqoqligi suyuqlikdagi zararsalarni harakat davomidagi ichki qarshiliklarini ifodalaydi, ularni miqdori dinamik va kinema yopishqoqlik koeffsiyenti bilan ifodalanadi. Elektr o‘tkazuvchanligi. Suvlarni elektr o‘tkazuvchanligi ularni tarkibidagi tuzlarga bog‘liq. Chuchuk suvlar elektr tokini oz miqdorda o‘tkazadi. Disterlangan suvlar o‘zidan elektr tokini o‘tkazmaydi. Suvlarni elektr tokini elektr qarshiligi bilan ifodalanadi va Om.m ifodalanib 0,02-1,0 Om.m oralig‘ida o‘zgaradi. Radioaktivlik darajasi. Radon va radi emonatsiyasi miqdorlari bilan aniqlanadi. Yer osti suvlarida juda kam hollarda radioaktivlik holati mavjud. Yer osti suvlarining qattiqligi. Yer osti suvlarining qattiqligi unda mavjud bo‘lgan Ca2q va Mg2q kationlari va HCO3 ionlari bo‘lib, ularni MgSO4, CaSO4, CaHCO3, CaCO3, MgCO3 tuzlari holatidagi miqdori bilan baholanadi. Tabiatda suvlar nokarbonat va karbonat qattiqlikga ega bo‘lishi mumkin. Norkarbonat mintaqalarida (Kamchatka, quriya, Islandiya va b.q.) yer osti suvlarining haroratining 1000S dan oshiq bo‘lishi kuzatiladi. Zichligi. Yer osti suvlarining zichligi asosan undan erigan tuzlarning miqdoriga, suvning haroratiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Tozza ichimlik chuchuk suvi 40S dan eng yuqori zichlikka ega bo‘lib, haroratni pasayishi bilan uni kamayish holati tuziladi. Ya’ni suv harorati 40S bo‘lganda zisligi 1 g-sm3 bo‘lib, 3,980S bo‘lganda uni zichligi 0,999973, 00S da 0,9981 g-sm3 bo‘ladi. Demak, yer osti suvlarini haroratini 40S dan oshishi bilan uni zichligini kamayishi yuz beradi. Bunga birdan- bir sabab suvni haroratini oshishi bilan xajmiy jixatdan kengayish jarayonini yuz berishidir. Shuning uchun ham suvni harorati 200S bo‘lganda uni zichligi 0,998203 g-sm3 darajasiga yetadi. Haroratni oshishi bilan suv zichligini xajmiy jixatdan kengayish yer osti jins qatlamlarida yig‘iladigan energiya miqdoriga ta’sir qilishi, jins qatlamlari zichligini lokal holatda oshishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Bu holat jins qatlamlarini qandaydir yo‘nalishda harakatga kelishiga va yer kurrasining ma’lum qismida yer qimirlash xodisasini sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Yer osti suvlarini zichligini aniqlashda piknometrik usul qo‘llaniladi. Siqiluvchanligi. Suvlarni siqiluvchanligi juda kichik bo‘lib, ular siqiluvchanlik koeffsiyenti  bilan ifodalanadi: а П 5 10 ) 5 7 , 2 (      Yopishqoqlik. Suvlarni yopishqoqligi suyuqlikdagi zararsalarni harakat davomidagi ichki qarshiliklarini ifodalaydi, ularni miqdori dinamik va kinema yopishqoqlik koeffsiyenti bilan ifodalanadi. Elektr o‘tkazuvchanligi. Suvlarni elektr o‘tkazuvchanligi ularni tarkibidagi tuzlarga bog‘liq. Chuchuk suvlar elektr tokini oz miqdorda o‘tkazadi. Disterlangan suvlar o‘zidan elektr tokini o‘tkazmaydi. Suvlarni elektr tokini elektr qarshiligi bilan ifodalanadi va Om.m ifodalanib 0,02-1,0 Om.m oralig‘ida o‘zgaradi. Radioaktivlik darajasi. Radon va radi