YER RELYEFI VA UNI PLAN VA KARTALARDA TASVIRLASH USULLARI. Reja 1. Plan olish turlari. 2. Plan olish tartibi. 3. Joydagi tavsilotlarni konturli planga olish usullari. 4. Plan olish ishlarini bajarish protserslari. Tayanch so’zlar:Plan, kompas, ruletka, topografik plan, joy plani, kontur, gorizontal, bergishtrix, qutbiy, relef, vertikal 1. Plan olish turlari. Topografik plan, karta hamda profil tuzish uchun joyda bajariladigan ishlar yig’indisiga plan olish deyiladi. Plan olishda joydagi tafsilolarning konturini yoki relefini, yo bulmasa , xam kontur,xam relefini qog’ozda tasvirlash maqsad qilib quyiladi. Agar plan olish joydagi tavsilotlarning fakat konturinigina qog’ozda tasvirlash uchun bajarilgan bo’lsa, konturli plan olish deyiladi. Konturli plan olish bazan gorizontal plan olish deb xam yuritiladi. Plan olish qog’ozda relefni tasvirlash maqsadida bajariladigan bo’lsa vyertikal plan olish yoki nivelirlash deyiladi. Plan olishda konturli va vertikal plan olishlar birgalikda bajarilsa - topografik plan olish deb ataladi. Gorizontal plan olishda gorizontal burchaklarni o’lchash kerak bo’ladi. Shuning uchun bunda gorizontal burchaklarni o’lchaydigan asboblar ishlatiladi. Gorizontal plan olish unda ishlatiladigan asbob nomi bilan yuritiladi. Masalan: kichik joylarni uncha aniq bo’lmagan planini olishda ekker, bussol, goniometr va boshqa asboblar ishlatiladi. Shunga ko’ra bu plan olishlar ekker bilan plan olish, bussol bilan plan olish goniometr bilan olish deyiladi. Kattaroq joylarning aniq gorizontal planini olishda teodolit ishlatiladi. Shuning uchun bu plan olishga teodolit bilan plan olish deyiladi. Gorizontal plan menzula yordamida olinsa, u menzula bilan plan olish deyiladi. Vertikal plan olish (nivirlash) yer yuzasidagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan yoki boshlang’ich deb qabul qilingan biron satxiy yuzaga nisbatan balandligi aniqlanadi. Nivelirlashdan balandlik geodezikk tayanch shaxobchalari barpo qilishda turli xil inshootlarni ko’rishda tipogrofik plan olishda, joyning relefini o’rganishda va boshqa ishlarda foydalaniladi. Topogrofik plan olishda gorizontal va vyertikal plan olish birgalikda bajarilib, joyning tipogrofik elimerntlari qog’ozga bir xil aniqlikda va mukamallikda tushuriladi. Topogrofik plan olish instrumerntal va fatotopogrofik plan olishga bo’linadi. Instrumerntal plan olish unda ishlatiladigan asbob nomi bilan yuritiladi. M: Topogrofik plan olishda taxeometr ishlatilsa Unga taxeometrik plan olish, menzula va kipregel ishlatilsa, - menzula bilan topogrofik plan olish deyiladi. Taxerometr va menzula bilan uncha katta bulmagan teritoriyalarning yirik masshtablik topografik plani olinadi. Fototopografii plan olish styererofotogrammetrik va aerofototopografik plan olishga bo’linadi. Styererofotogrammetrik plan olishda fototeodalit deb ataladigan asbobdan foydalaniladi. Bunda joy suratga tushiriladi hamda gorizontal va vyertikal burchaklar o’lchanadi. Sungra olingan suratlar va o’lchash natijalarini fotogrammetrik usulida kayta ishlash natijasida joyning topografik kartasi yoki plani tuziladi. Bu plan olishni fototeodalit bilan plan olish deb xam ataladi. Fototeodalit bilan plan olish boshqa usullar bilan plan olish