emonatsiyasi miqdorlari bilan aniqlanadi. Yer osti suvlarida juda kam hollarda radioaktivlik holati mavjud. Yer osti suvlarining qattiqligi. Yer osti suvlarining qattiqligi unda mavjud bo‘lgan Ca2q va Mg2q kationlari va HCO3 ionlari bo‘lib, ularni MgSO4, CaSO4, CaHCO3, CaCO3, MgCO3 tuzlari holatidagi miqdori bilan baholanadi. Tabiatda suvlar nokarbonat va karbonat qattiqlikga ega bo‘lishi mumkin. Norkarbonat qattiqlik bu suvda kalsiy va magniy sulfitlarini erishdan, karbonat esa suvda kalsiy va magniy bikarbonat tuzoarini erishidan vujudga keladi. Amaliyotda umumiy, vaqtinchalik va doimiy qattiqlik tushunchalari ma’lum. Umumiy qattiqlik deganda suvda erigan kalsiy va magniy tuzlarning umumiy miqdori tushuniladi. Vaqtinchalik qattiqlik deganda suvdagi mavjud bikarbonat tuzlarini qaynatilish jarayonida cho‘kmaga tushgan kam eruvchan tuzlar miqdori tushuniladi. Umumiy qattiqlikdan vaqtincha qattiqlik qiymatini ayirib tashlagandan keyingi xolati yer osti suvlarining doimiy qatti-ligi tushunchasini beradi. Suvning umumiy qattiqligi qattiqlik darajasi bilan o‘lchanib, ilgarilari nemischa usul qo‘llanilib gradusda ifodalanar edi. Bu usul bo‘yicha bir daraja qatti-lik bir litr suvdagi kalsiy oksidining 10 mg yoki magniyning 7,2 mg miqdoriga to‘g‘ri keladi. Hozir qattiqlik 1 litr suvdagi kalsiy va magniy ionlarining milligram-ekvivalentlari (mg-ekv.-l) yig‘indisi bilan o‘lchanadi. Markazlashgan xo‘jalik iste’moli uchun ishlatiladigan yer osti suvlarining maksimal qattiqligi 7 mg-ekv-l dan oshmasligi lozim. 1 mg-ekv-l amalda 20,04 mg-l Ca2q yoki 12,16 mg-l Mg2q miqdoriga teng. O.A.Alyokin tabiiy suvlarni qattiqligi bo‘yicha quyidagicha farq qilishni taklif qiladi: Juda yumshoq-0,0-1,5 ekv-l gacha; Yumshoq-1,5-3 mg ekv-l gacha; O‘rtacha qattiq-3-6 mg ekv-l gacha; qattiq-6-9 mg ekv-l gacha; Juda qattiq-9 mg ekv-l dan yuqori. Yer osti suvlarining qattiqligini o‘rganish va bilish xalq xo‘jaligida katta ahpamiyatga ega. Chunkiy yer osti suvlarining qattiqligini me’yoridan yuqori bo‘lish bug‘ qozonlarida cho‘kma miqdorining oshishiga natijada tez ishdan chiqishiga sababchi bo‘ladi. Kalsiy va magniy cho‘kmaga tushish jarayoni quyidagi reaksiya ko‘rinishida yuz beradi: O H CO CaCO HCO Ca 2 2 3 3 2        O H CO OH Ca O H CaCO 2 2 2 2 ) ( 2 3       Suvdagi mavjud kalsiy va magniy cho‘kmaga CaSiO3, MgSiO3, CaSO4 xolatida tushishi ham mumkin. Natijada bug‘ qozonlarini qizishi qiyinlashadi. qattiqlik bu suvda kalsiy va magniy sulfitlarini erishdan, karbonat esa suvda kalsiy va magniy bikarbonat tuzoarini erishidan vujudga keladi. Amaliyotda umumiy, vaqtinchalik va doimiy qattiqlik tushunchalari ma’lum. Umumiy qattiqlik deganda suvda erigan kalsiy va magniy tuzlarning umumiy miqdori tushuniladi. Vaqtinchalik qattiqlik deganda suvdagi mavjud bikarbonat tuzlarini qaynatilish jarayonida cho‘kmaga tushgan kam eruvchan tuzlar miqdori tushuniladi. Umumiy qattiqlikdan vaqtincha qattiqlik qiymatini ayirib tashlagandan keyingi xolati yer osti suvlarining doimiy qatti-ligi tushunchasini beradi. Suvning umumiy qattiqligi qattiqlik darajasi bilan o‘lchanib, ilgarilari nemischa usul qo‘llanilib gradusda ifodalanar edi. Bu usul bo‘yicha bir daraja qatti-lik bir litr suvdagi kalsiy oksidining 10 mg yoki magniyning 7,2 mg miqdoriga to‘g‘ri keladi. Hozir qattiqlik 1 litr suvdagi kalsiy va magniy ionlarining milligram-ekvivalentlari (mg-ekv.-l) yig‘indisi bilan o‘lchanadi. Markazlashgan xo‘jalik iste’moli uchun ishlatiladigan yer osti suvlarining maksimal qattiqligi 7 mg-ekv-l dan oshmasligi lozim. 1 mg-ekv-l amalda 20,04 mg-l Ca2q yoki 12,16 mg-l Mg2q miqdoriga teng. O.A.Alyokin tabiiy suvlarni qattiqligi bo‘yicha quyidagicha farq qilishni taklif qiladi: Juda yumshoq-0,0-1,5 ekv-l gacha; Yumshoq-1,5-3 mg ekv-l gacha; O‘rtacha qattiq-3-6 mg ekv-l gacha; qattiq-6-9 mg ekv-l gacha; Juda qattiq-9 mg ekv-l dan yuqori. Yer osti suvlarining qattiqligini o‘rganish va bilish xalq xo‘jaligida katta ahpamiyatga ega. Chunkiy yer osti suvlarining qattiqligini me’yoridan yuqori bo‘lish bug‘ qozonlarida cho‘kma miqdorining oshishiga natijada tez ishdan chiqishiga sababchi bo‘ladi. Kalsiy va magniy cho‘kmaga tushish jarayoni quyidagi reaksiya ko‘rinishida yuz beradi: O H CO CaCO HCO Ca 2 2 3 3 2        O H CO OH Ca O H CaCO 2 2 2 2 ) ( 2 3       Suvdagi mavjud kalsiy va magniy cho‘kmaga CaSiO3, MgSiO3, CaSO4 xolatida tushishi ham mumkin. Natijada bug‘ qozonlarini qizishi qiyinlashadi. Xaddan tashqari qizitib yuborish, ba’zan noxush xodisalarni keltirib chiqarish bug‘ qozonni portlab ketishini keltirib chiqarishi mumkin. Shunigdek kalsiy va natriy ionlari quyqaga tushishidan tashqari ko‘piklanish jarayoni ham sodir bo‘ladi. Bu qozon devorlarini yemirilishiga, ya’ni koroziya jarayonini vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bundan tashqari suvni o‘ta qattiq bo‘lishi xo‘jalikda sovun miqdorining ko‘p sarf bo‘lishiga, insonlarining buyraklarida toshni paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Suvni qattiqligini kamaytirish-yumshatish uchun unga soda, natriy fosfat tuzlari qo‘shiladi. Ishqoriyligi. Yer osti suvlarining ishqoriyligi ulardagi NaOH, Na2CO3, NaHCO3 brikmalarining miqdoriga bog‘liq. Bu brikmalarni yer osti suvlari tarkibida ko‘p bo‘lishi sanoatda ishlatiladigan asbob va uskunalarni suv bilan sovitish jarayonini qiyinlashtiradi. Amaliyotda ishqoriylik mgqekv-l bilan ifodalanadi. 1 mg- ekv-l 40 mg-l NaOH, 53 mg-l Na2CO3, 84,22 mg-l NaHCO3 miqdoriga to‘g‘ri keladi. 5.6.Yer osti suvlari sifatini baxolash. 