kiyin bo’lgan togli rayonlarda keng qo’llaniladi. Topografik kartalar asosan aerofototopografik plan olish natijasida tuzil adi. Umuman joyda olinadigan planlarni instrumerntal, yarim instrumerntal va kuz bilan chamalab plan olishlarga bo’lish mumkin. Instrumerntal plan olishda joydagi barcha ob'erktlarning o’rni asboblar yordamida aniqlanib planga tushiriladi. Yarim instrumerntal plan olishda eng asosiy ob'erktlarning o’rnigina asbob yordamida aniqlanib, boshqa obyektlarning o’rni ko’z bilan chamalab planga tushiriladi. Ko’z bilan chamalab plan olishda eng oddiy asboblar - kompas o’rnatilgan planshet taxtacha va vizir chizgichidan foydalaniladi. Bu plan olishda faqat asosiy yo’nalish vizir chizg’ichli yordamida, qolgan barcha obyerktlar esa ko’z bilan chamalab qog’ozga tushiriladi. 2. Plan olish tartibi Ma'lumki, joyning planini olishda o’lchash ishlari bajariladi. Bu o’lchash ishlari qancha puxta bajarilmasin, o’lchash vaqtida xar qancha takomillashgan asboblar qo’llanilmasin, bari bir, tasodifiy xatolar ruy beradi. Odatda, xar kandai o’lchash natijasining aniqligi shu o’lchashda yul quyiladigan xatoning absalyut yoki nisbiy miqdori bilan ifodalanadi. Bu miqdor oldindan berilgan bo’ladi. Ana shu miqdorni xisobga olib joyda o’lchash ishlarining metodi va unga mos asboblar tanlanadi. Plan olishdagi o’lchash xatolarining ta'sirini kamaytirish hamda bu xatolarning plani olinayotgan teritoriyaning biron qismida yul quyilgan xato chekidan oshib ketmasligi uchun, plan olish protserssida teritoriyani umumiydan qismlarga bo’lib o’rganish tartibi qabul qilingan. Bu tartib ayniksa katta teritoriyalarning planini olishda muxim axamiyatga egadir. Teritoriyani umumiydan qismlarga bo’lib o’rganish tartibida, dastlab plani olinayotgan teritoriyada geodezik tayanch shaxobchalari barpo qilinadi. Geodezik tayanch shaxobchalarining barpo qilinishi plan olishda ruy beradigan o’lchash xatolarining ta'sirini kamaytirish bilan birga, plan olishning kay darajada aniqlikda bajarilganligini tekshirishga, barcha plan olishlarini yagona sistermaga birlashtirishga, shuningderk, ulardan foydalanib, kartalar tuzishga imkon beradi. Geodezik tayanch punktlar bir-biridan uzokda joylashishi sababli plan olishda bevosita asos bo’la olmaydi.Shu sababli, geodezik tayanch punktlari oraligida plan olish shaxobchalari barpo qilinadi. Plan olish shaxobchalari nuqtalarining oraligi plan olish masshtabiga bog’lik bo’lib, plan qancha yirik masshtabda olinsa, plan olish nuqtalari bir-biriga shuncha yaqin joylashadi, ya'ni plan olish shaxobchalari shuncha zich bo’ladi. M: 1: 5000 masshtabli plan olishda 1 km2 joyga o’rta xisobda 4 ta asosiy plan olish nuqtasi, 1:2000 masshtabli plan olishda esa 10 ta asosiy plan olish nuqtasi to’g’ri keladi. Geodezik punktlarga tayanib plan olish shaxobchalari barpo qilingandan sung, joydagi tavsilotlar planga olina boshlanadi. Bunda planli tayanch nuqtalari asosida konturlar, balandlik tayanch nuqtalari asosida esa relef planga olinadi. Demak, katta teritoriyalarning planini olish ishi teritoriyani umumiy tarizda o’rganishdan ayrim qismlarga bo’lib o’rganishga o’tish tartibida bajarilib, bunda dastlab geodezik tayanch shaxobchalari, bu tayanch shaxobchalariga asoslanib esa plan olish shaxobchalari barpo qilinadi. Tayanch shaxobchalar punktlari va plan olish nuqtalari asosida planga joydagi tavsilotlar hamda relef tushiriladi. Plan olishda bajarilgan barcha ishlar xar doim tekshirib boriladi. Umuman plan olishda oldingi ishlarni tekshirmasdan turib bir qadam xam ilgari siljimaslik kerak degan prntsip qo’llaniladi, bu esa planning to’g’ri olinishiga va bunda mexnatning unumli bo’lishiga imkon beradi. 