5.6.1.Ichimlik suvlarga bo‘lgan talab Yer osti suvlarini sifati ularni fizik hususiyatlariga va ximik tarkibiga bog‘liq. Tozza ichimlik suvi rangsiz, tiniq harorati 4-150S qattiqligi 7 mg ekv-l dan oshmasligi, o‘z tarkibida kassaliklarni keltirib chiqaruvchi bakteriyalar bo‘lmasligi kerak. Suvlarni sifatini baxolash davlat tomonidan joriy etilgan standartlar (GOST lar) asosida amalga oshiriladi. Harakatdagi standartlarga binoan ichimlik suvi tarkibidagi erigan moddalarni umumiy miqdori 105-1100S haroratda 1000 mg-l dan oshmasligi kerak. Suv tarkibidan ayrim elementlarining, jumladan qo‘rg‘oshinning miqdori har litr suvda 0,1; mishyak-0,05; ftor-1,5; mis-3; sink-5; temir-0,3; fenol- 0,01 mg dan ko‘p bo‘lmasligi lozim. Hozirgi vaqtdpa juda ko‘p yer osti suv manbalarning organik ifloslanishi kuzatilmoqda. Bunday suvlarda ma’lum miqdorda ichak kassaliklari tayoqchalari mavjud bo‘lishi mumkin. Agarda 100 sm3 suvda bir ichak kasalligi tayoqchasi bo‘lsa sof, 10 sm3 da bo‘lsa qoniqarli, 1 sm3 bo‘lsa shubxali, 0,1sm3 suvda 1 tayoqcha bo‘lsa sof toza bo‘lmagan, 0,01sm3 suvda 1 tayoqcha bo‘lsa mutloqo yaroqsiz deb baholanadi. Amaliyotda yer osti suvlari anashunday tayoqchalarni bo‘lishi darajasi koli-titr1 bilan belgilanadi. Vodoprovod suvlarining 300 sm3 miqdoriga 1 koli-titr to‘g‘ri kelishi yoki har Xaddan tashqari qizitib yuborish, ba’zan noxush xodisalarni keltirib chiqarish bug‘ qozonni portlab ketishini keltirib chiqarishi mumkin. Shunigdek kalsiy va natriy ionlari quyqaga tushishidan tashqari ko‘piklanish jarayoni ham sodir bo‘ladi. Bu qozon devorlarini yemirilishiga, ya’ni koroziya jarayonini vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bundan tashqari suvni o‘ta qattiq bo‘lishi xo‘jalikda sovun miqdorining ko‘p sarf bo‘lishiga, insonlarining buyraklarida toshni paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Suvni qattiqligini kamaytirish-yumshatish uchun unga soda, natriy fosfat tuzlari qo‘shiladi. Ishqoriyligi. Yer osti suvlarining ishqoriyligi ulardagi NaOH, Na2CO3, NaHCO3 brikmalarining miqdoriga bog‘liq. Bu brikmalarni yer osti suvlari tarkibida ko‘p bo‘lishi sanoatda ishlatiladigan asbob va uskunalarni suv bilan sovitish jarayonini qiyinlashtiradi. Amaliyotda ishqoriylik mgqekv-l bilan ifodalanadi. 1 mg- ekv-l 40 mg-l NaOH, 53 mg-l Na2CO3, 84,22 mg-l NaHCO3 miqdoriga to‘g‘ri keladi. 5.6.Yer osti suvlari sifatini baxolash. 5.6.1.Ichimlik suvlarga bo‘lgan talab Yer osti suvlarini sifati ularni fizik hususiyatlariga va ximik tarkibiga bog‘liq. Tozza ichimlik suvi rangsiz, tiniq harorati 4-150S qattiqligi 7 mg ekv-l dan oshmasligi, o‘z tarkibida kassaliklarni keltirib chiqaruvchi bakteriyalar bo‘lmasligi kerak. Suvlarni sifatini baxolash davlat tomonidan joriy etilgan standartlar (GOST lar) asosida amalga oshiriladi. Harakatdagi standartlarga binoan ichimlik suvi tarkibidagi erigan moddalarni umumiy miqdori 105-1100S haroratda 1000 mg-l dan oshmasligi kerak. Suv tarkibidan ayrim elementlarining, jumladan qo‘rg‘oshinning miqdori har litr suvda 0,1; mishyak-0,05; ftor-1,5; mis-3; sink-5; temir-0,3; fenol- 0,01 mg dan ko‘p bo‘lmasligi lozim. Hozirgi vaqtdpa juda ko‘p yer osti suv manbalarning organik ifloslanishi kuzatilmoqda. Bunday suvlarda ma’lum miqdorda ichak kassaliklari tayoqchalari mavjud bo‘lishi mumkin. Agarda 100 sm3 suvda bir ichak kasalligi tayoqchasi bo‘lsa sof, 10 sm3 da bo‘lsa qoniqarli, 1 sm3 bo‘lsa shubxali, 0,1sm3 suvda 1 tayoqcha bo‘lsa sof toza bo‘lmagan, 0,01sm3 suvda 1 tayoqcha bo‘lsa mutloqo yaroqsiz deb baholanadi. Amaliyotda yer osti suvlari anashunday tayoqchalarni bo‘lishi darajasi koli-titr1 bilan belgilanadi. Vodoprovod suvlarining 300 sm3 miqdoriga 1 koli-titr to‘g‘ri kelishi yoki har 1000 sm3 suvdagi tayoqchalar soni 2-3 tadan kam bo‘lishi kerak. Agarda 300 sm3 suvda 1 ichak tayyoqchasi uchrasa, suv xlorlanishi so‘ngra iste’molchiga berilishi lozim. Shuningdek yer osti suvlarida azot brikmalarini: nitrit-ion (NO-2), nitrat ion (NO3-) va ammoniy-ion (NH4q) ko‘p miqdorda bo‘lishi ham suvni ifloslanganidan, unda kishi organzmi uchun zarali bakteriyalarni mavjudligidan dalolat beradi. Ichimlik suvi sifatida ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibida radioaktiv elementlari-ularni izotoplarini (Sr90, C) bo‘lishi juda xafli hisoblanadi. Ularni me’yoriy qiymati Davlat bosh sanitariya inspeksiya tomonidan belgilangan normadan oshmasligi lozim. 5.6.2.Texnik maqsadlar uchun ishlatiladigan yer osti suvlariga talab Hozirgi vaqtda xal xo‘jaligining deyarli hamma soxalarida, jumladan qog‘oz, tekstil, ko‘nchilik, konserva ishlab chiqarish sanoatida isitish shaxobchalarini suv bilan ta’minlashda, qishloq xo‘jaligida, qurilish soxalarida yer osti suvlaridan keng foydalaniladi. Sanoatda ishlatiladigan yer osti suvlari tiniq, rangsiz, ta’msiz va yumshoq bo‘lishi kerak. Bug‘ qozonlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibidagi quruq qoldiqning miqdori 300 mg-l dan, N2O5 ning miqdori 50 mg-l dan, Cl ning miqdori 200 mg-l dan oshmasligi, agressiv (karbonat angidrid, serovodorod) kislotalarni bo‘lmasligi, qattiqlik darajasi qiyin tozalanadigan qozonlar uchun 1,8, yengil tozalanadigan qozonlar uchun 3 mg ekv-l dan kam bo‘lishi lozim. Karbonat angidrid va servodorodli suvlar yuqori yemirish hususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli suv tarqatish shaxobchalarida karbonat angidrid suvlar uchun-chugun, servodorodli suvlari uchun asbestsement quvirlari ishlatiladi. Ma’lum xajmdagi (1 l) suvda bo‘lgan ichak tayoqchalarning miqdori. Agar 300 sm3 suvda bitta tayoqcha bo‘lsa, suvni ifloslanish ko‘rsatgichi 300 sm3 koli-titr deb yuritiladi. Karbonat angidridli va servodorodli yer osti suvlari imorat va inshoatlar zaminini tashkil etuvchi betonni yemirishi va ularni mustaxkamligiga putr yetkazishi ham mumkin. Ularning turiga va ta’sir etish darajalariga qarab, sulfat va karbonat anglrid agressivligi yuz beradi. Sulfat agressivlik yer osti suvlari tarkibidagi SO42- ning miqdori 250 mg-l dan ko‘p, Sl- yerning miqdori 1000-6000 mg-l oralig‘ida bo‘lgan xolatlarida sodir bo‘ladi. Beton uchun ishlatilgan sementni tarkibida sulfat 1000 sm3 suvdagi tayoqchalar soni 2-3 tadan kam bo‘lishi kerak. Agarda 300 sm3 suvda 1 ichak tayyoqchasi uchrasa, suv xlorlanishi so‘ngra iste’molchiga berilishi lozim. Shuningdek yer osti suvlarida azot