3. Joydagi tafsilotlarni konturli planga olish usullari Karta yoki planga joydagi turli-tuman tafsilotlarning konturlari. Masalan: dengiz va daryolarning qirg’oq chiziqlari, kanallar, yo’llar, uy va binolar, o’simlik va tuproq-gruntlarning konturlari hamda boshqalar tushiriladi. Har qanday kontur qator uzluksiz nuqtalardan iborat. Biron konturni plan yoki kartaga tushirish uchun bu konturning xarakterli nuqtalari (M: egri bugri konturning burilish nuqtalari, uch burchakli konturning uchala uchi, turtburchakli konturning to’rtala uchi va boshqalar) tanlanadi. So’ngra bu nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rnini aniqlab karta yoki planga tushiriladi. Plan yoki kartaga tushirilgan nuqtalar bir-biri bilan tutashtirilib joydagi tafsilotlarning konturlari hosil qilinadi. Shuning uchun tafsilotlarni planga olish deganda, bu tafsilotlar xarakterli nuqtalarining o’rnini aniqlash nazarda tutiladi. M: A,B,V,G,D va Yer nuqtalarni plan olish nuqtalari, bu nuqtalarni birlashtiruvchi AB,BV, VG,GD,DER, va ERA chiziqlarni tayanch chiziqlar derylik Bu nuqta va chiziqlar yordamida joydagi tavsilotlar (bog’, yul yakka usgan daraxt, soy va boshqalar)ning o’rnini aniqlashda to’g’ri burchakli koordinatalar, qutbiy koordinatalar, kesishtirish va aylanib chiqish usullari qo’llaniladi.a) To’g’ri burchakli koordinatalar usuli. Bu usul bilan plan olishda to’g’ri burchakli koordinata sistermasini qo’llanishdan iborat. Bunda ikkita tayanch nuqtalarni birlashtiruvchi tayanch chiziq abstsissa o’qi bu tayanch nuqtalaridan biri uk boshi deb qabul qilinadi. Abstsissa o’qi va uning boshiga nisbatan biror nuqtaning o’rnin aniqlash uchun abstsissa o’qidan shu nuqtaga perpendikulyar tushiriladi. M: K. nuqtaning o’rnini aniqlash kerak bo’lsa, shu nuqtaga yaqin joylashga tayanch chiziq AB-abstsissa o’qi va A-nuqta uk boshi deb qabul qilinadi.Sungra o’rni aniqlanilayotgan K.-nuqtaga AB abstsissa o’qidan LK-pyerperndikulyar chiqariladi. Shunda LK chizig’i K-nuqtaning ordinatasi, AL chiziq esa uning abstsissasi bo’ladi. Agar LK va AL chiziqlarini o’lchasak K-nuqtaning AB abstsissasi o’qiga va A nuqtaga nisbatan o’rnini aniqlagan bo’lamiz. Xuddi shu kabi a-nuqtaning o’rnini Aa1 va Av1 chiziqlarini, b -nuqtaning o’rnini A61 va 616 - chiziqlarini, v-nuqtaning o’rnini esa Av1 va v1v chiziqlarini o’lchab aniqlaniladi. To’g’ri burchakli koordinata usulini prperndikulyarlar usuli deb xam yuritiladi. Bu usul tayanch chiziqqa pyerperndikulyar tushirish mumkin bo’lgan xar qanday nuqtaning o’rnini aniqlashda qo’llaniladi. b) Qutbiy koordinatalar usuli. Bu usulda xam tayanch nuqtalari va tayanch chiziqlari yordamida xar kaday nuqtaning o’rnini aniqlash mumkin. Buning uchun biror tayanch nuqta -qutb nuqtasi, ikkita tayanch nuqtalarini birlashtiruvchi tayanch chiziq-qutbiy