brikmalarini: nitrit-ion (NO-2), nitrat ion (NO3-) va ammoniy-ion (NH4q) ko‘p miqdorda bo‘lishi ham suvni ifloslanganidan, unda kishi organzmi uchun zarali bakteriyalarni mavjudligidan dalolat beradi. Ichimlik suvi sifatida ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibida radioaktiv elementlari-ularni izotoplarini (Sr90, C) bo‘lishi juda xafli hisoblanadi. Ularni me’yoriy qiymati Davlat bosh sanitariya inspeksiya tomonidan belgilangan normadan oshmasligi lozim. 5.6.2.Texnik maqsadlar uchun ishlatiladigan yer osti suvlariga talab Hozirgi vaqtda xal xo‘jaligining deyarli hamma soxalarida, jumladan qog‘oz, tekstil, ko‘nchilik, konserva ishlab chiqarish sanoatida isitish shaxobchalarini suv bilan ta’minlashda, qishloq xo‘jaligida, qurilish soxalarida yer osti suvlaridan keng foydalaniladi. Sanoatda ishlatiladigan yer osti suvlari tiniq, rangsiz, ta’msiz va yumshoq bo‘lishi kerak. Bug‘ qozonlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibidagi quruq qoldiqning miqdori 300 mg-l dan, N2O5 ning miqdori 50 mg-l dan, Cl ning miqdori 200 mg-l dan oshmasligi, agressiv (karbonat angidrid, serovodorod) kislotalarni bo‘lmasligi, qattiqlik darajasi qiyin tozalanadigan qozonlar uchun 1,8, yengil tozalanadigan qozonlar uchun 3 mg ekv-l dan kam bo‘lishi lozim. Karbonat angidrid va servodorodli suvlar yuqori yemirish hususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli suv tarqatish shaxobchalarida karbonat angidrid suvlar uchun-chugun, servodorodli suvlari uchun asbestsement quvirlari ishlatiladi. Ma’lum xajmdagi (1 l) suvda bo‘lgan ichak tayoqchalarning miqdori. Agar 300 sm3 suvda bitta tayoqcha bo‘lsa, suvni ifloslanish ko‘rsatgichi 300 sm3 koli-titr deb yuritiladi. Karbonat angidridli va servodorodli yer osti suvlari imorat va inshoatlar zaminini tashkil etuvchi betonni yemirishi va ularni mustaxkamligiga putr yetkazishi ham mumkin. Ularning turiga va ta’sir etish darajalariga qarab, sulfat va karbonat anglrid agressivligi yuz beradi. Sulfat agressivlik yer osti suvlari tarkibidagi SO42- ning miqdori 250 mg-l dan ko‘p, Sl- yerning miqdori 1000-6000 mg-l oralig‘ida bo‘lgan xolatlarida sodir bo‘ladi. Beton uchun ishlatilgan sementni tarkibida sulfat ionlari bo‘lganligi, hamda yer osti suvining sulfatliligi tufayli betonda kristallashish jarayoni vujudga keladi, ya’ni alyuminiyning oltingugurt-kalsiyli tuzlari bilan yangi brikmalari-gips CaSO4*2H2O hosil bo‘ladi. Brikmalar xajmini 2-3 barobarga oshishi yuz beradi. Bu xolat o‘z navbatida betonning mustaxkamligiga putr yetkazadi va parchalanishiga, yemirilishiga sababchi bo‘ladi. Karbonat angidridli agressivlik betonni asosini tashkil qilib turuvchi CaCO3 ning suvda erishi va yuvilib ketilishi natijasida sodir bo‘ladi. Ma’lumki tabiiy yer osti suvlarida erkin karbonat angidrid kislotasi va NSO3 ni ionlari (SO32-) bo‘ladi. Erkin xolatda bo‘lgan karbonat angidrid kislotasining bir qismi sement massasini tashkil etuvchi CaCO3 ni eritishga va