uk deb qabul qilinadi. M: K- nuqtaning o’rnini aniqlash kerak deryaylik. Buning uchun K nuqtaga yaqin joylashgan AB-tayanch chiziqni qutbiy uk, A-nuqtani esa,qutb deb qabul qilamiz. Shunda K-nuqtaning o’rni A va K-nuqtalarni tutashtiruvchi AK-chiziqning uzunligini va bu chiziq bilan AB-qutbiy uk orasida xosil bo’lgan KAB-burchakni o’lchab aniqlaniladi. KAB-burchak qutbiy burchak deyiladi. Bu burchak gorizontal burchak yoki orierntirlash burchagi bo’lishi mumkin. Chizmada, Qutbiy koordinatalar usuli bilan 1,2,3,4,5,6 va 7-nuqtalarning o’rnini aniqlash berilgan 1,2,3 va 4- nuqtalarning o’rnini aniqlashda G-nuqta qutb nuqtasi,GD-chiziq qutbiy uk bo’lib,5,6 va 7 nuqtalarda esa ER-nuqta qutb nuqtasi, ERA-chiziq qutbiy uk bo’lib xizmat qiladi. Umuman qutbiy koordinatalar usulida biron-bir nuqtaning o’rnini aniqlashda qutb nuqtasi qilib shu nuqtaga yaqin joylashgan tayanch nuqta, qutbiy uk qilib esa tayanch chiziq olinishi mumkin. v) Qo’sh qutbli koordinatalar yoki kesishtirish usuli. Bu usul o’rni ma'lum bo’lgan ikkita tayanch nuqta yordamida uchinchi nuqtaning o’rnini aniqlashdan iboratdir. Bunda tayanch nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq bazis, o’rni ma'lum tayanch nuqtalar esa - qutblar deb ataladi. M: Chizmadagi K-nuqtaning o’rnini aniqlashda AB-tayanch chizig’i bazis, A va B -nuqtalar esa qutb nuqtalardir. Bazisning A va B-uchlarida turib KAB va ABK-burchaklar o’lchansa, AB-bazis va uning ikkala yon burchaklari KAB va ABK orqali grafik usulda yasalgan uchburchakning uchi sifatida K-nuqtaning o’rni aniqlanilishi mumkin. Bu nuqtaning o’rnini analitik usulda, ya'ni uchburchak tomonlarini matermatik yul bilan erchib xam aniqlash mumkin. Shakldagi g-nuqtaning o’rnini xam kesishtirish usuli bilan aniqlash ko’rsatilgan. Bunda BV - tayanch chizig’i bazis bo’lib xizmat qilgan. Kesishtirish usuli kupincha biridan ikkinchisiga borib bulmaydigan yoki bir-biridan uzok masofada joylashgan nuqtalar o’rnini aniqlashda keng qo’llaniladi. Lerkin bu yerda shuni aytib utmok kerakki, kesishtirish burchaklari 30°dan kichik va 150 ° dan katta bulmasligi kerak, g) Aylanib chiqish usuli Bu usulda nuqtalar o’rnini aniqlash uchun o’rni aniqlanilishi talab etilgan nuqtalarni ketma-kert tutashtiruvchi chiziqlar hamda bu chiziqlar orasidagi burchaklar o’lchanadi. M: Chizmadagi AB, BV, VG, GD va ERA chiziqlari hamda A, B, V, G, D va ER-nuqtalarda turib BAER, VBA, GVB, DGV, ERDG, AERD- burchaklari o’lchangan bo’lsa, ular yordamida qog’ozda xuddi shu kabi poligonlar yasab A,B,V,G,D va ER-nuqtalarning o’rnini aniqlash mumkin. Bu usuldan plan olish nuqtalarini barpo qilishda, hamda yopik joylarning planini olishda foydalaniladi. Yukorida bayon qilingan usullar bilan nuqtalarning planli o’rni aniqlaniladi balandligi esa nivelirlash, ya'ni vyertikal plan olish natijasida aniqlaniladi. 4. Plan olish ishlarini bajarish protsersslari. Plan olish joyda bajariladigan ishlardan va kamyeral ishlardan tashqil topadi. Joyda bajariladigan ishlar asosan o’lchash ishlaridan, kamyeral ishlar esa xisoblash va grafik ishlardan iborat. O’lchash ishlari plan,topografik karta va profil tuzish uchun matyeriallar to’plash maqsadida bajariladigan o’lchash protsersslaridan iborat. O’lchash natijalari