boshqa bir qismi suvdagi bikarbonat kalsiyni saqlanib qolishini ta’minlaydi. Agarda suv tarkibida erkin karbonat angidrid kislotasining miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, sement tarkibidagi SaSO3 ni shunchalik ko‘p erishiga va betonning buzilishiga, sabab chi bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida sug‘orish maqsadlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlariga talab Sug‘orish maqsadlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibidagi tuzlarning umumiy miqdori 5-7 g-l dan oshmagan bo‘lishi kerak. O‘simliklarni normal o‘sishi uchun nafaqat tuzlarning umumiy miqdori, shuningdek suv tarkibidagi ayrim tuzlarning miqdorini oshiqligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Anashunday tuzlardan Na2CO3 miqdori har litr sug‘oriladigan suv tarkibida-1 g, NaCl-2g, Na2SO4-5g. dan oshmagan xolatda ishlatilishi tavsiya etiladi. Shu bilan birga yer osti suvlaridan sug‘orish maqsadlarida qo‘llanish jarayonida sug‘orilayotgan maydonlarning tashkil etuvchi tog‘ jinslari qalinligiga, granulometrik, ximiyaviy maydondagi mavjud yer osti suvlarining chuqurligiga, oqish yo‘nalishiga e’tibor berilmog‘i kerak. Aks holda suv tarkibidagi yuqori ko‘rsatilgan tuzlar miqdorini ortib ketishiga, ikkilamchi sho‘rlanish jarayonini vujudga kelishiga sababchi bo‘lishi, natijada o‘simliklarni hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatish yoki butunlay xalok bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Ichimlik, sanoat va xalq xo‘jaligining boshqa soxalarida ishlatiladigan yer osti suvlari sifatini yaxshilashda anashu maqsadlar uchun ishlab chiqilgan maxsus ionlari bo‘lganligi, hamda yer osti suvining sulfatliligi tufayli betonda kristallashish jarayoni vujudga keladi, ya’ni alyuminiyning oltingugurt-kalsiyli tuzlari bilan yangi brikmalari-gips CaSO4*2H2O hosil bo‘ladi. Brikmalar xajmini 2-3 barobarga oshishi yuz beradi. Bu xolat o‘z navbatida betonning mustaxkamligiga putr yetkazadi va parchalanishiga, yemirilishiga sababchi bo‘ladi. Karbonat angidridli agressivlik betonni asosini tashkil qilib turuvchi CaCO3 ning suvda erishi va yuvilib ketilishi natijasida sodir bo‘ladi. Ma’lumki tabiiy yer osti suvlarida erkin karbonat angidrid kislotasi va NSO3 ni ionlari (SO32-) bo‘ladi. Erkin xolatda bo‘lgan karbonat angidrid kislotasining bir qismi sement massasini tashkil etuvchi CaCO3 ni eritishga va boshqa bir qismi suvdagi bikarbonat kalsiyni saqlanib qolishini ta’minlaydi. Agarda suv tarkibida erkin karbonat angidrid kislotasining miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, sement tarkibidagi SaSO3 ni shunchalik ko‘p erishiga va betonning buzilishiga, sabab chi bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida sug‘orish maqsadlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlariga talab Sug‘orish maqsadlari uchun ishlatiladigan yer osti suvlari tarkibidagi tuzlarning umumiy miqdori 5-7 g-l dan oshmagan bo‘lishi kerak. O‘simliklarni normal o‘sishi uchun nafaqat tuzlarning umumiy miqdori, shuningdek suv tarkibidagi ayrim tuzlarning miqdorini oshiqligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Anashunday tuzlardan Na2CO3 miqdori har litr sug‘oriladigan suv tarkibida-1 g, NaCl-2g, Na2SO4-5g. dan oshmagan xolatda ishlatilishi tavsiya etiladi. Shu bilan birga yer osti suvlaridan sug‘orish maqsadlarida qo‘llanish jarayonida sug‘orilayotgan maydonlarning tashkil etuvchi tog‘ jinslari qalinligiga, granulometrik, ximiyaviy maydondagi mavjud yer osti suvlarining chuqurligiga, oqish yo‘nalishiga e’tibor berilmog‘i kerak. Aks holda suv tarkibidagi yuqori ko‘rsatilgan tuzlar miqdorini ortib ketishiga, ikkilamchi sho‘rlanish jarayonini vujudga kelishiga sababchi bo‘lishi, natijada o‘simliklarni hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatish yoki butunlay xalok bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Ichimlik, sanoat va xalq xo‘jaligining boshqa soxalarida ishlatiladigan yer osti suvlari sifatini yaxshilashda anashu maqsadlar uchun ishlab chiqilgan maxsus metodik qo‘llanmalardan va ma’lumotlardan1 foydalaniladi. Takrorlash va tekshirish uchun savollar 1.Yer osti suvlarining ximiyaviy tarkibi qanday vujudga keladi? Yer osti suvlari tarkibini tashkil etuvchi ximiyaviy elementlarni yozib ko‘rsating. 2.Makro-mikro va ultromikro komponentlar to‘g‘risida tushuncha bering. 3.Yer osti suvlarida organik moddalar qanday vujudga keladi? Mikrofloralar haqida gapirib bering. 4.O.A.Olekenin klassifikatsiyasidagi suvlar, gruhlar va turlar qaysi omillarga asosan ajratilgan? 5.qattiq qoldiq deganda nimani tushuniladi? quruq qoldiq degandachi? 6.Taxlil uchun yer osti suvlaridan qanday va qay miqdorda namuna olinadi? 7.Yer osti suvlari taxlili natijalarini ifodalash shakllarini sanab bering. 8.Suv tarkibini tashkil etuvchi ionlar miqdori qanday ifodalanadi. 9.M.G.Kurlov tomonidan taklif etilgan yer osti suvlari ximiyaviy taxlili natijalarini ifodalash formulasini yozing va o‘qib bering. metodik qo‘llanmalardan va ma’lumotlardan1 foydalaniladi. Takrorlash va tekshirish uchun savollar 1.Yer osti suvlarining ximiyaviy tarkibi qanday vujudga keladi? Yer osti suvlari tarkibini tashkil etuvchi ximiyaviy elementlarni yozib ko‘rsating. 2.Makro-mikro va ultromikro komponentlar to‘g‘risida tushuncha bering. 3.Yer osti suvlarida organik moddalar qanday vujudga keladi? Mikrofloralar haqida gapirib bering. 4.O.A.Olekenin klassifikatsiyasidagi suvlar, gruhlar va turlar qaysi omillarga asosan ajratilgan? 5.qattiq qoldiq deganda nimani tushuniladi? quruq qoldiq degandachi? 6.Taxlil uchun yer osti suvlaridan qanday va qay miqdorda namuna olinadi? 7.Yer osti suvlari taxlili natijalarini ifodalash shakllarini sanab bering. 8.Suv tarkibini tashkil etuvchi ionlar miqdori qanday ifodalanadi. 9.M.G.Kurlov tomonidan taklif etilgan yer osti suvlari ximiyaviy taxlili natijalarini ifodalash formulasini yozing va o‘qib bering.